ਗੱਲ ਇਕ ਇਕ ਸਰਕਾਰ ਦੀ

 

ਚਹੁੰ ਸਵਾਰਾਂ ਨੇ ਕਿਲੇ ਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਪਰਦੱਖਣਾ ਕੀਤੀ। ਖਿਜ਼ਰੀ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਵੇਖਿਆ ਤੇ ਫੇਰ ਹਾਥੀ ਦਰਵਾਜ਼ਾ। ਬਾਕੀ ਦੋ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵੀ ਅੱਖਾਂ 'ਚੋਂ ਕੱਢੇ।

ਪਹਿਲੇ ਘੋੜੇ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੀ।

ਦੂਜੇ ਘੋੜੇ ਤੇ ਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀ।

ਤੀਜੇ ਘੋੜੇ ਤੇ ਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਧਾਰੀ।

ਚੌਥੇ ਘੋੜੇ ਤੇ ਗਭਰੂ ਮੁੰਡਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਆ ਜਿਹੜਾ ਤਿੰਨਾਂ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਵੱਡੇ ਸਨ, ਬਾਕੀ ਤੇ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਸਨ, ਪੂਜਣ ਯੋਗ। ਪਰ ਹੈ ਸਨ ਖੁਰਾਂਟ, ਖੁੰਢ, ਮੈਦਾਨ ਦੇ ਕੀੜੇ, ਕਈ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿਚ ਤੇਗਾਂ ਮਾਰੀਆਂ ਤੇ ਕਈਆਂ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਖੁਹਾ ਕੇ ਵੇਖੀਆਂ। ਕਈ ਜੰਗ ਜਿੱਤੇ ਤੇ ਕਈਆਂ ਵਿਚ ਘੋੜਿਆ ਨੂੰ ਦੁੜਕੀ ਪਵਾ ਕੇ ਨਸਾਇਆ। ਜਿੱਤ ਹਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਤਮਾਸ਼ਾ ਸੀ। ਮੈਦਾਨ ਜਿੱਤ ਕੇ ਬਹੁਤੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ ਤੇ ਹਾਰ ਕੇ ਬਹੁਤਾ ਦੁੱਖ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਦੋਹਾਂ ਧੜਿਆਂ ਵਿਚ ਕਿਤੇ ਪਾਸਕੂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਨਾ ਹਾੜ ਹਰੇ ਤੇ ਨਾ ਸਾਉਣ ਸੁੱਕੇ। ਲੜਾਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਇਕ ਅੰਗ ਬਣ ਚੁਕੀ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਲੜਾਈ ਹਰ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਘਗਰਾ ਪਾ ਕੇ ਨੱਚ ਖਲੋਂਦੀ ਏ। ਏਧਰ ਕੁੜੀਆਂ ਨੇ ਗਿੱਧੇ ਦਾ ਪਿੜ ਬੰਨ੍ਹਿਆਂ ਉਧਰ ਮੁੰਡੇ ਭੰਗੜਾ ਪਾਉਣ ਖਲੋ ਗਏ ਤੇ ਏਧਰ ਲੜਾਈ ਨੇ ਵੀ ਡਫਰੀ ਵਜਾ ਦਿੱਤੀ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਖੱਲੜੀ ਵਿਚ ਡਰ ਭੋਰਾ ਭਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਲੜਨ ਨੂੰ ਇਕ ਖੇਡ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਗੁੱਲੀ ਡੰਡਾ ਖੇਡ ਲਿਆ ਤੇ ਲੜਾਈ ਲੜ ਲਈ ਇਕੋ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਸੀ।

ਉਂਜ ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਤੇ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਵੇਂ ਹਿੰਦੂ ਸੀ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਸਿੱਖ, ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸੀ ਤੇ ਫੇਰ ਕੁਝ ਹੋਰ।

ਚੰਗੇ ਮਕਾਨ, ਖੂਬਸੂਰਤ ਹਵੇਲੀਆਂ, ਮਹਿਲ ਮਾੜੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪੇਟਿਆਂ ਤੇ ਗਿਣੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ। ਇਹ ਨਿਹਮਤਾਂ ਸਿਰਫ ਹਾਕਮਾਂ ਕੋਲ ਸਨ ਜਾਂ ਸੂਬੇਦਾਰਾਂ ਕੋਲ ਜਾਂ ਟਾਵੇਂ ਟਾਵੇ ਕਿਸੇ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਆਉਂਦੀ। ਬਾਕੀ ਤੇ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲਗੋਜੇ ਹੀ ਵਜਾਉਂਦੇ ਫਿਰਦੇ ਸਨ। ਚੌਥੇ ਮਹੀਨੇ ਕੋਈ ਘੋੜ ਚੜ੍ਹਿਆ ਆਉਂਦਾ ਤੇ ਲੁੱਟ ਪੁੱਟ ਕੇ ਰਾਹੇ ਪੈਂਦਾ। ਉਹਦੇ ਲਈ ਜਾਤ ਦੀ ਕੋਈ ਨਿੰਦ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਹ ਤੇ ਹਿਰਸੀ ਸੀ,

ਲਾਲਚੀ ਸੀ, ਜ਼ਾਲਮ ਸੀ, ਉਹਨੂੰ ਤੇ ਦੌਲਤ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ. ਜਮੀਨ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ ਤੇ ਖੂਬਸੂਰਤ ਰੰਨ, ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਜਿਹਦੀ ਮਿਲਦੀ ਕੱਛੇ ਮਾਰ ਕੇ ਰਾਹੇ ਪੈਂਦੇ। ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਕੋਈ ਲਿਹਾਜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਇਸਲਾਮ ਨੂੰ ਦੱਰਾ ਖੈਬਰ ਤੇ ਹੀ ਤਿਲਾਂਜਲੀ ਦੇ ਕੇ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਸਿਰਫ ਪੰਜਾਬ ਲੁਟਿਆ ਜਾਂਦਾ, ਬਾਕੀ ਸਾਰਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਘੁਰਾੜੇ ਮਾਰ ਕੇ ਸੁੱਤਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਦੁਖੀ ਸਿਰਫ ਪੰਜਾਬ ਸੀ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇ ਕੋਈ ਰਹਿਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ। ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਲਈ ਕੋਈ ਸੂਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਗੱਡੀ ਹੋਈ। ਸੂਲੀ ਦੋਹਾਂ ਵਾਸਤੇ ਸਾਂਝੀ ਸੀ। ਸਿਰਫ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਕਦੀ ਮੌਜ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਕਦੀ ਭੁੱਲ ਭੁਲੇਖੇ ਮਿੱਠੇ ਚੌਲਾਂ ਤੇ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰ ਲੈਂਦੀ। ਓਦਾਂ ਸਭ ਕੁਝ ਦਿੱਲੀ ਵਾਲਿਆਂ ਜੋਗਾ ਹੀ ਸੀ। ਦਿੱਲੀ ਵਾਲੇ ਹੀ ਖਾ ਪੀ ਕੇ ਡਕਾਰ ਜਾਂਦੇ। ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਕੋਈ ਖਸਮ ਖੁਸਾਈਂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸੇ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਮਾਂ ਮਿਹਟਰ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਬਕਰਾ ਏ। ਉਨ ਕੋਈ ਲਾਹ ਕੇ ਲੈ ਜਾਏ ਤੇ ਮਾਸ ਦਿੱਲੀ ਵਾਲੇ ਖਾ ਲੈਣ। ਦੁੱਧ ਘਿਓ ਦੇ ਖਾਧੇ ਦਾ ਕੂਲਾ ਮਾਸ ਹੁੰਦਾ ਏ।

ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅਣਖ ਜਾਗ ਰਹੀ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਰੋਹ ਭੜਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਵੀ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅੱਖ ਖੁਲ੍ਹੀ, ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੁਹਾਂਦਰਾ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਹੁਣ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹਕੂਮਤ ਚਾਹੀਦੀ ਏ, ਆਪਣਾ ਰਾਜ।

ਘੋੜੇ ਜੋਸ਼ੀਲੇ ਗਭਰੂਆਂ ਦੇ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਲੰਘ ਰਹੇ ਸੀ। ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ, ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ। ਅੱਲਾ ਹੂ ਅਕਬਰ। ਹਰ ਹਰ ਮਹਾਂਦੇਵ। ਜੈ ਦੇਵਾ।

ਇਹ ਕਿਹੜੀ ਤਾਕਤ ਏ ਜਿਹੜੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਏ। ਇਕ ਫੌਜੀ ਆਖਣ ਲੱਗਾ।

ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਦੂਜੇ ਫੌਜੀ ਨੇ ਜੁਆਬ ਦਿੱਤਾ।

ਮੁਲਤਾਨ ਹੁਣ ਅੜ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਕਲ੍ਹ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੇ ਫਾਟਕ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਵਿਚ ਖੁਲ੍ਹੇ ਹੋਣਗੇ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਦਾ ਕੁਝ ਤੇਜ ਹੀ ਵਖਰਾ ਏ। ਇਹਦਾ ਸਿਤਾਰਾ ਈ ਬੁਲੰਦ ਏ। ਮੁਲਤਾਨ ਦਾ ਕਿਲਾ ਹੁਣ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ। ਪਹਿਲੇ ਫੌਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਪਰਗਟ ਕੀਤੇ।

ਕਈ ਘੋੜੇ ਚੜ੍ਹੇ ਅਫਸਰਾਂ ਨੇ ਸਲਾਮੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਦੀਆਂ ਵਾਗਾਂ ਖਿਚੀਆਂ। ਘੋੜੇ ਦੇ ਕੰਨ ਖੜੇ ਹੋ ਗਏ। ਘੋੜੇ ਨੇ ਅਗਲੇ ਦੋਵੇਂ ਸੁੰਮ ਖੜੇ ਕਰ ਲਏ। ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਦਸਤੇ ਤੇ ਹੱਥ ਪਾਇਆ, ਤਲਵਾਰ ਖਿੱਚੀ, ਨੰਗੀ ਤਲਵਾਰ ਹਵਾ ਵਿਚ ਲਹਿਰਾਈ। ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਹਵਾ ਵਿਚ ਚਮਕਾਰਾ ਲਿਸ਼ਕ, ਘੋੜੇ ਦੇ ਸੁੰਮ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਆ ਡਿੱਗੇ। ਘੋੜੇ ਚੜੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਮਹਾਰਾਜ ਕੁਝ ਸੋਚ ਰਹੇ ਸਨ।

-ਪੰਜਾਬ ਬਿਖੜਿਆਂ ਪੈਂਡਿਆਂ ਤੇ ਚਲਣਾ ਸਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀ ਵਾਲੇ ਨੇ ਗੱਲ ਆਖ ਹੀ ਦਿੱਤੀ ਜਿਹੜੀ ਉਹਦੇ ਮੂੰਹ ਆਈ।

ਤੇ ਫੇਰ ਕਿਲਾ ਫਤਹਿ ਹੋ ਈ ਜਾਊ ਪਰ ਇਹਦੇ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣੀ ਪਊ। ਲਹੂ ਖੂਨ, ਰੱਤ ਦਾ ਭਰਿਆ ਕੁੰਗੂ, ਲਹੂ ਦੇ ਛੰਨੇ, ਅਰਥੀਆਂ, ਲੋਥਾਂ, ਧਰਤੀ ਲਹੂ ਦੀ ਪਿਆਸੀ. ਪਿਆਸ ਬੁਝਾਣੀ ਪਊ, ਜਿਹੜਾ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾਏਗਾ ਕਿਲਾ ਉਹਨੂੰ ਮਿਲੇਗਾ।

ਅਸੀਂ ਲਹੂ ਡੋਲ੍ਹਾਂਗੇ। ਲੋਥਾਂ ਵਿਛਾ ਦਿਆਂਗੇ, ਕਿਲੇ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ। ਸਾਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਖਸ਼ੋ। ਆਵਾਜ਼ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਏ ਦੀ ਸੀ।

-ਹਾਂ ਸਰਕਾਰ, ਨਲੂਆ ਸੱਚ ਆਖਦਾ ਏ। ਸਾਨੂੰ ਕਿਲਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ, ਸਾਨੂੰ ਫ਼ਤਿਹ ਚਾਹੀਦੀ ਏ। ਸਾਨੂੰ ਮੌਤ ਤੋਂ ਕੋਈ ਡਰ ਨਹੀਂ।

ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਨੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਲੈ ਲਈ ਸਰਕਾਰ।

ਸਿਰਫ ਵੀਹ ਗੋਲੀਆਂ

 

ਮੇਰੇ ਸਾਥੀਓ, ਮੇਰੇ ਵੀਰੋ, ਪੰਜਾਬੀ ਭਰਾਵੋ ਤੇ ਦੋਸਤੋ ਆਓ ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ ਨਾਲ ਮੋਢਾ ਜੋੜੋ ਤੇ ਸਹੁੰ ਚੁਕੋ ਕਿ ਅਸੀਂ ਜਾਂ ਮੁਲਤਾਨ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਲਵਾਂਗੇ ਜਾਂ ਇਥੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗੇ। ਲਾਹੌਰ ਦੀਆਂ ਜੂਹਾਂ ਤਾਂ ਟੱਪਾਂਗੇ ਜਦ ਸਾਡੇ ਪੱਲੇ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੀਆਂ ਚਾਬੀਆਂ ਬੱਝੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਸਾਰੇ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਕੱਢਿਆ।

ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਮਗਰ ਹਾਂ। ਅੱਜ ਮੁਲਤਾਨ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਟੁਟਣਾ ਹੀ ਚਾਹੀਦਾ ਏ। ਭਾਵੇਂ ਸਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਸਾਥੀ ਵਿਛੋੜਾ ਹੀ ਦੇ ਜਾਏ। ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਸੱਟ ਸਹਾਰ ਲਾਂਗੇ ਪਰ ਇਹ ਨਮੋਸ਼ੀ ਸਾਥੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਝੱਲੀ ਜਾਂਦੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸੱਖਣੇ ਹੱਥ ਲਾਹੌਰ ਪਰਤ ਜਾਈਏ। ਸਾਰੇ ਅਫਸਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਆਖਣ ਲੱਗਾ।

ਅਰਦਾਸਾ ਸੋਧੇ। ਅਜ਼ਾਨ ਦਿਓ। ਆਰਤੀ ਕਰੋ। ਤੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬੋਸੇ ਦਿਓ। ਤਿੰਨ ਤਿੰਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਜੱਥੇ ਬਣਾਓ। ਇਕ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਆ ਤੇ ਦੂਜੇ ਦਾ . ਸਰਦਾਰ ਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਤੀਜੇ ਦਾ ਅਤਰ ਸਿੰਘ। ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਆਪੇ ਹੀ ਚੁਣ ਲਓ। ਇਕੇ ਵੇਲੇ ਤਿੰਨ ਸੁਰੰਗਾਂ ਲਾਓ. ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਬਾਰੂਦ ਭਰੋ ਤੇ ਫੇਰ ਇਕੇ ਵੇਲੇ ਤਿੰਨਾਂ ਸੁਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗੇ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਅੱਖ ਦੇ ਝਮਕਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਕਿਲੇ ਉਤੋਂ ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਹਾਡੀਆਂ ਪੈਣ, ਗੋਲੀਆਂ ਵਰੁਣ, ਤੀਰ ਛੁਟਣ ਪੱਥਰ ਵਗਣ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਤੁਸਾਂ ਆਪਣੇ ਪੈਂਤੜੇ ਨਹੀਂ ਛਡਣੇ। ਇਕ ਦੀਵਾਰ ਉਡੀ ਤੇ ਕਿਲਾ ਤੁਹਾਡਾ। ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਬੰਦੇ ਮੌਤ ਦੇ ਗਲ ਲਗਦੇ ਹਨ, ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਗਲਵਕੜੀਆਂ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਮੈਂ ਅੱਜ ਵੇਖਾਂਗਾ। ਇਕ ਵਾਰ ਦਸਮ ਪਿਤਾ ਨੇ ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਗੜ੍ਹੀ ਵਿਚ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੇ ਲਾਲਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਨਾਲ ਘੁਲਦਿਆਂ ਵੇਖਿਆ ਸੀ।

ਅਮਾਮ ਬਖਸ਼ਾ, ਤੂੰ ਤੋਪਾਂ ਦਾ ਮੂੰਹ ਕਿਲੇ ਦੀਆਂ ਬੁਰਜੀਆਂ ਵਲ ਫੇਰ ਦੇ। ਕਿਲੇ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਤੇ ਫਾਇਰ ਕਰ। ਧੂੰਏ ਦੇ ਬੱਦਲ ਬਣਾ ਦੇ। ਰਾਤ ਪਾ ਦੇ ਧੂੰਏ ਦੀ। ਏਨੇ ਚਿਰ ਵਿਚ ਸੁਰੰਗਾਂ ਲੱਗ ਜਾਣਗੀਆਂ।

ਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਜੱਥਾ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ ਤੇ ਅਮਾਮ ਬਖਸ਼ ਨੇ ਤੋਪਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿਤੇ। ਦਿਨ ਰਾਤ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਅਖਤਿਆਰ ਕਰ ਗਿਆ। ਕਾਲੀ ਬੋਲੀ ਰਾਤ ਦਾ ਧੂੰਆਂ, ਰਾਲ