ਬਹਿ ਗਏ ਤੇ ਸੜਕ ਉਤੇ ਮੀਲਾਂ ਤੱਕ ਚਾਨਣਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਨਿੱਕੇ ਮੋਟੇ ਝਾੜ ਬਰੂਟ ਪੁੱਟ ਕੇ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ - ਉਸ ਰੇਤਲੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਬੂਟਿਆਂ ਦਾ ਕਿਤੇ ਨਾਂ ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੱਚੇ ਕੋਠਿਆਂ ਦੇ ਬੂਹੇ ਬਾਰੀਆਂ ਭੰਨ੍ਹ ਤੋੜ ਕੇ ਬਾਲਣ ਬਣਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਉਤੇ ਪੱਕਣ ਰਿੰਨ੍ਹਣ ਦੀਆਂ ਦੇਗਚੀਆਂ ਧਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ।

ਏਨੇ ਥਕੇਵੇਂ ਮਗਰੋਂ, ਸਭ ਲੱਕੜਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਵਾਂਗ ਪੈ ਰਹੇ । ਪਰ ਧੂਣੀਆਂ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਬੈਠੇ ਚਿਹਰੇ, ਜੋਸ਼ ਵਿੱਚ, ਭਾਹ ਮਾਰਦੇ ਵਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ । ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹਾਸੇ ਪੈ ਰਹੇ ਸਨ। ਕੋਈ ਵਾਜਾ ਵਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਿਪਾਹੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਅੱਗ ਵੱਲ ਧੱਕਦੇ, ਠੱਠੇ ਮਖੌਲ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹ ਸਾਮਾਨ ਵਾਲੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁਤਕੁਤਾੜੀਆਂ ਕੱਢਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਕੇਤਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਖਿਚੜੀ ਉਬਾਲੇ ਖਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਜਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਿਉਂ ਚੱਟਦੀਆਂ, ਜੀਭਾਂ ਮਾਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਸਫਰੀ ਰਸੋਈਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਧੂੰਆਂ ਨਿਕਲ ਨਿਕਲ ਅਕਾਸ਼ ਵੱਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਏਡਾ ਵੱਡਾ ਡੇਰਾ ਵੇਖ ਕੇ ਇੰਝ ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਜਿਉਂ ਇੱਥੇ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਠਹਿਰਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੋਵੇ।

11

ਸਫ਼ਰ ਵਾਲੀ ਰਾਤ ਬੜੀ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਹੁੰਦੀ ਸੀ।

ਪਰ ਜਦ ਉਹ ਰੁੱਕ ਜਾਂਦੇ, ਤਾਂ ਰਾਤ ਵੰਡੀ ਜਾਂਦੀ । ਉਹ ਹਰ ਇੱਕ ਦੀ ਆਪਣੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ।

ਬੇਬੇ ਗੋਰਪੀਨਾ, ਚੌਕੜਾ ਮਾਰ ਕੇ, ਡਿੱਗੇ ਛਕੜੇ ਵਿੱਚੋਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲਿਆਂਦੀ ਦੇਗਚੀ ਅੱਗ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਬੈਠੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਦੇ ਵਾਲ ਖੁੱਬੇ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਅੱਗ ਦੀ ਲੋਅ ਵਿੱਚ ਉਹ ਭੂਤਨੀ ਜਿਹੀ ਲੱਗਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਲਾਗੇ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਖਾਵੰਦ ਇੱਕ ਘਸੇ ਹੋਏ ਚੋਗੇ ਉੱਤੇ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਇੱਕ ਕੰਨੀ ਰਾਤ ਗਰਮੀ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ, ਚੁੱਕ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਅੱਗ ਵੱਲ ਘੂਰਦੀ ਬੇਬੇ ਗੋਰਪੀਨਾ ਝੂਰ ਰਹੀ ਸੀ:

"ਨਾ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਪਲੇਟ ਹੈ, ਨਾ ਚਮਚ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਕੁੱਪਾ ਵੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਹੀ ਛੱਡਣਾ ਪੈ ਗਿਆ । ਕੌਣ ਚੁੱਕੇਗਾ ਉਸ ਨੂੰ ? ਬੜਾ ਸੁਹਣਾ ਕਾਲੀ ਲੱਕੜ ਦਾ ਕੁੱਪਾ ਸੀ ਤੇ ਆਪਣੇ ਲਾਖੇ ਵਰਗਾ, ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦਾ ਘੋੜਾ ਵੀ ਕਿਤੇ ਹੋਵੇਗਾ ? ਉਹ ਛਾਤੀ ਕੱਢ ਕੇ ਦੌੜਦਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕਦੇ ਚਾਬਕ ਦੀ ਉਸ ਨੂੰ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਈ। ਉੱਠ ਕਰਮਾਂ ਵਾਲਿਆ, ਕੁਝ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਪਾ ।" ਉਸ ਖਾਵੰਦ ਨੂੰ ਆਖਿਆ।

"ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਖਾਣਾ ਮੈਂ।" ਬੁੱਢੇ ਨੇ ਚੰਗੇ ਹੇਠੋਂ ਕਿਹਾ।

"ਕੀ ਆਖਿਆ ਈ। ਜੇ ਮੂੰਹ ਗਰਾਹੀ ਅੰਨ ਦੀ ਨਾ ਪਈ, ਰਹਿ ਖਲੋਵੇਂਗਾ। ਕੀ