ایچوگِل نهِر تک

 

سوهن سِںگھ سیتل

page-break

 

سمرپن

اُهناں سُوربیراں نُوں !

جو هِںد-پاک جںگ وِچ

دےس دی رّکھِآ

واستے لڑدے هواے

سهید هواے!! page-break

پهِلا بھاگ

۱.

"چل بوتِآ ! چل۔" پریتُو نے دووےں اّڈیآں ماردِآں پِآرے دے جُوڑے نُوں جور دی هِلا کے کِها۔

"بّ-بّ-بّ۔" پِآرے نے بوتے واںگ بّبھلی پااُںدِآں سّجے کھّبے موڈھے مارنے سُرُو کر دِّتے۔

"بّس بّس۔ پُّچ پُّچ۔" پریتُو نے بےکابُو هو رهے جانور نُوں پُچکارِآ۔

بھُوترِآ هويا بوتا سگوں بھُڑکن لّگ پِآ۔ کدے اُه سّجی لّت نِسل کرکے اُوٹھ واںگ دڑاں ماردا تے کدے کھّبی لّت اَوسے ترھاں چھّڈدا۔

"وےکھ اُِا۔ ڈےگ دےنا ای ?" ڈِگن دے ڈر توں پریتُو نے بھرا دے سِر نُوں باهیں وِّچ گھُّٹ لِآ۔

"بوتا بیبا بن کے تُرے کھاں۔ مَےں بوتے دا نِّکا ویر هويا۔" پریتُو نے بھرا-پُنے دا-مانو واستا پا کے کِها۔

"هّچھا; مےرے وال چھّڈ دِه۔ هُن نهیں بوتا بھُڑکدا۔"

دوهاں وِّچ سمجھَوتا هو گِآ۔ اسوار نے سکھتی کرنی چھّڈ دِّتی, تاں بوتا وی آپنی سِدھی چالے پَے تُرِآ۔ هّسدے کھےڈدے دووےں بھرا گھر آ پُّجے۔

"ِاه چھوٹا اے وهِڑکا سارا ? هر وےلے ِاهنُوں موڈھِآں 'تے چُّکی پھِردا اےں۔" ماں نے وّڈے پُّتر نُوں مِّٹھی جےهی جھِڑک دےںدِآں کِها۔

"ماں ? ِاه تاں مےرا بوتا اے۔" پریتُو نے بھرا دے موڈھِآں توں اُتردِآں کِها۔

"وّڈے بھرا نُوں بوتا آهںدِآں سرم نهیں اَوںدی ?" ماں نے نِّکے نُوں جھِڑکنا وی جرُوری سمجھِآ, بھاوےں جھِڑک جھںب بِلکُل بنااُٹی سی۔ اُهدے کھِڑے هواے چِهرے 'تے گھُوری دی تھاں مُسکراهٹ پھَےلی هوای سی۔

"اُه بوتا اے, تاں تُوں کی اےں ? گدھا ?"page-break

"نهیں, مَےں تاں پریتُو آں, سردار پریتم سِںگھ۔" پریتُو نے چھاتی پھُلا کے جرا مان نال کِها۔

"تے اُه مےرا پُّت اے, سردار پِآرا سِںگھ۔ ….هّتھ دھووے تے روٹی کھااَو سوکھتے سوکھتے۔"

دووےں بھرا هّتھ دھو کے چَوںکے وِّچ آ بَےٹھے۔ دلیپ کَور نے ِاکے تھاں روٹی پا کے اّگے دھر دِّتی۔

"بھااُو! پهِلاں مَےں کھاواںگا۔" پریتُو نے آپنا هّک جتاںدِآں کِها۔

"پهِلاں وّڈے بھرا کھاںدے نے کِ چھوٹے۔" کولوں دلیپ کَور نے نِّکے پُّتر دی گّل ٹوکی۔

"مَےں وّڈا۔" پریتُو نے سّجا گوڈا هِلااُںدِآں واج 'تے جور دے کے کِها۔

"کھان پین نُوں تُوں وّڈا, کںدھاڑے چڑھن نُوں چھوٹا۔ گھر نُوں سِآنا کِنّا اے ٹَےنا جِها۔ پهِلاں مےرے وّڈے پُّت نُوں کھان دِه۔"

"بھااُو۔ مَےں وّڈا آں نا ?" پریتُو نے ماں وّلوں هماِات نا هُںدی وےکھ کے بھرا کولوں پُّچھِآ, جِس دے وِرُّدھ اُه داهوا پےس کر رِها سی۔

"هاں هاں, تُوں وّڈا۔ کھاه تُوں۔ مَےں پِّچھوں کھا لواںگا۔ پِآرے نے ِاکوّلی سُلھا منّ کے هتھِآر سُّٹ دِّتے۔

"هّچھا, دووےں کھاایاے۔ پهِلی بُرکی مَےں, دُوجی تُوں۔" پریتُو نے بڑے کھُلھے دِل نال کِها۔

دوهاں پُّتراں نُوں 'کّٹھِآں کھاںدِآں وےکھ کے ماں دا دِل کھُسی وِّچ اُچھل رِها سی۔

"ماں, پریتُو پںجاں ورھِآں دا هو گِآ اے ?" پانی پی کے گلاس تھّلے رکھدِآں پِآرے نے اچنچےت پُّچھِآ۔

"سُّکھ نال چھےواں جا رِها اے۔ کِاُں ?" دلیپ کَور سوالیآ نجر نال وّڈے پُّتر وّل وےکھن لّگ پای۔

“مےری سلاه اے, ِاهنُوں پڑھنے پا دےایاے۔ کّلھ مُنسی آهںدا سی۔"

“ِانے کِهڑا پڑھ کے ڈِپٹی بن جانا اےں۔ نالے ساتھوں پڑھاایآں دے کھرچ پُّجدے نے ?" ماں نے گھر دی تںگی نُوں مُکھ رّکھ کے کِها۔

"هّچھا, مَےں بھلکے وّڈے ماسٹر نُوں پُّچھاںگا۔ جے اُهنے پهِلاں ای ِاهنُوں page-break

ڈِپٹی بنا دِّتا تاں پھےر آپاں ِاهنُوں پڑھنے پا دِآںگے۔" پِآرے دے سارے چِهرے 'تے مُسکراهٹ پھَےلی هوای سی۔

"ڈِپٹی چھّڈِآ, اُه تاں ِاهنُوں ٹھانےدار بنا دےوےگا گھر بَےٹھے نُوں۔" انپڑھ ماں نُوں کی پتا کِ ڈِپٹی وّڈا هُںدا هَے جاں تھانےدار۔ "نالے هُن کولوں رّسا پَےڑا پھڑَون جوگا هويا اے تاں پڑھنے پا ديو سُو۔"

“هّچھا بھای تُوں دّس, پڑھنا اےں جاں ڈںگر چارنے نے?" پِآرے نے ماں دی گّل دا اُّتر دےن دی تھاں پریتُو کولوں پھَےسلا لَےنا ٹھیک سمجھِآ۔ "پڑھنا اےں۔” پریتُو نے بڑی کاهلی نال اُّتر دِّتا۔ "پر جو جو تُوں آکھِآ ٹھیک اے نا۔"

"هاں هاں ٹھیک! پڑھن والِآں دے پَےریں بُوٹ, تےڑ پجاما, گلیں کوٹ تے ڈںگر چارن والِآں دیآں ٹُّٹیآں هوایآں جُّتیآں۔ اَوه وےکھ لَے چَوںکے توں تھّلے پای مےری جُّتی۔ بّس اےها نمُونا۔"

ساری دُپهِر دووےں بھراواں وِّچ ِاک گُپت سمجھَوتا هُںدا رِها سی۔ پِآرے نے اُس سمجھوتے اُّتے دُبارا موهر لا دِّتی۔

"نالے مےری پھّٹی تُوں پوچِآ کرنی اُوں تے سامی سکُولوں, چُّک کے لِاَونا هووےگا, روج۔" پریتُو نے سّجے هّتھ دی پهِلی اُںگل کھلی کرکے بڑے رُهب نال کِها, کِسے جےتُو جرنَےل واںگ۔

"دووےں سرتاں منجُور بھای۔" پِآرےں -نے سِر هِلا کے هامی بھر دِّتی۔

"پوچِآ کِاُں نا کرےگا۔ تےرا نَوکر جُ هويا! بھلکے لِکھ پڑھ کے کوای اپھسر بن گِاُں تاں آپنے هل-واه بھرا نُوں سِآننا وی نهیںاُں۔" اَوسے ماں دیآں اّکھاں وِّچ اپھسری دے لارے جھلکن لّگ پاے جو دو مِںٹ پهِلاں پڑھاای دا وِرودھ کر رهی سی۔

“بھااُو! تُوں مےرا نَوکر اےں نا!" پریتُو نے بڑی هلیمی نال وّڈے بھرا دی باںه هِلا کے پُّچھِآ۔ ساِاد اُس دے اںدر بھَےا پَےدا هو گِآ سی کِ ماں دے وِرودھ کرکے اُهدی مںگ ٹھُکراای نا جاںدی هووے۔

"نَوکر, سردار جی! هّتھی بّدھی گُلام۔"

"پھےر مےری پھّٹی پوچ دِآ کرےںگا نا۔"

"جرُور۔”

"کِاُں تےرے هّتھاں دی مهِںدی لهِںدی اے پوچدِآں۔" ماں نے پھِر وِرودھ page-break

کیتا۔ بھاوےں ِاه سارا وِرودھ بّچِآں دیآں گّلاں دا رس لَےن واستے هی سی۔

"تے پالے دی پھٹی بیرو نهیں پوچدی هُںدی ?” آپنا هّک سابت کرن بدلے پریتُو نے گواںڈھی دی مِسال پےس کر دِّتی۔

"پھِر تُوں وی رّب کولوں ِاک بھَےن مںگ لَےںدےں جِهڑی تےریآں پھّٹیآں پوچ دِآ کردی۔" اجے وی دلیپ کَور دی ممتا دھی واستے ترس رهی سی۔

“بھااُو۔ آپاں هُن رّب کولوں ِاک بھَےن مںگ لایاے کھاں۔" پریتُو نے بھرا وّل سردھا بھریآں اّکھاں نال تّکدِآں کِها۔

تےراں چَوداں سال دے پِآرے نے چھوٹے بھرا دی مںگ دا کوای اُّتر نا دِّتا۔ اُه ِاس بھےت نُوں کُجھ-کُجھ سمجھن لّگ پِآ سی۔

"هور روٹی لَےنی اُوں ?" پِآرے نے گّل هور پاسے ٹال دِّتی۔

"بّس ۔"

"چل اُٹھ پھِر هّتھ دھو کے آپاں سویاےں۔”

"پھِر اَودن والی بات سُناوےںگا نا۔”

"سُناواںگا۔” چھوٹا جِها اُّتر دے کے پِآرے نے گّل مُکا دِّتی۔ اُه چھےتی توں چھےتی ماں کولوں دُور بھّج جانا چاهُںدا سی۔ 'بھَےن مںگن' دے ارتھاں بارے سوچدِآں اُه اجیب کِسم دی سرم مهِسُوس کر رِها سی۔

دووےں بھرا وِهڑے دے وِچکار ڈّٹھے مںجے 'تے لںمے جا پاے۔ نِّکے نے باںه وّڈے دے گل وِّچ پا لای اتے لّت اُهدے ڈھِّڈ اُّتے رّکھ دِّتی۔ وّڈا ِاک سهِجادے تے سُنهِری والاں والی سهِجادی دی کهانی سُنااُن لّگ پِآ۔ نِّکا اُهدا هُںگارا بھرن وِّچ لین هو گِآ۔

کھالڑے توں لاهَور نُوں جان والی پّکی سڑک اُّتے 'برکی' ِاک گھُگ وسدا کسبا سی۔ اُس وِّچ سِّکھ, هِںدُو, مُسلمان اتے هریجن سارے بھراواں واںگ وسدے سن۔ لاهَور سهِر سِر 'تے هون کرکے کُجھ لوکاں دا نِرباه سهِر وِّچ مِهنت مجدُوری کرن نال هُںدا سی۔ جّٹ سِّکھ ودھےرے واهی 'تے گُجارا کردے سن۔ پُرانی وسوں هون کرکے کایآں گھراں کول جمین اسلوں تھوڑھی-تھوڑھی رهِ گای۔ دھرم سِںگھ وی اےسے سرےنی وِّچوں سی۔ آپنی مالکی اُهدے کول مساں دس گھُماں سی۔ دو چار گھُماں اُه کِسے گواںڈھی کولوں هِّسے 'تے لَے لَےںدا۔ مِهنتی سُبھاا دا مالک هون کرکے اُه page-break

آپنے چھوٹے پرِوار دا نِرباه کری جا رِها سی۔ اُهدی جیون ساتھن دلیپ کَور وی گںدھمی رںگ, سڈول سریر تے چںگی سِهت والی ِاستری سی۔

وِآه توں پںج ورھے پِّچھوں اُهناں دے گھر پلےٹھی دا پُّتر هويا۔ ماپِآں نُوں تاں سارے هی پِآرے هُںدے هن, پر اُس بّچے دا بھولا-بھالا چِهرا هر وےکھن والے نُوں پِآرا لّگدا سی۔ ماپِآں نے اُهدا ناں وی پِآرا سِںگھ رّکھ دِّتا۔ جوان جوڑے دا وِآه پِّچھوں پںج سال تک بّچے دا راه اُڈیکنا بڑا لںما سماں هُںدا هَے, پر پِآرا سِںگھ دے آاُن نے اُهناں دے سبر دا مُّل موڑ دِّتا۔ اُه کھُسیآں وِّچ ِاک توں چار هواے پھِردے! پِآرے دے پَےریں چاںدی دیآں کڑیآں دے چھنکدے بےر سارے وِهڑے وِّچ رَونک لاای رّکھدے۔

ِاک اںنجانے نال اُهناں نُوں آپنا وِهڑا بھیڑا-بھیڑا لّگن لّگ پِآ سی۔ سی وی بھیڑا هی۔ دو بلد تے ِاک مهِں بنّھن پِّچھوں وِهڑے وِّچ دو مںجے ڈاهُن جوگی تھاں نهیں سی بچدی۔ اُهناں پِںڈ دے اںدرلا گھر وےچ کے باهر کھےت وِّچ آ هوےلی ولی۔ بھاگاں نال اُهناں دی تِنّ گھُماں جمین کھالڑے نُوں جان والی سڑک اُّتے آ گای سی۔ پِںڈ دے آکھری گھر توں مساں سّٹھ سّتر کرماں دُور سی۔ پهِلاں تاں اُه بڑے ِاکّلے-ِاکّلے مهِسُوس کرن لّگے۔ نا آںڈھ نا گُآںڈھ, پر دو سالاں وِّچ هی وسوں اُهناں تک اّپڑ گای۔ اگلے سال اُهناں توں چڑھدے پاسے چار پںج گھر آ وّسے۔

پلےنی دے پُّتر پِّچھوں اُهناں نُوں پھِر ساڈھے اّٹھ سال اُڈیکنا پِآ۔ کِسے-کِسے وےلے اُه دووےں کُچھ اُداس وی هو جاںدے۔ دلیپ کَور نے ٹھںڈا ساه بھر کے کِها, "رّب ساڈی جوڑی رلا دےںدا تاں اُهدے گھر کی گھاٹا سی۔"

"بھلیاے لوکے! اےها گّل تاں اُهنے آپنے هّتھ رّکھی اے۔ تُوں گُرُو مهاراج اّگے سُّکھ سُّکھِآ کر ساڈا ِاکو ای جِاُںدا رهے۔ جِهڑے ِاک نُوں وی ترسدے نے, اُهناں وّلے وےکھ کھاں۔ کای وِچارے دھی دا مُوںه وےکھن نُوں وی سهِکدے نے۔ جو اُهنُوں بھاوےں۔” دھرم سِںگھ بڑے دھیرج نال کهِںدا, بھاوےں اںدروں اُه وی اَونا هی اُداس هُںدا۔”

"ٹھیک اے, پر جّٹ دے کّلھے پُّت نُوں تاں کوای باهر نهیں نِکلن page-break

دےںدا۔ کّلی هووے نا وناں وِّچ لّکڑی۔ کّلے کارے رُّکھ دی چھاوےں ڈردا, راهی وی نهیں بهِںدا۔" دلیپ کَور دے سُنّکھے چِهرے اُّتے اُداسی دے پرچھاوےں چھا جاںدے۔

"چلو, بھجن کرِآ کرو۔ هر ِاک نے آپنے بھاگ لَےنے هُںدے نے۔" دھرم سِںگھ دِل چھّڈن دے هّک وِّچ نهیں سی۔

ِاک دِن باهروں کھےڈدا کھےڈدا پِآرا آيا تاں اُهدا چِهرا بهُت اُداس سی۔ اُه چُّپچاپ نیویں پاای بَےٹھا روٹی کھاںدا رِها۔ ِاک وار وی اُهنے نِگھا چُّک کے ماں وّل نا وےکھِآ۔

"پِآرِآ! سگوں کِسے نال لڑ کے آيا اےں?" پُّتر دا اُداس چِهرا ماں توں بهُتا چِر وےکھِآ نا گِآ۔ اںت اُهنے پُّچھ هی لِآ۔

اُّتر دےن دی تھاں اّدھا پھُلکا وِچے چھّڈ کے اُّٹھ بَےٹھا۔ اُهدیآں اّکھاں اجے وی دھرتی 'تے ٹِکیآں هوایآں سن۔

"سگوں کِسے مارِآ ای ?" ماں دے دِل نُوں ولھےٹ پھِر رهے سن۔

" نهیں ۔"

"پھِر بولدا کِاُں نهیں? آ کھاں مےرے لال۔" ماں نے باهوں پھڑ کے پُّتر نُوں آپنے وّل کھِّچ لِآ۔

"پالُو هوریں پںج بھرا هو گاے۔ اّج پھےر اُهناں گھر مُںڈا جںمِآ اےں۔ پںج بھرا تے دو بھَےناں۔" پِآرے دیآں اّکھاں وِّچ اٹکے هواے هںجھُو باهر ڈُّلھ پاے۔

"ماں مر جے! تُوں کِها هےروا لا لِآ اے۔ ساڈا تُوں سوا لّکھ ای سےر اےں۔" ماں نے پُّت نُوں کھِّچ کے چھاتی نال لا لِآ۔ "رنا کِاُں اےں۔ تُوں سوےرے اُّٹھ کے گُردوارے جايا کر تے گُرُو مهاراج اّگے ارداس کرِآ کر۔ بابا تَےنُوں وی ِاک ویر دےوےگا۔"

"گُردُآرے والا بابا آهںدا هُںدا اے سّکھنے هّتھیں مّتھا ٹےکن نهیں آایدا, اَوگن هُںدا اے۔” پِآرے نے اُداس سُر وِّچ کِها۔

"هّچھا تُوں مَےتھوں آٹا لَے جايا کر۔ سُنِآ ? گُرُو بابا تےری ارداس جرُور منّ لوےگا۔ اُه وّڈِآں دی بھاوےں نا منّے, پر تےرے جِّڈِآں دی آکھی نهیں موڑدا۔"

اگلے دِن سوےرے چھوٹی جےهی کولی وِّچ اّدھ کُ پا آٹا پا کے ماں page-break

نے پُّتر نُوں گُردُآرے ارداس کرن لای بھےج دِّتا۔ پِآرا گُرُو گرںتھ ساهِب اّگے آٹا ڈھےری کرکے کِنّا چِر هّتھ جوڑ کے کھلو رِها۔ اُهدیآں اّکھاں بںد تے چِهرا بڑا ساںت سی۔ دو مِںٹ گرںتھی اُس بالک وّل بڑے دھِآن نال وےکھدا رِها۔ اںت اُهنے تھوڑھا جےها مُسکرااُںدِآں ٹھٹھے نال پُّچھِآ "کِاُں اُِا۔ چھٹاکی آٹا سامھنے دھر کے گُرُو کولوں سُرگاں دا راج مںگدا اےں جاں مُکتی۔"

"نهیں مَےں ویر مںگداں۔" پِآرے نے گُرُو اّگے مّتھا ٹےکدِآں اُّتر دِّتا۔

"هّچھا تےری سُن لوےگا گُرُو ?" گرںتھی نے وِاںگ نال کِها۔ اُهدے کھِآل وِّچ گُرُو اّگے ارداس سِرپھ اُسے دی مارپھت کیتی جا سکدی سی۔

"مےری ماں آهںدی سی بابا وّڈِآں دی بھاوےں نا سُنے, اںنجانِآں دی جرُور سُن لَےںدا اے۔" پِآرے نے پُورے وِسواس نال اُّتر دِّتا۔

“آهو, تےری ماں سوڈھیآں دی دھی جُو هوای۔ اُه گُرُو گھر بارے بهُت جاندی اے۔ اُهنُوں آکھیں, مّسِآ والے دِن پںج رُپاے دھر کے ارداس کرااے تے نال پاٹھ سُّکھے, جے هور مُںڈا کھِڈااُن دی سلاه سُو۔ نهیں تاں بھّجی رهے دےوی-دےوتِآں دے جِتھے جی کردا سُو۔ مَےں سّکھنے هّتھیں ارداس نهیں کرن لّگا۔" گرںتھی نے اےنے گھُمںڈ نال کِها جِوےں اُهدے بِناں گُرُو هور کِسے دی سُندا هی نهیں۔

پِآرے نے گُسے نال گرںتھی وّل وےکھِآ تے کَولی چُّک کے گھر نُوں تُر پِآ۔

"مّتھا ٹےک آيا مےرے لال!" ماں نے پُّتر نُوں باهیں وِّچ لَے کے لاڈ نال کِها۔

پِآرے نے هاں وِّچ سِر هِلا کے مُوںه ِاک پاسے کر لِآ۔

"کِاُں, کی گّل اے ? سگوں بابے نے کُجھ کِها سی ?" ماں نے جرا چِںتا نال پُّچھِآ۔

“بابا آهںدا سی, پںج رُپاے دے کے مےرے کولوں ارداس کرااُ۔" پِآرے نے کُّچھ رُّکھی جےهی 'واج وِّچ کِها۔

"پھےر کی هويا ? آپاں پںج رُپایاے دے دِآںگے۔" ماں نے پُّتر دا دِل دھرااُن واستے کِها۔ page-break

"نهیں۔” پِآرے نے بڑی درِڑھتا نال سِر هِلا کے کِها, "مَےں اُهتھوں ارداس نهیں کرااُنی, نهیں تاں اُهدے ورگا کالا ویر هووےگا۔ مَےں آپے گُرُو مهاراج نُوں آکھ لواںگا 'گُرُو بابا! مےرے ورگا ویر دےایں۔' مےری آکھی گُرُو کدے نهیں موڑےگا۔"

"تَےنُوں کِوےں پتا اے کِ تےری آکھی گُرُو بابا منّ لوےگا ?" ماں نے کُجھ هَےرانی بھری مُسکراهٹ نال کِها۔

"مَےنُوں لوڑ جُ اے۔ ِاک گِآنی آهںدا سی, گُرُو سارِآں دیآں لوڑاں پُوریآں کردا اے۔" سّت سال دے پِآرے نُوں آپنے گُرُو اُّتے کِنّا وِسواس سی۔

ڈےڈھ سال پِّچھوں دھرم سِںگھ دے گھر پریتُو هويا۔ پریتُو دے جنم توں دو گھںٹے پِّچھوں پِآرا اُهنُوں گودی وِّچ لای بَےٹھا سی۔

"بےبے! ِاه تاں پِآرے دیآں دُآواں نُوں هی اّلا تالا نے بھاگ لايا ای۔ اّلا میآں تےریآں جوڑیآں نُوں سهی سلامت رّکھے۔" بُّڈھی داای کریماں نے دلیپ کَور نُوں ودھاای وجوں کِها۔

२.

"ماں ! باپُو نهیں آيا اجے ?" پِآرے نے بلداں دی پںجالی لاهُںدِآں پُّچھِآ۔

"آ جااےگا۔ اُهنُوں کوای لوڑ اے گھر دی۔ اُهدی تاں اُه گّل اے, اکھے : جیهنے لاای گّلیں اَوسے نال اُٹھ چلی۔ اّج چَوتھا دِن هو گِآ اے۔ ِاک تاں اُه نکھاپھنا املی ٹِکن نهیں دےںدا۔ اکھے : اسیں اںبر سِّدھُو (امر سِّدھُو) توں هو کے تکالاں نُوں آاے۔ کی پتا اَوتھوں جامھن جا وڑے هون۔ جامھ بھڑانے تے بھاوےں سُور سِںگھ هو کے مُڑن۔" دلیپ کَور نے اُه سارے پِںڈ گِن چھّڈے جِتھے-جِتھے اُهناں دی ساکاچاری سی۔

"تے پریتُو وی نهیں آيا سکُولوں ?" پِآرے نے گّل هور پاسے ٹالن دے ِارادے نال پُّچھِآ۔

"اُه تاں آ گِآ اے۔ اُه تے پھّجا مهِں نُوں پانی ڈاهن گاے نے چھّپڑ 'تے۔" ِاس وار دلیپ کَور نے نرم سُر وِّچ اُّتر دِّتا۔

"اُهنُوں کاهنُوں گھّلنا سی اَےنی گرمی وِّچ۔ مَےں آپے ڈاه لِاَوںدا۔” page-break

پِآرے نُوں نِّکے بھرا دا هر وےلے کھِآل رهِںدا سی۔

"کِاُں اُهدا رںگ مَےلا هو جااےگا ? اُهدے جِّڈے سارا دِن وّگ چار کے لِاَوںدے نے, تے...۔”

"رںگ تاں مَےلا هُںدا ای اے۔ ِاهدے وِّچ کی جھُوٹھ اے۔" پِآرے نے تھوڑھا جِها مُسکرا کے کِها۔

"چھتری لای پھِرِآ کر چّتے پهِر اُهدے مگر-مگر۔ کِدھر تُر پِآ اےں ? پانی تاں پی جاه۔"

"مَےں هُنے آيا۔" بلد کھُرلی 'تے بنّھ کے پِآرا باهر نُوں تُر پِآ۔

"وےکھِآ جے اےس مُںڈے دے چالے ? اّدھی رات دا گِآ هويا ڈھلے دِن مُڑِآ اے۔ نا پانی نا دھانی تے اُهنیں پَےریں اَوس کُ-لّگدے دے مگر ٹُر پِآ اے۔ ِاه تاں ِااُں اُهدا هےج کردا اے, جِوےں اُه اےسے نے جںمِآ هووے۔ ِاه نهیں سمجھدا کِ اےنا لاڈ کرن نال اںنجانا اُلٹا وِگڑ جاںدا اے۔ سِآنِآں آکھِآ اے مُںڈا تے رںبا چںڈِآں ای کںم اَوںدا اے, پر ِاهنے تاں اُهنُوں اسلوں پُّٹ چھّڈِآ اے۔ هر وےلے بُّچ-بُّچ, هر وےلے بُّچ-بُّچ۔ سبھ اےسے دا وگاڑ اے۔ اّٹھاں ورھِآں دا هو چّلِآ اے, سُّکھ نال ناواں چڑھِآ سُو۔ تے کِتے بھُّلے چُّکے کںم دّسو, تاں وّڈھی اُںگل 'تے نهیں مُوتدا۔ اَےنا لاڈ پِآر وی کی آکھ۔" دلیپ کَور دا ِاه بھاسن اَودوں بںد هويا, جد گُآںڈھن اُس توں رِّدھا مںگن واستے آ دھمکی۔

“بےبے, کیهدے نال بولن ڈهی هوای اےں۔" ایسر کَور نے اَےوےں گّل سُرُو کرن واستے کِها۔

"بولنا کیهدے نال اے۔ آه ساڈا وّڈا, نِّکے دا ِاک بِںد وساه نهیں کردا۔ بّس اّٹھے پهِر

“بھاگاں والی اےں جیهدے تھپھاک نال رهِںدے نے۔ ساڈے تاں ٹُّٹ پَےنے چّتے پهِر ِاک دُوجے دیآں بودیآں کھوهںدے رهِںدے نے۔" ایسر کَور نے گواںڈھن دے مُںڈِآں دی وڈِآای کرن بدلے آپنِآں دی بدکھوای کرنی جرُوری سمجھی۔ "کی دھرِآ ای ?" اُهنے هّتھ وِچلا کَول چَوںکے دی کںدھ اُّتے دھردِآں کِها۔

"دال دھری اے۔ لَے جاه هِّسے اَوںدی تُوں وی۔" کوای وی پےںڈُو ِاستری page-break

آںڈھ-گُآںڈھ نُوں رِّدھے پّکے توں نهیں موڑدی۔

ایسر کَور دال لَے کے چلی گای۔ دلیپ کَور پھےر آپنے مُںڈِآں دیآں گّلاں وِّچ رُّجھ گای۔ اُه وی چھوٹے نُوں گھّٹ پِآر نهیں سی کردی۔ سارے جیون وِّچ اُهنے مساں دو جِںداں لّبھیآں سن۔ هور بال هون دی هُن اُهنُوں کوای آس نهیں سی۔ بھاوےں ِاه کُدرت دی اُهدے اُّتے مهان کِرپا سی۔ تھوڑھی اَولاد چںگے بھاگاں دی نِسانی هَے, پر انپڑھ دلیپ کَور دا من اجے بھرِآ نهیں سی جاپدا۔ اُه اُس واتاورن وِّچ جںمی پلی سی, جِّتھے هر سوانی نُوں سّت پُّتی هون دی اسیس دِّتی جاںدی سی۔

دلیپ کَور نُوں کوای پُّچھدا کِ تُوں دوهاں پُّتاں وِّچوں کیهنُوں ودھےرے پِآر کردی اےں, تاں اُه کوای اُّتر نهیں دے سکدی۔ ساِاد کوای وی ماں ِاس پرسن دے اُّتر نا دے سکدی۔ سارے پُّتراں وِّچ ِاکو جِها لهُو هُںدا هَے, پر اےتھے ِاک هور کارن سی۔ پِآرا چھوٹے بھرا نُوں هّدوں وّدھ پِآر کردا سی۔ ساِاد اےسے گّلے ماں دے دِل وِّچ بےمالُومی جےهی ایرکھا پَےدا هو گای سی۔ اُه نهیں سی چاهُںدی کِ اُهدے چھوٹے پُّتر نُوں اُهدے نالوں کوای هور ودھےرے پِآر کرے۔ ِاه ایرکھا وی اُّتوں-اُّتوں هی سی۔ ماں دے اچےت من وِّچ دووےں پُّتر ِاسٹ دےو واںگ وسے هواے سن۔

پریتُو تے پھّجا چھّپڑ توں مهِں نُوں پانی پِآ کے واپس مُڑے آ رهے سن۔ پِآرا اُهناں نُوں اّدھ وِّچ جا مِلِآ۔

"اَےنی کڑکدی دھُّپ وِّچ تُوں کِاُں آيا سَےں پانی ڈهَون۔ مَےں آپے آ کے ڈها لِاَوںدا۔" پِآرے نے چھوٹے دے مّتھے توں هّتھ نال مُڑھکا پُوںجھدِآں کِها۔

"ماں گالھی کّڈھدی سی۔ پتا ای نا اُهدا۔" پریتُو نے سارا دوس ماں دے سِر تھّپ دِّتا۔

"کوای نهیں۔ ماں دا سُبھا جُو اَوهو جِها هويا۔ بھلا ماں دیآں گالھاں دا کاهدا گُّسا۔" پِآرے نے پریتُو نُوں چُّک کے مهِں اُّتے بها دِّتا۔ ات

"بھااُو! پھّجے نُوں مےرے مگر بها دِه۔” پریتُو نے کھّبے هّتھ نال مهِں دی کںڈ اُّتے ِاسارا کردِآں کِها۔

"کِاُں اُِا۔ بهِنا اےں تُوں وی ?" پِآرے نے ِاس واستے پُّچھِآ, کِ ساِاد پھّجا آپے ناںه کر دےوے۔ پِآرا پھّجے نُوں مهِں 'تے بِٹھااُنا page-break

نهیں سی چاهُںدا; پر ِانکار وی نهیں سی کر سکدا۔

"هاهو۔” پھّجے نے دووےں هّتھ اُتاںه چُّک کے کِها۔

پِآرے نے اُهنُوں وی چُّک کے مگر بها دِّتا۔

"نُوراں بھَےن آهںدی سی, پریتُو نال کھےڈِآ کر۔ اُه بڑا چںگا مُںڈا اے۔ نالے آهںدی سی, پریتُو دا بھا وی چںگا اے۔ ماڑِآں مُںڈِآں دا مَےں کدے بےلی ای نهیں بنِآ۔” مهِں دی کںڈ 'تے بهِ پھّجے نے پِآرے تے پریتُو دی چاپلُوسی کرنی جرُوری سمجھی۔

نُوراں دا ناں سُندِآں پِآرے دا گورا چِهرا بھکھ کے لال سُرکھ هو گِآ۔ اُهنے بڑے پِآر نال پھّجے وّل وےکھِآ۔ سّت-اّٹھ سال دے بالک دے چِهرے 'تے اُهنُوں مُٹِآر نُوراں دی چھب جھلکدی دِّسی۔ آپنے گھر تک اُه نُوراں بارے هی سوچدا گِآ۔ اُهدی ساری دی ساری آتما اُس وےلے نُوراں نے مّلی هوای سی۔

“بھااُو! سانُوں اَےتھے باهر هی اُتار دِه۔ ماں نے وےکھ لِآ, تاں تَےنُوں وی گُّسے هووےگی۔" پریتُو نے هوےلی دے باهرلے بُوهے کول پهُںچ کے چِتاونی دِّتی۔

پِآرے نے مهِں نُوں کھلھار کے دوهاں نُوں تھّلے اُتار دِّتا۔ دلیپ کَور دے سُبھا توں سارے هی ڈردے سن۔

"جدوں تُوں پڑھدا سَےں, تےرے مگر وی کوای اےس ترھاں جاںدا هُںدا سی ?" گھر وڑدے پِآرے نُوں ماں نے تاڑنا بھری سُر وِّچ کِها۔

"مےرے مگر جاںدی سی مےری ماں۔ هور کیهنے جانا سی۔" پِآرے نے ماں نُوں کھُس کرن دے ِارادے نال کِها۔ "نالے مےرا کِهڑا رںگ مَےلا هونا هُںدا سی۔"

"آهو ِاه تےرے نالوں ودھےرے سوهنا هونا اےں۔"

"تے هور کی, وےکھ لَے, اےنے 'چ ای ِاهدا مُوںه پےںڈُو ورگا هو گِآ ای۔"

“پےںجھُو ورگا چھّڈ کے, کےسُو ورگا هويا پِآ کِ۔ کوای لےکھا اے! مهِ بنّھ کے, پانی پی بهِ کے۔"

دلیپ کَور هر وےلے گّلاں کردی رهِںدی سی۔ کِسے وےلے وی اُهدی جبان بںد نهیں سی هُںدی۔ کای وار ِالمدین آکھِآ کردا, "پِآرِآ! تےری ماں هر پهِلُو توں پُوری ِاستری اے, جو ساریآں جنانیآں page-break

دی نُماِاںدگی کردی اے, سمُّچی اَورت جات دی۔"

"بابا! اُه کِوےں۔” کای وار پِآرا پُّچھ بهِںدا۔

“بھای, اَورت دی پھِترت اَے هر وکت جبان چلاای رّکھنی۔ جِهڑی چُّپ کرکے کںم کردی پھِرے اُه تاں اّدھی اَورت هُںدی اے۔ اےسے گُن کرکے تاں اَورت نُوں گھر دی رَونک کهِںدے نے۔ سو, بھَےن دلیپ کَور وی جِتھے هووے, رَونک لّگی رهِںدی اے۔ گھر وسدا جاپدا اے۔" ِالمدین دے اُچارن ڈھںگ توں پتا نهیں سی لّگدا, کِ اُه وِاںگ نال کهِ رِها هَے, جاں سُبھاوک هی۔

"پر بابا! رَونک لاای/ رّکھن وّلوں تاں تاای پھاتما وی گھّٹ نهیں۔" کدے-کدے پِآرا وی اّگوں هاسے ٹھّٹھے وجوں کهِ دےںدا۔

"هاں, اےس گّلوں اُهدے اُّتے وی کھُدا دی مِهر اے, پر اُهدی تکریر وِّچ جرا نمک مِرچ جِآدا هُںدا اے۔" اُّتر دےن لّگا ِالمدین تھوڑھا جِها مُسکرا پَےںدا۔ "پُّت پِآرِآ! ِاک گّل چےتے رّکھ, جِتھے آدمی سریپھ تے نرم هووےگا, اَوتھے جنانی جرُور تےج هووےگی۔ تے جے مرد دا سُبھا گرم هووے, تاں جنانی نُوں آپ نرم هونا پَےںدا اے۔ تُوں آپنے دوهاں گھراں وّل ای وےکھ لَے کھاں۔"

مهِں بنّھ کے پِآرا هّتھ مُوںه دھو کے مےج 'تے بَےٹھ گِآ۔ دلیپ کَور نے سامھنے روٹی لِآ دھری۔ نال-نال اُه پِآرے دے پِاُ بارے کُچھ کهی جا رهی سی۔ پِآرا روٹی کھاںدا هويا وی بابے ِالم دین دیآں گّلاں بارے سوچی جا رِها سی۔

३.

"بابا! پاڑا لویں دھِآن نال۔" پِآرے نے مگرلے هالی نُوں کھبردار کیتا۔

"پھِکر نا کر۔ وّڈے آدمی هُںدے ای گّبھرُوآں دیآں گلتیآں درُّست کرن واستے نے۔" ِالمدین نے هےٹھلے بلد نُوں اُتاںه هِّکدِآں کِها۔

"بڑی ڈُوںگھی رمج اے تےری۔ ساڈی سمجھ توں پرے۔” پِآرے نے تھوڑھا جِها سِر هِلااُںدِآں کِها۔ page-break

"مےری رمج سِرپھ ِاک آدمی سمجھ سکدا اے, ِاک تےرا باپُو بّس۔” ِالمدین نے هل اّگوں پرانی نال اُگیلا کّڈھدِآں کِها۔

تُهاڈی دوهاں دی میجا واهوا مِلدی اے, پر لوک تاں تُهانُوں...۔ "

"کملے ای سمجھدے نے۔” پِآرے دا چھّڈِآ هويا واک ِالمدین نے پُورا کر دِّتا۔ "اےهو آکھن لّگا سَےں نا!"

"نهیں۔ مَےں ِااُں آکھ سکدا ساں ?" پِآرا آپنے وِّچ کُچھ سرم مهِسُوس کر رِها سی۔

"پِاُ تے تااے دا لِهاج کرکے ?"

"لِهاج وی تاں کرنا هويا نا۔"

“پُّت پِآرِآ! جِهڑے ِانسان کُجھ اسلیات نُوں سمجھن لّگ پَےںدے نے, لوک اُهناں نُوں کملے هی کِها کردے نے۔ بھگت کبیر تے گُرُو نانک ورگے مهاںپُرساں نُوں بھُّلڑ لوک کُراهیاے کهِںدے سن۔ سرمد دے سمس تبرےج ورگِآں نال تںگ دِل بںدِآں نے کی سلُوک کیتا سی۔ بُّلھے وِچارے نُوں روجِآں دے دِنیں ِاّٹے وّٹے کھانے پاے۔ تے اسیں دو نگُونے جِهے بںدے کیهدے پانیهار آں۔ واه مَولا۔ تےری رجا۔”

"بابا! سّچو سّچ دّسیں, تُهانُوں لوکاں دیآں گّلاں 'تے گُّسا نهیں اَوںدا ? تّت-تّت, تاںه اُِا۔ کملی دِآ پُّترا!" پِآرے نے هےٹھلے بلد نُوں سوٹی نال چھےڑدِآں للکارِآ۔

"پهِلاں پهِلاں گُّسا آاُںدا هُںدا سی۔ پر هُن نهیں۔”

"کِاُں, مّچ مر گِآ اے سگوں ?"

"نهیں۔ مّچ مر جااے تاں بںدا کھُدا نا بن جااے ? مّچ مرنا بڑا اَوکھا۔ ِاه مںجل اجے دُور اے۔ هُن تاں تھوڑھی-چھوڑھی اّلھا دے گھر دی سوجھی اَون لّگ پای اے۔ بھگت کبیر, سےکھ پھرید, ساایں بُّلھے ساه, بابا نانک تے گُرُو ارجن ساهِب دی بانی دِل لا کے پڑھو, تُهانُوں آپنے آپ دا گِآن هو جااےگا۔ اُس دِن تےرا باپُو 'سُکھمنی ساهِب' پڑھ کے سُنا رِها سی۔ واه کِنّا اُّچا گِآن اے۔ اّلھا دے ِاسک وِّچ رّتِآں دا کی کهِنا۔" ِالمدین نے سردھا نال سِر هِلااُںدِآں کِها۔

"ِاه گِآن دیآں گّلاں تُهانُوں بُّڈھِآں نُوں هی چںگیآں لّگدیآں نے۔ گّبھرُو تاں سوهنی مهیںوال تے هیر راںجھا پڑھن وِّچ ای کھُس رهِںدے نے۔” پِآرے نے آپنے جوان هِردے دی گّل کهِ دِّتی۔ page-break

"پُّت پِآرِآ! کوای دھِآن نال پڑھے سُنے, تاں ِاهناں پرےم- کهانیآں وِّچ وی ڈُوںگھی رمج هُںدی اے۔ 'چراگاں دے مےلے' ِاک ڈھاڈی کولوں هیر دی کلی سُنی سی, 'ِاک نال لَونی, باکی چھّڈنی دُنیآں ساری۔' واه کِنّی ڈھُّکویں سّٹ ماری۔ ساری دُنیآں چھّڈ کے ِاک نال لَونی بڑی اَوکھی هُںدی اے۔ ِاک نال, سِرپھ ِاک نال۔"

"پر کوای تاں آهُںدے نے ‘راںجھا هیر', 'سوهنی مهیںوال' تے 'مِرجا سَےهباں' سبھ وِگڑے هواے مُںڈے کُڑیآں سن۔" پِآرے نے پیڈا مُوںه بنا کے وڈےرے دانِآں واںگ کِها۔ اسل وِّچ اُه بابے ِالمدین کولوں ِاس بارے کُجھ هور وی سُننا چاهُںدا سی۔ سولھاں-ستاراں سال دی الھڑ جوانی آسکاں دا ناں سُن کے نّچ اُّٹھدی هَے۔

“بھاای, مارپھت دیآں گّلاں دوهیں پاسیں لّگ جاںدیآں نے۔ ِاسک مجاجی تے ِاسک هکیکی وِّچ بڑا تھوڑھا پھرک اے۔ سمجھن والا آپنے متلب دے مانھے کّڈھ لَےںدا اے۔ رّب والِآں نُوں تاں هور تھاں اَوها هی نجر اَوںدا اے۔ اُس دِن تےرا باپُو بھاای گُرداس دیآں واراں پڑھ رِها سی۔ اکھے : مےهیوال نو سوهنی نَے تردی راتی۔

راںجھا هیر وکھانیاَے اَوهُ پِرم پراتی۔

اگاں ےاد نهیں, کی لِکھِآ اے۔ کوای آسکاں دے ناں اَوںدے نے۔ سّچا آسک وی ولیآں نالو گھّٹ نهیں۔ پر سّچا هووے۔ آسکاں دے ناں نُوں وّٹا لَون والا نا هووے۔ سےکھ پھرید کهِںدا اے : جِّتھے لّب هووے, اَوتھے نےهُ کِها۔ ٹھیک اے, لّب لالچ تے پرےم دا کوای مےل نهیں۔ جِّتھے نپھس دی کھاهس هوے, اُه تاں نِری کھُدگرجی اے, ِاسک نهیں۔ نهیں, اُه ِاسک نهیں۔" ِالمدین جِوےں مست هويا آپنے آپ نُوں کهی جا رِها سی۔

دس مِںٹ دوهیں پاسیں چُّپ چھاای رهی۔ 'هاها-هاها, تّتا-تّتا' توں بِناں کوای واج نهیں سی آ رهی۔ ِالمدین آپنی مستی وِّچ تے پِآرا آپنیآں سوچاں وِّچ ڈُّبا هويا سی۔

"واه۔" ِالمدین کِسے آپنے هی سُآد وِّچ پُکار اُّٹھِآ۔ "راگ ناد وِّچ وی کِنّی جِںدگی هُںدی هَے۔ جِںدگی مُردا دِل کھاک جیآ کرتے هَےں ? ِاک نال لَونی باکی چھّڈنی دُنیآں ساری ۔ واه! پُّت پِآرِآ۔ سُنا کُچھ۔ تُوں مِرجے دی سُر لَےںدا اےں, تاں مَےں مست هو جاںداں۔"

"لے بابا! گولی کیهدی تے گهِنے کیهدے۔ تےرا هُکم تے ساڈا page-break

منّنا۔" پِآرے نے ِالمدین دی بجُرگی واستے ِاک-وچن تے آپنی جوانی واستے بهُ-وچن سبد ورتے۔ سّجے هّتھ نال هل دی جںگھی کابُو کردِآں اُهنے کھّبا هّتھ کنّ 'تے دھر کے سُر چُّکی:

"مِرجا کهِںدا, ساهِباں!

پھِّکے بول نا بول۔

کدے آسک سُکھن نا هاردے

اُه پربت واںگ اڈول۔

جھُوٹھے لوک پتاسے وںڈدے

آسک جِںدڑی دےںدے گھول۔

اُه گلی ڈھںڈورا پِّٹدے

جِنھاں اںدر هووے پول۔

اُه اُّچی ساه نا کّڈھدے

هووے سِدک جِنھاں دے کول

اُه هُوراں وّل نا جھاکدے

جِنھاں هانی لّبھ لَے ٹول۔

اُه سَودے کردے دِلاں دے

سِر ِاسک دی تکڑی تول

نهیں سُورج چڑھدا لهِںديوں جّٹیاے!

تے مرد نا هارن کَول, اَوه جّٹا مِرجِآ آ۔"

پِآرے نے ِاک لںمی هےک وِّچ سُر کھتم کیتی۔

"واه, واه!” ِالمدین نے مستی وِّچ سِر هِلااُںدِآں کِها, "کدے مرد نا هارن کَول۔ اُه مرد کاهدا جِهڑا کَول دا پُورا نا هووے۔ ٹھیک کِها ای بھای گّبھرُوآ! بهُت کھُوب !”

ِالمدین راجپُوت مُسلمان سی, پر گریب هون کرکے لوک اُس نُوں تے اُهدی برادری نُوں رںگھڑ هی کهِںدے سن۔ اکھان هَے نا! رّجِآ راجپُوت تے بھُّکھا رںگھڑ۔ ِالمدین نُوں اےس گّل نال کوای پھرک نهیں سی۔ اُه سُوپھی کھِآلاں دا ِاک نےک ِانسان سی, سُلھا-کُّل۔ کھلک کھُدا نُوں کھُدا دا نُور سمجھنا اُهدا مجهب سی۔ اےسے واستے مسیت دے مُّلاں تے مُّلاں دِآں هِماِاتیآں نال اُهدی نهیں سی بندی۔ ِاک وار روجِآں دے دِناں وِّچ روجے نا رّکھن دے کارن برادری نے اُهنُوں چھےک وی دِّتا page-break

سی, پر اُهنُوں ِاس گّل نال کی پھرک۔ سارا مهینا رمجان دا اُه سرگھی وےلے آپنے کوٹھے دی چھّت 'تے چڑھ کے اُّچی-اُّچی گااُن لّگ پَےںدا :

"بُّلھے نالوں چُّلھا چںگا

جِس 'تے تام پکاایدا

بهِ پھکیراں نے مجلس کیتی

بھورا بھورا ورتاایدا۔"

ٹھیک آهںدے نے : دُنیآں جھُکااُںدی هَے, پر جے کوای انکھیلا جھُکن لای تِآر نا هووے تاں دُنیآں آپ جھُک جاںدی هَے۔ ِالمدین مرداں واںگ ڈٹِآ رِها۔ دو مهینے بیتن 'تے مَولوی نے آپ هی آپنا پھتوا واپس لَے لِآ۔ اُهنے وّڈا سارا اهِسان جتااُںدِآں کِها, "ماای پھاتما! تےری کھاتر اسیں ِالمدین نُوں پھِر برادری وِّچ سامل کر لَےںدے آں, نهیں تاں اُه تاں اّدھا کاپھر اے۔ تےرا ِالمدین 'تے پُورا ِاتکاد اے۔ سو تےرے پِّچھے اُهنُوں وی ماپھ کر دےںدے آں, لےکِن آِاںدا واستے جرا اُهنُوں سمجھا چھّڈی۔" تے وِچلی گّل ِاه سی کِ مَولوی ِاه سهِ هی نهیں سی سکدا, پای مُریداں دا ِاک گھر اُهدے گھےرے وِّچوں نِکل جااے۔

پھاتما نے سِر جھُکا کے مَولوی نُوں سلام کیتا تے هر جُںمے دے دِن لّسی نال کُجھ مّکھن دےن دا وی ِاکرار کیتا۔

مسیت دے مُںڈے ِالمدین دے گھروں سوےرے-سوےرے لّسی لَےن واستے آاُن لّگ پاے۔ جُںمے والے دِن مَولوی آپ آ دھمکِآ۔ ساِاد اُهنُوں ڈر سی کِ ماای پھاتما دا دِّتا هويا مّکھن کِتے مُںڈے راه وِّچ هی نا چٹم کر آاُن۔ ِالمدین سبّب نال گھرے هی بَےٹھا سی۔ اُهدے نال دُآ سلام کیتے بِناں هی مَولوی نے چَوںکے دی کںدھ اُّتے لوٹا جا دھارِآ۔ گھر آاے مَولوی دے ستِکار وجوں پھاتما نے آپنی سردھا نالوں ودھےرے مّکھن لّسی وِّچ پا دِّتا, پر مَولوی دی کھاهِس نالوں اُه بهُت تھوڑھا سی۔ مَولوی دے چِهرے 'تے پایآں هوایآں تِاُڑیآں توں ِالمدین نے ساری گّل سمجھ لای۔

"اّج ِاه کاپھر پھےر آ گِآ اے۔" مَولوی دے بُوهِاُں باهر نِکلن توں پِّچھوں ِالمدین نے جرا چُبھویں سُر وِّچ کِها۔ اُه سوےرے page-break

پھاتما دیآں نوکاں ٹوکاں سُندا تںگ آيا بَےٹھا سی۔

"کاپھر اُه نهیں, کاپھر تُوں اےں۔ پاجی بںدِآ! تُوں۔" پھاتما نے رج کے کِها, "نا تُوں نماج پڑھ نا روجا رّکھو, نا مسیتے جااےں۔ کاپھر هوِااَوں کِ اُه۔ هَے, هَے, سڑ گاے مےرے لےکھ۔" پھاتما نے مّتھے نُوں هّتھ مار پٹاکا پااُںدِآں کِها۔ "اّلھا تےری جیبھ سڑ جَے مَولوی نُوں کاپھر آکھن والے دی۔"

"بھلیاے لوکے! سّچی گّل توں اےنا نهیں چِڑی دا هُںدا۔" ِالمدین بڑے ٹھرمے نال کِها۔

“سّچی گّل ? ِاه تُوں سّچی گّل کیتی اے ? هَے هَے اّلھا۔"  

"ا نےک-بکھتے اّلھا وِچارے نُوں 'هَے هَے' کاهنُوں پَوںدی اےں۔ چلو, مَےں آپنی گلتی منّ لَےںداں۔ اُه کاپھر نهیں۔ کاپھر اُه هُںدا اے, جِهڑا کھُدا دی هستی نُوں نهیں منّدا, پر اُه کاپھر نالوں هجار درجا بُرا هُںدا اے, جو آپنی کھُدگرجی 'تے پردا پَون واستے کھُدا نُوں منّن دا پاکھںڈ کردا اے۔ ِاه تاں منّدی اےں نا۔"

"هَے هَے, ِاه وی تُوں اَوسے نُوں لا کے آکھی اے۔ سڑ گای مےری کِسمت, جیهنُوں ماپِآں نے تےرے ورگے نمرُود دے لڑ لا دِّتی۔" پھاتما نے جھُوٹھی مُوٹھی دیآں اّکھاں پُوںجھدِآں کِها۔ دِن تے

"کرماں والیاے۔ نمرُود نهیں, مردُود آکھ! جیهنُوں پاایآ مّکھن دِّتا ای, اُس توں لپھج تاں ٹھیک بولنا سِّکھ لاے آ ? هّچھا اّلھا بےلی۔ آپاں چّلے آں دھرم سُںه وّلے۔ تُوں هُن پےسی وےلے تک آهرے لّگی رهی۔ اُه گھر تاں کبرستان ورگا سُنّ-مسُنّ هُںدا اے, جِّتھے گھر دی رَونک بولے چّلے ای نا۔ وےکھاں تےری مِهر نال آپنا گھر آںڈھ-گواںڈھ وِّچ وسدا مالُوم هُںدا هَے۔”

ِالمدین باهر نُوں چلا گِآ۔ پھاتما ٹےپ رِکارڈ واںگ بِناں ساه لاے دُپهِر تک لّگی رهی۔

پر هُن ِالمدین دے سُبھا وِّچ پھرک آ گِآ سی, اّت دی نرمی تے هلیمی۔ نا هُن اُهدے من اُّتے مَولوی دی تںگ-دِلی دا اسر هُںدا سی, نا پھاتما دی اّٹھے پهِر دی بک-بک دا۔ اُه آپنے کںم وِّچ جاں وِهلے وےلے سُوپھی ساهِت پڑھن وِّچ مست رهِںدا۔ بھگت کبیر, سےکھ پھرید, سّےد بُّلھے ساه, میراں باای آد دیآں رچناواں page-break

وِّچوں اُهنُوں بهُت رس آاُںدا۔ دھرم سِںگھ کولوں سُکھمنی ساهِب سُن کے ِالمدین بهُت پربھاوت هويا۔ ِاک دِن اُه لاهَور گِآ کھواجا دِل مُهںمد دا لِکھِآ 'جپُجی ساهِب' تے 'سُکھمنی ساهِب' دا اُردُو نجم وِّچ ترجما لَے آيا۔ اُه پڑھ کے تاں ِالمدین کِسے بے-کھُدی دے آلم وِّچ پهُںچ گِآ۔ ِاک دِن اُهنے گِلھے والی سُر وِّچ کِها, "دھرم سِهاں! مَےنُوں آپنے آپ 'تے بڑا اپھسوس اے, کِ ِاه چیج مَےں اّج تک پهِلاں کِاُں نهیں پڑھی۔ واه۔ بُّلھے ساه نے آکھِآ سی : ِاکو الپھ مےرے درکار۔ مےرے ورگے مُوڑ بںدے دا ِاک الپھ نال بھاوےں نا سرے, پر ِاس ِاک رّبی کتاب نال سر جاںدا اے۔ بّس جِںدگی نُوں سمجھن واستے ِاه کاپھی اے۔ هور وےد پُران تے هدیساں تپھسیراں-پڑھن دی لوڑ نهیں۔"

دھرم سِںگھ نال ِالمدین دی بچپن توں هی چںگی دوستی سی۔ دوهاں دے سُبھا مِلدے سن, ِاس واستے دِل وی مِل گاے۔ وّڈے هو کے اُهناں دے راه وی مِل گاے۔

دھرم سِںگھ مساں گُردُآرے دے گرںتھی کولوں ماڑی موٹی گُرمُکھی هی پڑھِآ سی۔ هاں, ماڑی موٹی۔ اُه بھاای بالے والی جنم ساکھی تے پںج- گرںتھی پڑھ کے اُّٹھ بَےٹھا سی۔ پِّچھوں ابھِآس نال اُه واهوا پڑھن جوگا هو گِآ, پر لِکھدا اُه اجے وی آپنے پڑھن جوگا هی سی۔ سِهاری دی تھاں بِهاری تے هوڑے دی تھاں کنَوڑا اَوه کای وار لا جاںدا سی۔ اےس گلتی وّلو کوای اُهدا دھِآن دُآاُںدا, تاں اُه اّگوں هاسے نال کِها کردا, "بھای, اُه پڑھاای کِس کںم, جِس نال کِسے دا لِکھِآ دُوسرا پڑھ لاے۔ آپاں اُه ِالم پڑھے آں جِهڑا لِکھِآ آپ هی پڑھ سکدے آں۔"

ِالمدین نُوں سکُول وِّچ اّٹھ جماتاں پڑھن دا مَوکا مِل گِآ سی۔ مِڈل پاس کرن پِّچھوں اُهدے پِاُ نے اُهنُوں پٹواری بنااُن واستے بڑا جور لايا, پر ِالمدین نا منِّآ۔ ِاک دِن اُهنے دِل دی کهِ هی دِّتی, "اّبا! جور دےںدے اَو, تاں مَےں پٹواری بن جاںداں, پر ےاد رّکھو, مَےں کِسے کولوں رِسوت نهیں جے لِآ کرنی۔ ِاه هرام دی کماای مَےں نهیں کھا سکاںگا۔"

"چںگا پھِر مر بھُّکھا۔ کُّٹ ساری اُمر جھوٹِآں دے کھُّڈے۔ ِاهنُوں جںمدے page-break

هی هلال هرام دی پَے گای اے۔ اّٹھ جماتاں پڑھا کے اَےوےں کھاتے ای پا دِّتیآں۔” ِالمدین دے پِاُ نے دُکھی هو کے کِها سی۔

“هاں, سںڈھِآں دے کھُّڈے کُّٹنے مَےنُوں منجُور نے۔ ِاه هّک-هلال دی کماای اے۔” تے اُسے دِن توں ِالمدین نے هل دی جںگھی پھڑ لای۔

تِنّ گھُما جمین ِالمدین نُوں پِاُں کولوں وِرسے وِّچ مِلی سی۔ اُه کرم سِںگھ کے مَورُوس سن۔ اُه تِنّ گھُما پِںڈ توں میل بھر دُور سی, پر دھرتی چںگی اُپجااُو سی۔ پںج سّت گھُما ِالمدین هور هِّسے 'تے لَے لَےںدا۔ اَوسے وِّچوں اُه آپنے پرِوار دا نِرباه کری جا رِها سی۔

دھرم سِںگھ تے ِالمدین دی دوستی بچپن توں چلی آ رهی سی۔ اُهناں دے هل وی سدا ِاکّٹھے وگدے۔ پھےر وی اُه بھاایوالی کدے نا کردے۔ اُهناں دوهاں دا کھِآل سی کِ بھاایوالی کرن نال کدے نا کدے دوه پھِک پَے جان دا ڈر رهِںدا هَے۔ سو اےنا نےڑے هون کرکے وی اُهناں ساںجھ  بھِآلی نا کیتی, پر ِاک ڈھںگ نال اُهناں دی وِڑی ساری اُمر نِبھ گای۔ اّج ِاک وّلے دووےں هل وگدے تاں اگلے دِن دُوسرے دے کھےت وِّچ جا وگدے۔ لوڑ 'تے اُه اےسے گّل دی وی نِںد وِچار نا کردے کِ جِنّے جوترے ِاک وّل لّگے هن, دُوسرے وّل اُس توں ودھےرے کِاُں لّگ گاے۔

پهِلا دھرم سِںگھ ِالمدین دا موهری هالی هُںدا سی۔ پِچھلے وی دی سال توں دھرم سِںگھ دی تھاں هل دی جںگھی پِآرے نے سںبھال لای سی۔ لتی ِالمدین اُهدے نال وی مِّتراں والا هی ورتااُ کردا۔ اسل وِّچ ِالمدین هر ِاک دا بےلی سی, ِاک مسیت دے مَولوی نُوں چھّڈ کے۔

ِالمدین دا وّڈا مُںڈا نُوردین چھوٹا هُںدا هی نانکِآں کول لاهَور بگوان پُرے جا وّسِآ سی۔ اَوتھے اُس نے هّتھ کھّڈی دا کںم سِّکھ لِآ۔ اُه گبھرےٹ هويا تاں اُهدا وِآه مامے دی لڑکی نال هو گِآ۔

اُس توں چھوٹی نُوراں وی ِاس وےلے پںدراں سولاں سال دی سُنّکھی مُٹِآر بن گای سی۔ اُه گھر تے باهر دے دوهاں کںماں وِّچ ماں پِاُ دا هّتھ وٹااُںدی۔ کھاس کرکے اُس وےلے کھےت وِّچ کںم کرنا اُس نُوں بهُت چںگا لّگدا, جد پِآرا وی اَوتھے هُںدا۔

نُوراں توں چھوٹی ِاک لڑکی دو سال دی هو کے گُجر گای سی۔ اُس توں چھوٹا پھّجا سی, جو پریتُو دا جماتی تے بےلی سی۔ page-break

"چاچی! اجے چَوںکے وِّچ ای بَےٹھی اےں, کپاه چُگن نهیں چلنا ? اّج تُهاڈی واری اے۔" نُوراں نے چَوںکے دے نےڑے پهُںچ کے کِها۔

"کُڑے, مَےں کِتھے آں جان جوگی۔ مَےں تاں چَوتھے دِن دی پَےر هّتھوں بَےٹھی آں۔" کاهڑنی کُوچدی دلیپ کَور دا دھِآن آپنے کھّبے پَےر وّل چلا گِآ۔

"کِاُں ? کی هويا ?" نُوراں نے بڑی هَےرانی نال پُّچھِآ۔

“هونا کی سی۔ تڑکے مَےں پسُوآں نُوں پّٹھے پَون اُّٹھی۔ ِاّٹ توں پَےر تِلک کے گِّٹے دی موچ نِکل گای۔ سنے ٹوکرے مَےں مُوںه بھار جا ڈِّگی۔ پِآرے نے چُّک کے مَےنُوں مںجے 'تے پايا۔"

"هااے مَےں مر گایں۔" نُوراں دا جِوےں تراه نِکل گِآ۔ "وکھا کھاں پَےر۔”

“پَےر کی وےکھےںگی, سُج کے هاتھی هويا پِآ اے۔ تُوں وےکھاں چاچی دی سُرت نُوں آای سُن کے۔" دلیپ کَور نے گِلھا کردِآں کِها۔

"امان نال چاچی! تےری سهُں مَےں سُنِآ ای نهیں۔ بھلا مَےں سُندی تاں اَوسے وےلے بھّجی نا اَوںدی ?"

“بھاای تاں اگلی سوےر هی وےکھ گِآ سی۔ اَوسے مےرا گِّٹا مل کے بّدھا سی۔" دلیپ کَور دا ِاسارا نُوراں دے پِتا ِالمدین وّل سی۔

"گھر تاں اّبا نے گّل ای نهیں کیتی۔ نا ای پھّجے نے دّسِآ۔ نهیں تاں بھلا مَےں جِنّے جوگی سی, کولوں آ کے کُچھ کردی دھردی نا۔" نُوراں نے بڑی همدردی نال کِها۔

"کرنا کی سی, تُوں مےریآں روٹیآں پکا دےنیآں سی ?"

"چاچی! مَےں تاں سَوں واری پکا دےںدی, تُساں مےرے هّتھ دیآں کھانیآں وی هون۔" نُوراں نے سماج دی تںگ-دِلی نُوں مُّکھ رّکھ کے کِها۔

"کِاُں, تےرے هّتھاں نُوں کی اے ? چںد ورگی اےں تُوں۔ پِچھلی پُنِّآں نُوں 'لںمِآں' دے گھروں نهیں سارے کھا کے آاے ?" هرنام سِںگھ کی پّتی دی اّل 'لںمے' پای هوای سی۔ دلیپ کَور دا ِاسارا اُهناں وّل سی۔ "اُه پتا نهیں کُدےسن جهی چمِآری اے, کِ کَون جیهنُوں اَودن اںمرت چھکا کے نال رلايا نے۔ سنے تےرے چاچے سارے اُهدے هّتھاں دا کھا آاے نے تے تُوں page-break

تاں ساڈی آپنی دھی اےں۔ تےرے هّتھاں نالوں بھِّٹ چڑھ چلی اے ?" دلیپ کَور دے چِهرے 'تے بھےت بھری مُسکراهٹ پھَےلی هوای سی۔

"اَےوےں, مُّلاں مُلانِآں دیآں هّداں پایآں هوایآں نے۔ اکھے سِّکھ مُسلمان دے هّتھاں دا نا کھان, مُسلمان سِّکھاں هّتھوں نا پین۔ نهیں تاں هاں تاں سارے ِاکو رُوپ۔ اّبا پڑھدا هُںدا اے, سارے رّب دے بںدے نے۔" اُس وےلے نُوراں دے دِل 'تے آپنے پِتا دے کھِآل پُوری ترھاں چھااے هواے سن۔

"تےرے اّبا ورگے سارے هون تاں دُنیآں سُکھی نا وسے ? کِسے جنم دا ساایں لوک اے اُه۔ تےرے چاچے تے اّبا دا سُبھا بِلکُل مِلدا اے۔"

"تےرا تے مےری ماں دا تاں نهیں مِلدا۔ تُوں جِنّی مِّٹھ-بولی اےں, اُه اَونی کَوڑ-گںدل۔"

"نا کُڑے ماں دی نِںدِآ نهیں کریدی۔ پھِر وی اُه تےری ماں اے۔" دلیپ کَور نے نُوراں نُوں مِّٹھی جےهی جھِڑک دےںدِآں کِها۔

'ماواں دی نِںدِآ کرن نُوں جی تاں نهیں کردا پر چاچی, سّچ جان, ماں نے ساڈا گھر دوجک بنا چھّڈِآ اے۔ اّٹھے پهِر اُه اّبا نال لڑدی رهِںدی اے تے کلھے دا مُّڈھ هَےگا ای نکھاپھنا مَولوی اَوںترا سےه دا تکلا۔ اّلھا کرے جااے جهانوں اےڈا-کُ-اےڈا۔ جدوں آوےگا, ماں دے کنّ بھردا رهےگا۔ اکھے : سِّکھاں دے هّتھ دا نا کھايا کرو, ِاه کاپھر هُںدے نے, تُسیں ِاهناں نالوں واهی نکھےڑ لَو۔ اگھاں کی دّساں, جو کُچھ اُه مےرے بارے آهںدا اے۔ جی کردا اے, کِسے کھُوه ٹوبھے وِّچ پَے کے مر جاواں۔ کی لَےنا اےں جِاُں کے۔ نُوراں سِر دی چُنّی نال اّکھاں پُوںجھن لّگ پای۔

"هاِا ماں مر جَے۔ تُوں کِاُں کھُوه ٹوبھے پوےں۔ اُهو جّگوں جانا پوے کھاں۔ نا رو مےری دھی۔" دلیپ کَور نے نُورا دا دُّکھ مهِسُوس کردِآں کِها۔ "تےری ماں نُوں کی آکھاں! مَےنُوں رّب نے دھی نهیں دِّتی, تاں مَےں اُںنج جھُوردی آں۔ تےری ماں نُوں-آهںدے-هُںدے—'کھیر نهیں پچدی' والی گّل اے نا۔ تےرے ورگی سِآنی دھی تاں رّب هر ِاک نُوں دےوے۔”

"پر چاچی! مَےں تاں ماں هّتھوں مرنا ایں, جِّدن مری۔ ڈھِّڈ پاڑ کے کی دّساں تَےنُوں۔ اّلھا مےرے ورگا کوای نا جیوے۔ تےرے ورگی ماں هُںدی تاں مَےں ساری اُمر پَےر دھو-دھو پیںدی۔" نُوراں اُّچی-اُّچی ڈُسکن لّگ پای۔

"نی چھّڈ ٹھاںه, کملی نا هووے تے۔ بالاں واںگ ڈُسکن ڈهی هوای اےں۔ مِل لَےن دِه تےری ماں نُوں۔ آکھاںگی, بهُت اَوکھی اےں تاں دے دِه مَےنُوں page-break

نُوراں۔ مَےں آپے مںگ وِآه لواںگی۔"

"نا چاچی! دُهاای اّلھا دی۔ اُهدے نال مےرے بارے کوای گّل نا کریں, نهیں تاں اُه مےرے ودھےرے وَےر پَے جااےگی۔" نُوراں نے ناںه وِّچ هّتھ هِلااُںدِآں کِها۔

"هّچھا, بھاای نال تاں مَےں گّل کراںگی۔”

"اّبا وِچارے دے وّس نهیں۔ مےری کِسمت۔ دھیآں تاں رّب کرکے جںمن ای نا۔" نُوراں آپنے بھاگاں نُوں کوس رهی سی۔

"دھیآں نا جںمن تاں پھِر دُنیآں کِوےں ودھے پھُّلے!" دلیپ کَور نے دارسنِکاں واںگ کِها, "پھِکر نا کر تُوں۔ مَےں دےکھاں تےرے سِر 'تے۔ مَےں وی تےری ماں ای آں۔"

"تےرے 'تے تاں چاچی مَےنُوں ماں نالوں وی ودھےرے مان اےں۔ پر...۔" نُوراں نے واک ادھُورا هی چھّڈ دِّتا۔ بُّلاں 'تے آاُںدی-آاُںدی گّل اُهنے راهے روک لای۔

کُچھ چِر هور اےدھر اُدھر دیآں گّلاں هُںدیآں رهیآں۔ نُوراں نے پھےر اسلی سوال وّل آاُںدِآں پُّچھِآ "چاچی! پھِر کپاه دا کی بنےگا ?"

"بیبی دھی, تُوں اےں چُگا لِآویں۔ ِاک لّچھ نُوں آکھِآ هويا اے۔ اُه اّپڑ پوےگی۔ پِآرا وی تُهاڈے نال لّگ پوےگا۔ پریتُو اَوںدا اے تاں مَےں تُهاڈے گھر سُنےها بھےج دِآںگی۔"

“تےرا کِها تاں مَےں نهیں موڑدی۔ ماں چںگی مںدی آکھےگی وی, تاں مُوںه ٹھاںه کر چھّڈاںگی تے پریتُو نے پِآرے دی روٹی لَے کے نهیں اَونا ? مَےں ای پھڑی جاواں, پر مےرے هّتھاں دی اُهنے نا کھادھی تاں۔" نُوراں ِاکو ساه اےنا کُجھ آکھ گای۔

"پِآرا چھّڈِآ, اُهدا پِاُ وی کھااےگا۔ نالے تُوں تاں مےری دھی هوایاَوں۔” دلیپ کَور نے آپنا رُهب رّکھن واستے کهِ دِّتا۔

ِانسانی سُبھااُ۔ جو کُجھ کرن دے اُه وِرُّدھ هُںدا هَے, کای وار وڈّپن جاں هّٹھ پرےرِآ اُه اَوها کُجھ کرن واستے تِآر هو پَےںدا هَے۔ دلیپ کَور ِاه سوچ وی نهیں سی سکدی کِ ِاک مُسلمان لڑکی دے هّتھاں دا چھوهِآ هويا اُنھاں دے پرِوار دا کوای جی کھاوے۔ کای وار اُه ِاس سُّچ بھِّٹ دے مسلے توں آپنے پتی نال جھگڑ وی پای سی, پر اّج page-break

گّلاں دے جال وِّچ پھسی هوای, اُه آپ هی ِاس کںم لای تِآر هو پای۔

“چاچا تاں کھا ای لوےگا۔ اُس نُوں مےرے اّبا واںگ کوای نِںد وچار نهیں, پر جے پِآرے نے نا کھادھی تاں۔" نُوراں نے چاچی نُوں هور پّکِآں کرن واستے کِها۔ بھاوےں اُهدا دِل کهِ رِها سی کِ پِآرا تاں اُهدے هّتھوں روٹی لَے کے دھنّ بھاگ سمجھےگا۔

"بهُتیآں گّلاں نا بنا۔ مَےں تُهاڈے ڈھِّڈاں دیآں جاندی آں۔ کھےکھن هّتھی نا هووے۔"

نُوراں دی هَےرانی دی هّد نا رهی جاں دلیپ کَور نے پَونے وِّچ روٹیآں بنّھ کے نُوراں دے هّتھ پھڑا دِّتیآں۔

"سّجے هّتھ لّسی دی بالٹی پھڑ کے تُردی بن۔ هالی پِںڈ وّلے بھَوں- بھَوں وِهںدے هونگے۔” دلیپ کَور نے پُورے ادھِکار نال هُکم دِّتا۔

دلیپ کَور دے اکھیرلے واک سُن کے نُوراں سرم نال لال سُوهی هو گای۔ مُٹِآر دا اُه رُوپ دلیپ کَور نُوں بهُت پِآرا لّگا۔ نُوراں چھےتی نال پِّچھاں پرت کے باهر نُوں تُر پای۔ دلیپ کَور دی نِگا اَونا چِر نُوراں 'تے ٹِکی رهی, جِنّا چِر اُه بُوهيوں اُهلے نا هو گای۔ 'نُوراں' کِتے تُوں جّٹاں دی دھی هُںدیاَوں تاں تےرے سِر توں پانی دی تھاں دُّدھ وار کے پیںدی۔ دلیپ کَور نے ٹھںڈھا ساه بھر کے دِل هی دِل وِّچ کِها۔

هوےلیاَوں نِکل کے نُوراں راهے-راهے جان دی تھاں سِّدھی ڈںڈیاے پَے گای۔ اُهدا دِل جور-جور دی دھڑک رِها سی۔ مُسیبت, اُهدا کوای هّتھ وی وِهلا نهیں سی, جِس نال مّچھردے دِل نُوں کابُو رّکھ سکدی۔ اُهدی تور سُبھاوک نهیں سی رهی۔ اُه بڑے کاهلے کدمی تُر رهی سی۔ هوا نال چُنّی دا هِلدا پّلا وےکھ کے اُهدا من اُّڈن نُوں کر رِها سی۔ اُهدے گورے مُوںه اُّتے سُوهی مُسکراهٹ تے دِل وِّچ مِّٹھیآں سوچاں سن۔ 'هاِا مَےں مر گای۔ بھاوےں چاچی نُوں ساری گّل دا پتا لّگ گِآ هووے۔ گّلاں کردِآں اُه وِّچ ٹکوراں تاں لَےںدی سی۔ هُن مَےں کی کراں ?' ِاک گّلوں تاں چںگا ای هويا۔ اُس نُوں پتا لّگ گِآ۔ اچنچےت ِاکے وار کوای گّل هُںدی تاں اُه اچںبھے تے گُّسے نال بھڑک اُٹھدی۔ هُن سهِج-سهِج اُهدا گُّسا مّٹھا هو جاوےگا۔ کھورے اجے ورھا لںگھ جااے کِ دو ورھے۔ مےری ماں کِهڑا چھےتی منّن لّگی اے۔ چلو; چاچے وّلوں تاں ڈر گھٹِآ۔ ..پر ِاه page-break

تاں مےرے دِل دیآں ایں نے نا کی پتا چاچی نے آکھ دِّتا کِ مَےں وی تےری ماں ای آں۔ اّبا نهیں پِآرے نُوں پُّت آکھ دِآ کردا ? اَےوےں سےکھ چِلی واںگ سُپھنے وےکھ رهی سی۔ اَےڈی کِسمت کِّتھے ? پر جے ِاه گّل سِرے نا چڑھی تاں مَےں کِوےں جیواںگی۔ مَےں تے پِآرا نِّکے هُںدِآں توں کّٹھے کھےڈدے آاے آں۔ سهِج-سهِج پِآر هّڈاں وِّچ رچ گِآ۔ اّبا پڑھدا هُںدا اے, ِاسک نا پُّچھے جات اَوها گّل هوای۔ ساڈے دوهاں دے دِل مِل گاے نے۔ اَودن پِآرا وی آهںدا سی, 'نُوراں, مَےں تےرے بِناں جِاُن نهیں لّگا۔' تے سّچی گّل اے, آپنے پِآرے بِناں جِاُنا وی کاهدا۔ هاِا اّلھا! اسیں لُک چھِپ کے سُکھن کر لَے, ِاک دُوجے نُوں کَول دے دِّتے, هُن ِاه کَول کرار سِرے چڑھن, تاں تد اے۔ اُںنج اساں تَےنُوں جامن رّکھِآ اے, تاں وےکھ لَے تےری پاک جات نُوں داگ نهیں لّگن دِّتا۔ اسیں دووےں پاک ساپھ آں, گُناه دے بھاگی نهیں بنے۔ هُن تےرے هّتھ ساڈیآں سرماں نے۔ اّلھا مِهر کر دےوے, تاں جوڑی رلے, پای هّد مُک جَے۔ اّبا تے چاچا تاں نراج نهیں هون لّگے۔ اںما کھُسی نال منّن نهیں لّگی۔ باکی رهی چاچی, اُه وی سهِج-سهِج ٹھیک هو جااےگی۔ مَےں اُهدی اَےنی سےوا کراںگی, کِ اُه... اُه... اںت اُه مَےنُوں پِآر کرن لّگ ای پوےگی۔ لوکیں ? هاں چُگلکھور لوک جرُور گّلاں کرنگے۔ وےکھو نی! تے اُه سِّکھ تے مُسلمانی۔ هاِا هَے نی! بتھےریآں هَے هَے هونگیآں۔ تے مگروں لهِن گّلاں کرن والے۔ ساڈا کی کر لَےنگے۔ آپے دس دِن چِڑ-چِڑ کرکے چُّپ کر جانگے۔ اکھو : میآں بیبی راجی تے کی کرےگا کاجی۔ اُه مر گِآ کاجی مگروں لهِ جاوے, تاں سبھ ٹھیک هو جاوے۔ هّچھا, اّلھا اّگے ای دُآ اے۔ ساڈی پاک مُهّبت اے۔ آپے لاج رّکھےگا۔ پِآرا سَوںدا هُںدا اے, اکھے : پاک مُهّبت جِنھاں دی, رّب اُهناں دے نال۔

اےها سوچاں سوچدی نُوراں کھےت جا پهُںچی۔ اّگے کھال دی وّٹ 'تے بَےٹھا پِآرا پِںڈ وّل وےکھ رِها سی۔ اُهنے کنک دی رَونی واستے واهن نُوں پانی لايا هويا سی۔

"پِآرِآ! اّج کُجھ وںڈ وے! مَےں تےری روٹی لَے کے آای۔" کول پهُںچ کے نُوراں نے انوکھے اُتساه نال کِها۔

"دھرم نال۔" هَےرانی مِلی کھُسی وِّچ پِآرا دیوانِآں واںگ اُٹھ کے کھلو گِآ۔ page-break

"سهُں اّلھا دی۔ آه وےکھ لّسی دی بالٹی وی۔ چاچی نے آکھِآ, تُوں تاں مےری دھی اےں۔ تُوں آ کے مےریآں روٹیآں پکايا کر۔ پِآرا تےرے هّتھاں دی کھااےگا۔ کِاُں نهیں۔ تُوں تاں چںد ورگی اےں۔ مَےں تےری ماں کولوں تَےنُوں مںگ لواںگی۔ اُس نے اُهنے وےکھ نا تےری سهُں! اُهنے چاچی نے کِها... تے مَےں سرم نال مردی جاواں۔ تے مَےں ۔" نُوراں نُوں اُس وےلے آپنے آپ دا وی گِآن نهیں سی کِ اُه پاگلاں واںگ کی بکی جا رهی سی۔

"هَےں هَےں ? کی هو گِآ اے تَےنُوں! کِتے کھُسی وِّچ کملی هی نا هو جاویں۔ لِآ کر۔" پِآرے نے سِر توں روٹیآں پھڑ لایآں تے اُهنُوں باهوں کھِّچ کے کول بها لِآ۔

"هااے اّلھا! مَےں کی کُجھ بک گای آں۔" آپنے آپ دی سوجھی آاُن 'تے نُوراں نے سرما کے دوهاں هّتھاں نال مُوںه ڈھّک لِآ۔

"واه بھای! نکھرا کرن وِّچ تاں سَےهباں نُوں مات پا دِّتا ای۔ اُهنے آکھِآ سی چھّڈ وے جّٹا مِرجِآ, مَےنُوں مَےلے هّتھ نا لا۔" کِتے مِرجے بارے اُهنے سُن رّکھِآ سی کِ اُهناں دی مُهّبت رّب دی جات واںگ پاک هَے۔

"مَےلے هّتھ هونگے مِرجے دے, مَےلی نیت هووےگی سَےهباں دی۔ ساڈے تاں هّتھ وی تے دِل وی پاک نے۔ اڑِآ۔ مُڑ کے مَےنُوں سَےهباں نا آکھیں۔ مَےں تاں آپنے پِآرے دی نُوراں آں۔ وِآه پِّچھوں تُوں بھاوےں مےرا ناں بںتو رّکھ لویں۔" نُوراں نے اَوسے ترھاں اّکھاں اّگے هّتھ دِّتی کِها۔

“هّچھا سَےهباں نا سهی, سوهنی سهی۔ لِآاَو سرکار, هُن پھڑااُ روٹی تے پااَو لّسی۔ تےرے هّتھاں دی روٹی وِّچوں تاں, اّج هیر دی چُوری نالوں ودھےرے سُآد آوےگا۔" پِآرے نے مّلو مّلی نُوراں دے هّتھ پھڑ کے اّکھاں توں وّکھ کر دِّتے۔

کِنّا چِر اُه دووےں ِاک دُوجے دیآں اّکھاں وِّچ وِهںدے رهے۔ دووےں جوان دِل ِااُں مهِسُوس کر رهے سن, جِوےں چلدا سماں اُهناں واستے ِاک تھاں 'تے رُک گِآ هووے۔

"پِآرِآ! کَول دِه, کِ ِاه پھڑے هواے هّتھ چھّڈےںگا نهیں۔ کدے وی نهیں چھّڈےںگا۔" نُوراں نے دووےں هّتھ هِلا کے جور نال کِها۔

"مرداں والا کَول۔ مرد باںهاں پھڑی نا چھّڈدے, جّٹیاے۔ سِر دھڑ دی دےںدے لا۔" پِآرے نے مِرجے دی سُر دے رها 'تے کِها۔ page-break

"تے مَےں وی پِآرِآ۔ تےری هو کے رهاںگی, ِاک تےری۔ آپے سَوںدا هُںدا اےں نا : مےری رُوه امانت ےار دی پر تن 'تے نهیںگا جور۔ پِآرِآ!....۔”

دووےں جوان دِل ساںجھی لَے وِّچ دھڑکدے رهے تے پتا نهیں کِنّا چِر اُه آپنے کَول کرار مُڑ-مُڑ دُهرااُںدے رهے۔

"هاِا مَےں مر گای!" نُوراں ِاکے وار بھک کے بولی, “چاچے تے اّبا دی روٹی لجان دا چےتا ای بھُّل گِآ سی۔"

"نُوراں! سّچ دّسیں, تُوں اّج کھُس نهیں ? آپنے پِآرے دی روٹی لَے کے آای اےں۔"

"بهُت کھُس۔" نُوراں نے سِر هِلا کے کِها, “پر پُوری کھُس اَودن هوواںگی, جِّدن آپنے هّتھیں پکا کے تے گھُںڈ کّڈھ کے آپنے ماهی دا بھّتا لَے کے آواںگی۔ اَونا چِر سبر نال اُڈیک۔ هاں سّچ, مَےں روٹی کھُآ کے اَوںدی آں۔ پھِر دووےں کپاه چُگاںگے۔" نُوراں باکی روٹی چُّک کے تُر پای۔

چری دے دُوسرے پاسے دو پَےلیآں دی وِّتھ 'تے دھرم سِںگھ تے ِالمدین هل واه رهے سن۔  

۵.

"دھرم سِهاں۔ مَےں سوچداں, بنےگا کی! مَےنُوں رات بھر نیںد نهیں اَوںدی۔" ِالمدین نے اپھسوس وِّچ سِر هِلااُںدِآں کِها۔

"تےرے ورگے بںدے نُوں نیںد نهیں اَوںدی, تاں هماتڑاں دا کی هال۔” دھرم سِںگھ نے ِالمدین دے دھیرج دی دِلوں سلاهُت کردِآں کِها۔ دووےں جنے ِالمدین دی پَےلی وِّچ هل واه رهے سن۔

“پںج چھے دِن هواے, مَےں نُوراں دی ماں دا دھّکِآ دھکايا لاهَور گِآ سی۔” ِالمدین نے اُداسی هوای سُر وِّچ کِها, "اَوتھے مَےں جو کُجھ وےکھِآ سُنِآ, بّس مےرے دِل دا امن ای جاںدا رِها۔"

“اُ چھّڈ ٹھاںه! تُوں اَےوےں دِل نُوں لا لَےںدا اےں۔ ِاه چار دِن دا رَولا گولا اے۔ آپے ٹھںڈ-ٹھںڈھےڑا هو جااےگا۔" دھرم سِںگھ نے هَوںسلا دےںدِآں کِها, بھاوےں اُهدے آپنے من وِّچ وی بڑی ڈُوںگھی چِںتا سی۔

"نهیں۔” ِالمدین نے نِراستا وِّچ سِر دھُندِآں کِها, “چار page-break

دِن دا رَولا نهیں, ِاه بڑی گِنی مِتھی چال اے۔ پِچھلے دِنیں کلکّتے وِّچ جو کُجھ هويا اے, چےتے ای نا۔"

"سهِریآں دے تاں لهُو بّگے هواے هُںدے نے۔" دھرم سِںگھ وِّچوں هی بول اُّٹھِآ, "نا اُهناں نُوں کِسے دا اّکھ لِهاج, نا کوای برادری بھاایچارا۔ کوای کِتوں آ کے وّسِآ هُںدا اے, کوای کِتوں۔ تے بھلا پِںڈاں والے کِوےں پاٹ جانگے, جِنھاں دی مُّڈھ کدیماں دی ساںجھ اے۔"

"بھلِآ لوکا! سبھ ساںجھاں ٹُّٹ جاںدیآں نے, جدوں سِآست ایمان اُّتے هاوی هو جاںدی اے۔”

"اُ چھّڈ ٹھاںه! بےهَوںسلِآں والیآں گّلاں۔ کی کر لاےگی کِسے دی سِآست ? کی مَےں تَےنُوں مارن واستے تِآر هو جاواںگا, جاں تُوں مَےنُوں مارن واستے۔" دھرم سِںگھ آپنا دوستی دا رِستا اٹُّٹ سمجھدا سی۔

"ٹھیک اے۔ نا مَےں تَےنُوں ماراںگا, نا تُوں مَےنُوں, پر دھرم سِںگھ نُوں مارن واستے کوای کرمدین تِآر هو جااےگا تے ِالمدین نُوں مارن واستے کوای رام سِںگھ مَےدان وِّچ آ جااےگا۔"

"تُوں 'پاکِستان جِںداباد' تے 'پاکِستان مُرداباد' دے ناهرِآں توں ڈر گِآ جاپدا اےں۔ ِاه تاں اںنجانِآں والی چار دِن دی کھےڈ اے۔ پا لَےن دس دِن لُّڈی ِاه وِهلے لیڈر لوک۔ هور پاکستان بننا بنَونا کوای نهیں۔" دھرم سِںگھ نُوں واپرن والی بھاوی 'تے ےکین نهیں سی۔

"ِاه کھِآل تےرا گلت اے۔ پاکِستان جرُور بن جانا اےں۔” پِچھلے دِن ِالمدین جو لاهَوروں سُن کے آيا سی, اُس اُّتے اُهنُوں بهُت کُچھ ےکین هو گِآ سی۔

"پر مَےں آهناں بناوےگا کَون ? پیهڑیآں توں کّٹھے وسدے آ رهے هِںدُو مُسلماناں نُوں وّکھ-وّکھ کَون کرےگا۔ مَےں نهیں منّدا۔" دھرم سِںگھ نے ناںه وِّچ سِر هِلااُںدِآں کِها۔

“پاکِستان بنااےگا اںگرےج۔ بنااُنگے هِںدُو تے مُسلمان آپ دھرم سِهاں! سارِآں دے دِل اںدرو-اںدر دُور هو چُّکے نے۔"

"تےری گّل منّ لَےںدے آں۔ سمجھ لوو پاکِستان بن وی جاںدا اے تاں اسیں تُسیں تاں نهیں نِّکھڑ چّلے۔ پاکِستان 'تے جِناه راج کرےگا پِآ تے هِںدُستان 'تے نهِرُو۔ هماتڑاں تُمھاتڑاں نُوں کی پھرک۔ آپاں page-break

تاں ماملا ای دےنا اے سرکار نُوں۔"

"مےرا دوست دھرم سُںه کِّڈا بھولا اے۔ تُوں تاں سُکھمنی ساهب پڑھدا- پڑھدا نِرا دھرماتما بن گِآ اےں۔ بھلِآ لوکا! پھرک ای تَےنُوں مَےنُوں پَےنا اےں۔ هور وّڈِآں دے تاں دوهیں هّتھیں لّڈُو نے۔ سُن کی هون والا اے۔" ِالمدین نے پل کُ ساه لَے کے پھِر کهِنا سُرُو کر دِّتا :

"پاکستان بن جانا اےں, جرُور بن جانا اےں تے ِاه گّل وی لوهے 'تے لکیر سمجھ کِ پاکِستان وِّچ کوای هِںدُو سِّکھ نهیں رهِن دِّتا جاوےگا۔ سبھ توں ودھےرے لهُو وگےگا ساڈے سُوبے وِّچ مگربی پںجاب وِّچ۔ هِںدُو سِّکھاں دی کتلام هووےگی تے مسرکی پںجاب وِّچ مُسلماناں دا لهُو پانی واںگ وگےگا۔"

"مَےں تےری ِاک گّل نهیں منّدا۔ جِوےں تُوں دّسدا هُںدا اےں جاں جِوےں تُهاڈا مَولوی آهںدا هُںدا اے کِ مُسلملیگ دا پروگرام هِںدُو سِّکھاں نُوں لُّٹ کے, مار کے اےتھوں بھجا دےنا اے۔ سو مُسلملیگ دا پروگرام هِںدُو سِّکھاں نُوں بھاوےں مارن, چڑھدے پاسے مُسلماناں نُوں کوای نهیں کُچھ آکھن لّگا۔ بھَےڑِآ, بںدا مارن ورگا پاپ ? هَے کوای? پھِر نِردوساں نُوں مارنا ?”

“اُه وی مارنگے, دُونے جوس نال مارنگے۔ جے اُه پهِل نهیں کرنگے, تاں جِهڑے ِادھروں اُجڑ کے جانگے, اُه سُرُو کر دےنگے۔ پھےر دُوسرے وی اُهناں دا ساتھ دےن لای مجبُور هو جانگے۔ جِس وےلے ِانسان پاگل هو جاںدا اے, اَودوں پُنّ پاپ دی کوای سوجھی نهیں رهِںدی۔ ےا اّلاه? چںگا بھلا ِانسان سَےتان کِاُں بن جاںدا اے۔" آکھری واک جِوےں ِالمدین نے آپنے آپ نُوں هی کِها۔ اُهدا دِل کِسے اتھاه دُّکھ وِّچ ڈُّبا هويا سی۔

کُچھ چِر دووےں چُّپچاپ هل هِّکی گاے۔ دھرم سِںگھ اّج کای دِناں پِّچھوں هالی آيا سی۔ پِآرے نے پانی لايا هويا سی۔ ِاس واستے اُهدی واری اّج دھرم سِںگھ نُوں بھُگتنی پَے گای سی۔

"تاں اسیں سّچمُّچ وّکھ-وّکھ هو جاواںگے ? تاں کی بنےگا ?" دھرم سِںگھ نے جِوےں دُّکھ نال هاُکا بھر کے کِها۔

"تےرے نالوں ودھےرے پھِکر مَےنُوں اے۔ مومناں واستے پاکِستان بن جاوےگا۔ دھرمیآں واستے هِںدُستان رهِ جاوےگا, پر مےرے ورگے کاپھر کِّدھر جانگے۔ مَےں تاں نا ِادھر دا نا اَودھر دا۔ جِهڑا مُسلماناں دے page-break

 

گھر جںم کے وی نماج نهیں پڑھدا, روجے نهیں رّکھدا, اُهنُوں مَولوی ابدُل هّک دے بھرا بھاای کِوےں برداست کرنگے۔ واه اّلاه۔"

“چلو, اُهناں نُوں تاں پاکِستان مِل جاوےگا نا۔ تےرے مےرے ورگے بںدِآں دا رّب والی۔ اُهناں دی ِاسلام دی سےوا کیتی سپھل پوے۔”

"ِاسلام دی سےوا وی نهیں, دھرم سِهاں! ِاه وی پھرےب اے, دھوکھا اے۔" ِالمدین نے کُچھ جوس وِّچ آ کے کِها, "ِاه تاں ِاک کِسم دا جهِر بیجِآ جا رِها اے, اُلٹا ِاسلام دے کھِلاپھ 'جهِر۔ اّج مُسلماناں نُوں هِںدُوآں نالوں نکھےڑ رهے نے, کّلھ نُوں ایساایآں نالوں, بودھیآں نالوں, پارسیآں نالوں وی مُسلماناں نُوں دُور هونا پوےگا۔ ِاک دی تںگدِلی دُوسرِآں دے اںدر تںگدِلی نُوں جنم دےںدی اے۔ سمجھِآ ? جے ِاه ِاسلام دا ناهرا لَونگے تاں دُوسرے مجباں والے آپنا- آپنا ناهرا لا لَےنگے ? اُس دا نتیجا ? مُسلمان ساری دُنیآں نالوں وّکھ هو جانگے, ِاک ترھاں چھےکے جانگے۔ ِاه هووےگا ِاس دا آکھری نتیجا, بهُت بُرا۔”

"پھِر ِاه جان بُّجھ کے اَےهو جِها مُورکھپُنا کيوں کردے نے ?” دھرم سِںگھ نے نواں سوال کیتا۔ اُه منّدا سی کِ اےهو جےهیآں گّلاں وِّچ ِالمدین نالوں ودھےرے سمجھ رّکھدا هَے۔

"سِرپھ تاّسب تے نپھرت وِّچ انّھے هواے-هواے۔ ِاه مَےں منّدا هاں کِ ِاس نپھرت نُوں جنم دےن وِّچ سبھ توں ودھےرے هّتھ کّٹڑ پںتھی هِںدُوآں دا هَے۔ مےری گّل دا گُّسا نا کریں۔"

"نهیں, سّچی گّل دا کاهدا گُّسا۔" دھرم سِںگھ نے اَےوےں هُںگارا بھرن وجوں کِها۔.

"هِںدُو کای سدیآں تک مُسلمان بادساه دے گُلام رهے, اُهناں اّگے سِجدے کردے رهے, پر سماجِک تَور 'تے اُهناں نُوں برابر دے ِانسان سمجھن واستے تِآر نا هواے۔ کُّتا چَوںکے 'تے چڑھ جاوے تاں برداست کیتا جاںدا اے, پر مُسلمان دا پرچھاواں پَے جان نال وی هِںدُو دا دھرم بھرِسٹ هو جاںدا هَے۔ ِاه هَے ِاک مِسال۔ اےس دی تںگ-دِلی دا نتیجا هَے پاکِستان۔ پر سِآنِآں آکھِآ اے, لهُو دے نال لهُو دے داگ نهیں دھوتے جا سکدے, سگوں اَےسا کرنا بےوکُوپھی اے۔ اےسے واستے مَےں کهِںدا هاں کِ پاکِستان بنن نال ِاسلام دا کوای بھلا نهیں۔ page-break

پاکِستان نپھرت تے پھِرکاپرستی دی پَےداوار اے۔ ِاس دا نتیجا پاکِستان جاں کهو ِاسلام دے برکھِلاپھ دُوسرے مجباں وِّچ وی نپھرت ودھےگی۔"

"مَےں اےها پُّچھدا هاں کِ اُهناں نُوں اےس گّل دی سمجھ نهیں ?"

"ساِاد اُه سوچدے هون کِ راوی توں لَے کے بهِرا رُوم تک ارب تے مِسر سارے مُسلمان مُلک نے۔ اسیں سارے مِل کے بڑی وّڈی تاکت بن جاواںگے۔ پر جے ِاهناں دے ِاه سُپھنے سّچے وی هو جان تاں پھِر وی ِاسلام نُوں گھاٹا هی هَے۔"

"اُه کِوےں ?”

"مَےں ِاه نهیں جاندا کِ ساری دُنیآں وِّچ مُسلماناں دی گِنتی کِنّی کُ هَے, پر سُنِآ اے کِ مُسلماناں نالوں ایساایآں تے بودھیآں دی گِنتی کِتے ودھےرے هَے۔ جو مُسلمان سارے کّٹھے هو کے ِاک دھڑا بنَونگے تاں دُوسرے مجباں والے مِل کے دھڑا نهیں بنَونگے ? اُس هالت وِّچ مَےنُوں سمجھَون, مُسلماناں نُوں کی پھاِادا پهُںچِآ۔.... سّچی پُّچھدا اےں تاں سبھ گّدی دا جھگڑا ای, هور کُجھ نهیں۔"

"ِاه تاں سارِآں واستے بُرا هووےگا۔”

“بُرے ورگا بُرا ? دھرم سِهاں بُّلھے ساه, سےکھ پھرید تے بابے نانک دا دےس وںڈِآ جاوےگا۔ ساڈا ِاتپھاک لیراں-لیراں هو جاوےگا۔ هجاراں نهیں, لّکھاں دھرم سِںگھ تے ِالمدین نِکھڑ جانگے۔ جِنھاں کّٹھِآں کھادھا پیتا اے, اُه ِاک دُوجے دے لهُو وِّچ نهَونگے۔ اَونا چِر بھرا نال بھرا لڑدے رهِنگے, جِنّا چِر ساڈی اَون والی نسل تے سمجھدار بںدے ِاس گلتی نُوں مهِسُوس نهیں کر لَےںدے۔ ِاه بیماری دا گلت ِالاج هو رِها هَے, بِلکُل گلت۔”

"گلت ? اُه کِوےں ?" دھرم سِںگھ نے بڑی هَےرانی نال پُّچھِآ۔

"سُن لَے, مُسلملیگی لیڈر کهِںدے نے, سانُوں هِںدُو اکسریات ےانی بهُ-گِنتی توں کھترا هَے۔ ِاس لای گھّٹ گِنتی آپنا مُلک وّکھرا کر لَےنا چاهُںدی اے۔ مَےں پُّچھداں, مُلک دی وںڈ پِّچھوں ِاه مسلا هّل هو جاوےگا ? پھےر هِںدُستان وِّچ گھّٹ گِنتی نهیں رهےگی جاں پاکِستان وِّچ گھّٹ گِنتی کوای نهیں هووےگی ?"

“هّچھا! گھّٹ وّدھ گِنتی دا پھےر وی پُآڑا بنِآ رهےگا ? page-break

"هاں, هِںدُستان وِّچ پھےر وی کروڑاں مُسلمان رهِنگے۔ پھِر سِّکھ هونگے, ایساای هونگے۔ بودھی, جَےنی, پارسی کوای گھّٹ گِنتی والے پھِرکے هونگے تے سبھ توں اکلیات ےانی گھّٹ گِنتی هووےگی اُّچ جاتیاے هِںدُوآں دے مُکابلے 'تے اچھُوت جِنھاں نُوں هریجن دا کھتاب دِّتا گِآ اے ۔"

"پر پاکِستان وِّچ تاں گھّٹ گِنتی کوای نهیں نا هووےگی۔ اُهناں دا مسلا سِّدھ هو جااےگا نا۔"

“پاکِستان وِّچ وی گھّٹ گِنتیآں هونگیآں۔ پهِلی گّل تاں ساِاد سارے هِںدُو پاکِستان وِّچوں نا کّڈھے جا سکن۔ سُنِآ اےں, بںگالی هِںدُو مُسلماناں وِّچ اےنی نپھرت نهیں۔ بھلا جے هِںدُو سارے جانگے۔ هور تاں هور مُسلماناں وِّچ اّگے کوای پھِرکے نے۔ جِوےں سُنی, سیآ, مِرجای۔ مگرلے دووےں گھّٹ گِنتی وِّچ هن۔ کوای وار سیآ تے سُنیآں وِّچ پھساد هو پَےںدے نے۔ ِاس واستے مَےں کهِںداں کِ ِاه ِالاج تے گلت اے۔"

"پھِر سهی ِالاج کی اے۔"

"سهی ِالاج ? سهی ِالاج اے ِاک دُوجے نُوں برداست کرنا, پِآر کرنا, دُوسرے دے دِلی ججبات دا ستِکار کرنا۔ دُوسرے دے دُّکھ پیڑ نُوں آپنا دُّکھ درد سمجھنا۔ ودھےرے گِنتی والے پھِرکے دے دِل کھُّلھے هونے چاهیدے نے تے گھّٹ گِنتی نُوں کُچھ جےرا رّکھنا چاهیدا هَے۔ پھےر وی کوای ڈر دھڑکُو رهے تاں سرکار نُوں اَےهو جهے کانُونّ بنا دےنے چاهیدے نے, جِنھاں دی مَوجُودگی وِّچ بهُ-گِنتی گھّٹ گِنتی دے هّک نا مار سکے۔ پر اسل ساںجھ هُںدی اے سّچے پِآر دی, مُهّبت دی۔ ساںایں لوک تاں مُهّبت نُوں کھُدا دا رُتبا دےںدے نے۔ اکھے کھُدا هَے مُهّبت تے مُهّبت کھُدا هَے۔"

"اُه تاں گُرُو مهاراج نے وی پھُرمايا اے 'آپے پریت پرےم پرمےسُرُ' پر اّج کّل دے بںدِآں وِّچ سّچی مُهّبت وی کِّتھے رهِ گای اے۔ بھرا دا بھرا وَےری بن گِآ۔ چلو وّکھ هو جان ِاه لڑاای جھگڑا تاں مُّکے۔"

"مُّکنا کِّتھے آ سگوں ِاک وّڈے جھگڑے دا مُّڈھ بجھ جاوےگا۔ اّج ِاه لوک چھُریآں تے برچھِآں نال لڑدے نے, کِسے دِن ٹَےںکاں تے جهاجاں page-break

نال لڑنگے۔"

"پھِر کی بنےگا ?"

"بننا کی اے۔ مُلک دی بدکِسمتی۔ بھانا مالک دا۔ وارس ساه نے لِکھِآ اے : تکدیر کِسے توں ٹلی هَے جے۔" ِالمدین نے اپھسوس وِّچ سِر هِلااُںدِآں کِها, "تے اسیں آپ آپنے هّتھیں تکدیر وِگاڑ رهے آں۔”

دوهیں پاسیں مَوت ورگی چُّپ چھا گای۔ کُچھ سمےں واستے دووےں جنے آپو آپنیآں سوچاں وِّچ ڈُّبے رهے۔ سهِراں وِّچ سُلگھ رهی اّگ دا سےک پِںڈ وِّچ وی اّپڑ پَےن لّگا سی۔ سمجھدار بںدِآں دے اںدر دِنو-دِن چِںتا وّدھ رهی سی۔ لوک اُپروں هّسدے بولدے, پر دِلاں توں دُور هُںدے جا رهے سن۔ جهِریلے پرچار دا اسر بڑی تےجی نال هو رِها سی۔

"اّبا! روٹی کھا لَے۔" نُوراں نے وّٹ اُّتے کھلھی ٹالھی دے لاگے روٹیآں رکھدِآں کِها۔ “چاچا! اّج چ-چاچی نے تےری روٹی وی مےرے هّتھ گھّل دِّتی اے۔ مَےں ڈردی-ڈردی لَے آای۔"

“پُّت! ڈر کِس گّل دا۔ اَوهو-اَوهو-ا۔" دھرم سِںگھ نے بلداں نُوں پُچکار کے هل کھلھار دِّتا۔ "هُن تاں اُلٹے هور سهِم من وِّچ وّسے هواے نے۔ تُوں ڈردی هووےںگی, کِ پتا نهیں, مَےں تےرے هّتھ دی کھاواںگا جاں نهیں تے مَےں ڈر رِها هاں کِ تےرے ورگی سُچّجی دھی دے هّتھاں دیآں بهُتا چِر نسیب هونگیآں جاں نهیں۔ سبھ کُچھ اَوسے دے وّس اے۔”

دھرم سِںگھ تے ِالمدین نُوراں کول روٹی کھان بهِ گاے۔ اُهناں دے اںدر اّج مارُو سوچاں دے تُوپھان جھُّلے هواے سن۔ اُه چُّپ سن, بڑے گںبھیر۔ نُوراں وِچاری کِنّا چِر دھرم سِںگھ دے چِهرے وّل وےکھدی رهی۔ اُه اُهدے کهے واکاں دے ارتھ سمجھن دا ےتن کر رهی سی۔ پھےر اُهنے آپنے اّبا وّل وےکھِآ۔ اُهدا وی چِهرا اُداس سی۔ نُوراں نے اّکھاں نیویآں کر لایآں۔ “سگوں کِتے دوهاں وِّچ مےرے تے پِآرے بارے تاں کوای گّلبات نهیں هوای ? دووےں کِوےں چُّپ نے, بڑے گھُّٹے۔ ےا اّلھا! ساڈی پاک مُهّبت!” نُوراں نے اگاں سوچنا بںد کر دِّتا۔ اُهدا دِل جور-جور نال دھڑک رِها سی۔ مگر نا چاهُںدی هوای وی اُه بهُت کُچھ سوچی جا رهی سی۔

دووےں چُّپ چاپ روٹی کھا کے اُّٹھ بَےٹھے۔ کُچھ هَوسلا کرکے نُوراں نے جبان کھوهلی, "اّبا! چاچی آهںدی سی, ساڈی کپاه چُگاای لِآویں۔” اُه page-break

ِاس کںم واستے آپنے پِتا دی آگِآ لَےنی جرُوری سمجھ رهی سی۔

"هاں, چاچی تےری دا پَےر پیڑ کردا اے نا! تُوں دھِآن نال کپاه چُگا۔

اسیں جاںدے هواے چُکی چّلاںگے۔ جاں آپے پِآرا چُّک لَے چّلےگا۔” اُداس جےهی سُر وِّچ اُّتر دے کے ِالمدین هل مگر جا لّگا۔

پِآرے دا ناں سُن کے نُوراں دے سارے چِهرے 'تے لالی پھِر گای۔ اُهدے واستے اےنا هی کاپھی سی۔

۶.

ِالمدین دِن چھِپے گھر آيا۔ اّگے گھر وِّچ مَوت ورگی چُّپ ورتی هوای سی۔ پھاتما چَوںکے وِّچ چُّپ بَےٹھی روٹیآں پکا رهی سی۔ ِاه گّل ِالمدین نُوں کُچھ انوکھی جےهی جاپی۔ پھاتما واستے چُّپ کرکے بَےٹھنا ِاک انهونی گّل سی۔ اُه ِاکّلی وی هووے, تاں آپنے آپ هی بُڑبُڑاای جايا کردی سی۔ پر اّج ? ِالمدین نِرا هَےران هی نهیں, کُجھ بھَےبھیت وی هو گِآ سی۔ اُهنے آسے پاسے نجر دَوڑاای۔ نُوراں تے پھّجا وی کِتے نجر نا آاے۔ ان من جِها ِالمدین بلداں دی کھُرلی وِّچ هّتھ مارن جا لّگا۔ اُه اںدرے اںدر سوچی جا رِها سی, اّج جرُور کوای گّل اے۔ ماای هّوا دی بےٹی جو اےنی گھُّٹی وّٹی بَےٹھی اے, جرُور هنےری جھُّل کے رهےگی۔ پر وجھا کی هووے ? کِتے مَولوی تاں نهیں چُآتی لا گِآ ? اُه مردُود دی پھِترت هی اے, سبھ دے گھراں وِّچ اّگ لاای رّکھنی۔ ِاه مُّلاں-مُلانے مجھب دے ٹھےکےدار وی اّلھا میآں نے ِاک انوکھی جِنس پَےدا کیتی اے۔ ِانسان دی کھُسی تاں ِاهناں نُوں بھااُںدی ای نهیں۔ آکھ گِآ هونا اےں, کِ مُسلملیگ نے سبھ گَےر-مُسلم دا باایکاٹ کر دِّتا هَے, سو تُسیں وی سِّکھاں نالوں بھاایوالی نکھےڑ لوو۔ پر جو اےنی هی گّل هُںدی تاں, ِاه اَوںدِآں هی پںجے چُّک کے پَےںدی "چھّڈ دِّتا تَےنُوں تےرے دوست نے ? پرھاں اَودھرے ای مںجی جُّلی لَے جاه۔ مَےں سمجھاںگی, مےرا کوای نهیں۔ جِنھاں دے مر جاںدے نے, اُه وی کِوےں دِن کّٹ ای لَےںدیآں نے ناں۔” اُه! کِنّا چااهُںدا اے, جنانی نُوں رںڈی هون دا۔ کھاوںد دے جِاُںدِآں ِاه هجار وار آکھےگی, مَےں رںڈی کّٹ لواںگی۔ اّلھا نا کرے جے رںڈی هو جااے, تاں پھےر پتا لّگدا اے۔ ٹھیک آهںدے نے جنانی نُوں اکل page-break

اَوںدی اے کھسم نُوں کھا کے۔ جِنّا چِر مرد سِر 'تے هووے, اَونا چِر ِاه آپنے آپ نُوں گُلام ای سمجھدی اے۔ پھِر مےرے ورگے دھیرج والے بںدے نال کّٹنی تاں اَورت واستے هور وی اَوکھا هَے۔ ساِاد سکھت سُبھا مرد نال اَورت ودھےرے کھُس رهِںدی اے۔ دِلوں کھُس نا وی هُںدی هووے, پر اُّتوں- اُّتوں بڑی سریپھ بن کے رهِںدی اے هور کی ? سدیآں دی بنی هوای گُلام جهِنیات۔ پر.. پر اّج تاں کوای بهُت وّڈا تُوپھان اُّٹھن والا جاپدا اے۔ هّچھا, جو اّلھا نُوں منجُور۔ ِالمدین چُّپ چاپ چَوںکے دے نےڑے مںجے 'تے آ بَےٹھا۔ اُهنے چور نجر نال پھاتما وّل وےکھِآ۔ اّگے پھاتما دے سااُلے مّتھے اُّتے کای وّٹ پاے هواے سن۔ هر تِاُڑی وِّچ جِوےں بِسیار وِّس گھول رهے سن۔ ِالمدین نے اّکھاں نیویآں کر لایآں۔

'کوای چارا نهیں۔ دِل وِّچ سوچدِآں ِالمدین نے سِر هِلايا۔ "اےتھے کِسے بُّلھے ساه جاں سےکھ پھرید دا کلام مدد نهیں کر سکدا۔ ماای هّوا دی بےٹی دے سامھنے سےکھ ساادی دیآں هکاِاتاں وی کںم نهیں اَوںدیآں۔ اےتھے تاں چُّپ وے, لوکا! چُّپ۔ ِاک چُّپ سَو سُّکھ۔ پر چُّپ رهِ کے وی مَےں اےس مُسیبت نُوں کِنّا چِر ٹال سکاںگا۔ بّکرے دی ماں کِنّا چِر کھَےر منااےگی۔ جو کِسمت۔"

"ِاس هالت وِّچ چُّپ وی کِنّا چِر رِها جا سکدا هَے, پھّجے بارے پُّچھاں بھلا ?” ِالمدین نے دِل وِّچ وِاُںت بناای۔ 'پھّجا کِتے باهر هانیآں نال کھےڈن گِآ هووےگا, اُهدے بارے کی پُّچھاں۔' اُهنے آپنی ےوجنا آپ هی رّد کر دِّتی۔ 'نُوراں وی کِتے نهیں دیںهدی۔ اُه تاں اَےس وےلے کِتے نهیں جا سکدی۔' ِالمدین نے ِاک وار پھِر پھاتما وّلوں وےکھ کے نیویں پا لای۔ اُس دا هَوسلا نا پِآ گھر والی نُوں بُلااُن دا۔ کُچھ چِر دووےں دھِر اُڈیک وِّچ بَےٹھے رهے۔ ساِاد ِاک جنا اںدر دا گُّسا کّڈھن واستے تے دُوسرا اُس کرودھ اگنی نُوں سهارن واستے اںدرے- اںدر سکتی ِاکّٹھی کر رهے سن۔

"نُوراں کِّتھے آ ?” ِالمدین توں رِها نا گِآ, تاں اُهنے ڈردے- ڈردے پُّچھ هی لِآ۔

"اَو بَےٹھی اُو تےری نےک پاک لاڈلی۔" پھاتما ِاکو وار آتسباجی پٹاکے واںگ پھٹ پای۔ “مُورِآ! مُورِآ۔ هُن وی داڑھی کّڈھ کے پرھے وِّچ بهِن جوگا هو رهِ گِآ اےں ? چپنی 'چ نّک ڈوب کے مر جو دووےں پِاُ page-break

دھی"

"پر هويا کی اے۔" ِالمدین نے اےنیآں سُن کے وی بڑے دھیرج نال پُّچھِآ۔

"اجے پُّچھدَےں هويا کی اے۔ اَوسے نےکبکھت توں پُّچھ۔ مَےں آاے دِن پِٹدی ساں, نِّت دِهاڑے۔... پر مےری کُّتی دی سُندا کَون سی۔ مِل گِآ ای نا پھل کاپھر دی دوستی دا۔ هُن سارے آلم وِّچ ڈھول وّج گاے نے۔ اُه ٹُّٹ پَےنا مِرجے دیآں سُراں تَےنُوں نهیں سی سُنودا, اےس سَےهباں نُوں سُنَودا هُںدا سی۔ اّلھا جااے جُآنیاُں اےڈا-ک اےڈا۔ پرسوں کپاه چُگن دے بهانے سارا دِن اُسے راںجھے کول رهی اُ۔ هور سُننا ایں کُچھ ? سُن کے هِّک ٹھںڈی هو جااُوگی۔ دووےں هّتھاں 'چ هّتھ پاای کول کرار کر رهے سن : اکھ : پِآڑِآ۔" پھاتما نے مُوںه چِڑا کے دھی دی ساںگ لااُںدِآں کِها, "ساڈا اّلا جامن ایں۔ باںه پھڑی دی لاج رّکھیں۔ مَےں تےرے بِناں جِاُںدی نهیں رهِ سکدی۔ ِاه هیر هُن اَوس راںجھے بِناں نهیاَوں رهِ سکدی۔ تے نا ِاهدے رهِن دے چالے ای۔ پهِلاں ِاه اَوس راںجھے دیآں روٹیآں لَے کے گای اُو۔”

"تے تُوں بّس روٹی لجان توں ای سبھ کِآپھے لا لاے نے ?" ِالم دین نے کُچھ کاهلے پَے کے کِها۔ اُهنُوں پھاتما دی کِسے گّل 'تے وی ِاتبار نهیں سی آيا۔

"هاِا مَےں مر گای۔" پھاتما نے مّتھے نُوں دُهّتھڑ مار کے کِها; "اَوترِآ تُوں کِآپھے آهںدا اےں ? سڑ گای مےری کِسمت۔ جھُّڈُوآ۔ اےتھے تاں اںدرے اںدر دو ورھِآں دیآں پکدیآں نے پایآں۔ اُه جُّگوں جانا آهںدا سای, مَےں تَےنُوں اںمرِت چھکا کے سِّکھنی بنا لواںگا۔ هور سُننا ایں ? اّلھا مںگدِآں رِجک نا جُڑے نے۔ اُهدے ماں پِاُ وی راجی اُو۔ ِاه تاں بھلا هووے اَوس وِچاری دا, جیهنے سانُوں لادھ کر دِّتی۔ نهیں تاں مَےنُوں نکھّتی نُوں کِّتوں پتا لّگنا سی۔ نِّج نُوں جںمدی ِاه مےرے گھر نُوں داگ لَونی۔ مَےں تاں جو کُجھ سُنِآ اےں مےرا کلےجا پاٹ گِآ اے۔ کِتے رهی آں مُوںه دےن جوگی مَےں ? تے تُوں چَورِآ! اجے وی 'تبار نهیں کردا ? پر مَےنُوں کی۔ آپے اّکھاں کھُّلھنگیآں تےریآں, جدوں اےس نےک پاک نُوں وَےداں هکیماں کول لای پھِرےںگا۔”

"نُوراں دی ماں!” ِالمدین دے اںدروں جِوےں چیر کے ِاه چھوٹا جِها page-break

واک نِکلِآ۔ اےس گُّجھی ٹکور نُوں اُه سهار نا سکِآ۔ ساِاد کوای پِتا وی نهیں سهار سکدا۔

"کِاُں ? سّچی سُن کے مِرچاں کِاُں لّگیآں ایں۔ کِنّا چِر پڑدے پاوےںگا اُس کلهِنی دی کرتُوت 'تے۔"

"اّبا!" نُوراں چیکدی هوای پِاُ دے پَےراں وِّچ آ ڈِّگی۔ ماں دا ِاه جھُوٹھا تاهنا اُس توں سهارِآ نا گِآ۔ اُه ڈےڈھ گھںٹے دی اںدر بَےٹھی رو رهی سی۔ ِاکّلی نے اُهنے ماں دے مُوںهوں بهُت کُچھ سهار لِآ سی, پر پِاُ دے سامھنے اُس توں ِاه جھُوٹھی اُج سهاری نا گای۔ "اّبا! مَےں بےگُناه آں۔ تےری سَوںه اّبا! اّلھا پاک جامن اےں, مَےں بےگُناه آں, مےرا کوای کسُور نهیں۔ اّلھا کرے, دوجک ڈھوای نا مِلے, جے مَےں آپنے پاک تن نُوں کِسے دا مَےلا هّتھ وی لّگن دِّتا هووے تاں۔ ےکین کر اّبا! مَےں تےری دھی آں تےری۔ ِاّجت بدلے مَےں آپنی جان دے دِآںگی۔"

دھی دے دُّکھ نُوں انُبھو کرکے ِالمدین دا دِل بھر آيا۔ اُهنے نُوراں دے سِر نُوں پِآر نال پلوسدِآں اےنا هی کِها, "کملی نا هووے تے۔ جاه بهُ اںدر۔"

"بّس, اےنے نال ای جکین آ گِآ ? اُس کھےکھنهاری دے هںجھُو وےکھ کے ای ?" پھاتما نے سّجا هّتھ نچااُںدِآں کِها۔

"هاں۔ نُوراں اُّتے ےکین اے۔" ِالمدین نے بڑے ٹھرمے نال کِها۔

"بےجکینی مَےں هوای۔ نکھاپھنِآں! تُوں تاں لُون کُّٹن والے وّٹے نالوں وی گِآ گُجرِآ اےں۔ مَےنُوں کِس پّکے بںدے نے دّسِآ اے۔ اُه سارا ٹّبر وِچے وِّچ متے پکاای بَےٹھا ای۔ اّلھا اُهدیآں دھیآں اّگے آوے! اُس دلیپو کُّتی نے آپ ِاهنُوں روٹیآں دے کے گھّلِآ ای۔ هور سُننا ای ? اُه ِاک مُسلمان کُڑی نُوں سِّکھنی بنا کے ساری اُّمت نُوں لّت هےٹھوں لںگھانا چاهُںدی ای۔ تے ِاه هیر اّلھا دی مار-اُهناں پِّچھے مری پھِردی اُو۔ تے تُوں آهناں اےں, مَےنُوں جکین اے نُوراں اُّتے۔” مگرلا واک پھاتما نے مُوںه وِںگا کرکے چِڑااُو سُر وِّچ کِها۔

"جے اُه وی سارا ٹّبر راجی نے, تے ِاه وی راجی اے, تاں تَےنُوں مَےنُوں کی۔"

"هاِا هَے هَے هَے۔" پھاتما نے ڈھِّڈ تے دُهّتھڑ مار کے کِها, 'تُوں آهناں اےں ِاه گّل ? کاپھر بںدِآ! اّلھا تَےنُوں دوجک ڈھوای نا مِلے۔ page-break

اُهنے دُآ مںگن والِآں واںگ دووےں هّتھ اُّپر اُٹھا کے کِها۔

"مَےں تےرے اّلھا دے دوجکھ وّل جانا کی لَےن اےں۔ اُه تُهانُوں ای مُبارک هووے۔ تے...۔”

"تےری کايا 'چ کیڑے۔ اّلھا نُوں نِںددا اےں ? هَے مَےں...۔"

"بک بک نا کر بهُتی۔ جاندی اےں, اسیں مُسلمان کدوں دے بنے भां? پںجویں کِ سّتویں پیهڑی گُجری, ساڈا وّڈا ِاک اَورت پِّچھے مُسلمان هويا سی۔ مَولوی نے کنّ وِّچ پھُوک مار دِّتی کِ تُوں مُسلمان هو گِآ اےں تے اُهنے سکاریآں دے بٹےرے واںگ مگر هامی بھر دِّتی کِ هاں, مَےں مُسلمان هو گِآ۔ بّس, اَےس ترھاں دے اسیں مُسلمان هواے ای۔”

"آکھ, پِآرا وی مُسلمان هو جَے, مَےں آپنے هّتھیں نُوراں دا نکاه اُهدے نال کر دِآںگی۔"

"ِاهدا متلب اے, تَےنُوں پِآرا تاں چںگا لّگدا اے, اُهدا دھرم نهیں۔"

"هاں۔ اُه مُسلمان هو جَے تاں مَےں راجی آں۔ اےس ترھاں آهںدے نے, سواب هُںدا اے۔"

"تے جے نُوراں سِّکھ بن جااے, تاں پھےر اسمان ڈِّگ پوےگا ?"

"اّلھا تےری جبان سڑ جَے ِاه هَے دےن والے دی۔ کاپھر بںدِآ۔" پھاتما پھےر بھڑک اُّٹھی۔

“مےری راِا ِاه نهیں۔ ِاه تاں تےری گّل دا جواب اے۔ دھیرج نال سُن۔” ِالمدین نے هّتھ دے ِاسارے نال اُهنُوں ٹھںڈِآں کرن دا ےتن کردِآں کِها۔ "مےری پُّچھدی اےں, تاں مَےں کهاںگا, ِاه مُسلمان رهے, اُه سِّکھ رهے۔ جے اُهناں دی چاه هووے, تاں دووےں وِآه کر لَےن۔ بھلا دے دِلاں دی پاک مُهّبت وِّچ مجھب کِاُں لّت اڑااے ? سهِج نال, سوچ سمجھ کے کِسے دا دِل منّے, تاں اُه بےسّک آپنا مجھب بدل لاے۔"

"هَے هَے, اّلھا! روج-کِآمت کِّتھے مُوںه دےوےںگا تُوں ? ٹھیک آهںدا سی وچارا مَولوی, اکھے...۔"

"هّچھا! هُن سمجھ پای۔ تاں ِاه ساری اّگ تےرے مَولوی دی لاای هوای اے۔" ِالمدین نے گھِرنا نال کِها۔ اُس نےک بںدے دے من وِّچ وی مَولوی واستے گُّسا سی۔

"مَولوی تےرے ورگا کاپھر نهیں۔ اُه کھُدا دا بںدا نےک سلاه ای دےوےگا۔" page-break

"کھُدا دا بںدا نهیں اُه۔" ِالمدین نے جرا اَوچےری واج وِّچ کِها, “اُه سَےتان اےں, نےکی دا دُسمن, سَےتان۔”

"هَے هَے, مَےنُوں ...."

"ٹھهِر۔ جرا کنّ کھوهل کے سُن لَے۔ اُس اّدھ بُّدھ بھَےںگے مَولوی دی اّکھ تےری نُوراں اُّتے ای۔ اُه دھوکھےباج اے, پھرےبی۔”

"تےرے کاپھر پِآرے نالوں اُه بھَےںگا مَولوی وی چںگا اے۔ اُه کھُدا پرست تاں اے ?" پھاتما نے هّتھ بھُڑکااُںدِآں جوس وِّچ کِها۔

"کھُدا پرست ? اُه۔ اُه سَےتان۔ کَےدوں لںگا۔”

پھِر کی سی۔ پھاتما چڑھ بّدلی گای۔ جو اُهدے مُوںه آاُںدا کهی جا رهی سی اُه۔ وِچے ِالمدین وِچے نُوراں۔ پِآرے تے پِآرے دا ماں پِاُ وی۔ کوای وی پھاتما دے گُّسے توں بچِآ نا رِها۔

ِالمدین نے سوچِآ, "هُن مالیکھَولیاے دا دَورا پُورے جوبن 'تے آ گِآ اے۔ هُن چُّپ رهِن وِّچ ای بھلا اے۔ اُه الانے مںجے اُّتے هی لّتاں نِسال کے پَے گِآ۔ پھاتما وّل کںڈ کرکے اُهنے جِوےں کنّ وِّچ اُںگلاں دے لایآں۔

"اّبا! اّبا۔" پھّجے نے باهروں آاُںدِآں پِاُ دی پَےںد 'تے بهِ کے اُهدی لّت هِلا کے پُّچھِآ, "پریتُو آهںدا سی, پاکستان نهیں بنےگا۔ مَےں آهںدا ساں, بنےگا۔ تُوں دّس, پاکستان بنےگا کِ نهیں ?"

"تےری ماں نُوں پتا اے۔ اُس توں پُّچھ لَے۔”

۷.

"پِآرِآ! پِآرِآ! جِوےں جاندا اےں مَےنُوں بچا لَے۔ اّلھا دا واستا ای, بچا لَے مَےنُوں۔" سام دے گھُسمُسے هنھےرے وِّچ نُوراں نے پِآرے دا هّتھ پھڑ کے ڈر نال کںبدی واج وِّچ کِها۔ اُه بهُت هی گھبراای هوای سی۔ بھَےا نال اُهدی سوهل چھاتی دھڑک رهی سی۔ اُهدا گورا رںگ پیلا پَے کے پتلے هنےرے وِّچ کُچھ سااُلا جاپ رِها سی۔

"کِاُں ? کی گّل اے ? جرا دھیرج نال دّسے کُچھ۔" پِآرے نے پِآر نال نُوراں دے هّتھ گھُٹدِآں کِها۔ نُوراں دی گھبراهٹ نے پِآرے دے اںدر چِںتا پَےدا کر دِّتی سی۔ page-break

"ِاه گّلاں کرن سُنن دا وےلا نهیں۔" نُوراں نے جرا هور نےڑے هو کے کِها, "چل اےسے وےلے کِدھرے نّس چّلیاے۔ سُر سِںگھ تےری ماسی کول۔ پھےر وےلا هّتھ نهیاُں اَونا۔ ساری اُمر دووےں روںدے مراںگے۔ ڈھِّل نا کر۔ اّلھا دا واستا ای, چھےتی کر۔”

"پر تُوں کوای گّل وی دّسے? اَےوےں مےرا دِل...۔" پِآرے نُوں واک پُورا کرن واستے اگاں سبد کوای نا مِلِآ کِ اُهدے دِل نُوں کی هو رِها سی۔

"سُن لَے جے تُوں سُن کے ای رهِنا اےں تاں۔ بھَےںگا مَولوی مےرا ساک مںگدا ای۔ تے اںما مَےنُوں اُس اّدھ-بُّڈھ لیچڑ نال نرڑ دےن لای راجی هو گای اُو۔ پِآرِآ۔ مَےں کُچھ کھا کے مر جاواںگی, پر اُس بُّچڑ دے گھر نهیں وّسنا۔"

"پر بابا ِاه گّل کِوےں منّ جاوےگا۔" پِآرے دی واج وِّچ اَوڑکاں دی گھبراهٹ سی۔

"اّبا نُوں کِسے نهیں پُّچھنا۔ اَوس ساںای لوک دی گھر وِّچ چلدی ای کدوں اےں۔ کیتی هُںدی اے اںما دی جاں تھوڑھی بهُتی وّڈے مامے دی۔”

"پر ِاه ساک تاں تےرا ماما وی نهیں منّن لّگا۔ اُهنُوں کِتے تُوں دُّپرِآری تاں نهیں۔”

"مامے دی وی کُچھ نا پُّچھ۔ آٹے دی تَون نُوں سارے جھاٹ مارن دی کردے نے۔ اُه وی مَےنُوں آپنے کانے مُںڈے نال وِاَوهنا چاهُںدا ای وَےریآ۔ سارے ساڈے لهُو دے تِهااے ای۔ اَودن ماں نے جو جو مَےنُوں کِها تے پھِر جو اُهنے اّبا نال هڑے بھِڑے, سُن لِآ سای نا ۔ بّس اَوسے دِن دے آپنے واستے جال تنے جا رهے ای۔ اّبا وِچارے دے وّس هووے تاں اُه بڑی کھُسی نال مےری باںه تےرے هوالے کر دےوے۔ پر اںما ساڈی دُسمن ایں, پّکی وَےرن۔ مےرے کول ودھےرے گّلاں کرن دا وِهل نهیں۔ نا جانیاے کوای آپاں نُوں وےکھ لاے۔ پھےر ِاه وےلا هّتھ نهیںاُں اَونا۔ اکھے لںگھ گاے سمےں نُوں گھوڑے نهیں مِلدے۔ تَےنُوں کی پتا مَےں کی-کی پںج لا کے گھروں آای آں۔ چّل اےس وےلے نّس چلیاے۔ مَےنُوں کِتھے چھّڈ کے تُوں بھلک آ کے چاچے چاچی نُوں دّس جاایں۔”

"نُوراں۔ تُوں نهیں جاندی اَےس وےلے مےرے دِل نال کی واپر رهی اے۔ مَےں تَےنُوں لَے کے چوری نّس جاواں تاں جاندی اےں بابے دے جی وِّچ کی page-break

آوےگی ? اُه کِتے کھلون جوگا نهیں رهِ جاوےگا ? سارے مِهنا مارنگے, ِالمدین دی دھی نِکل گای اے۔ آپنی جان 'تے مَےں هجاراں دُّکھ سهِ لواںگا, پر بابے دی بےِاّجتی نهیں سهِ سکدا۔" پِآرے نے نِراستا وِّچ سِر هِلا کے کِها۔

"هّچھا, ِاه گّل اے۔ مَےں نهیں سی جاندی کِ دھوکھےباج مرداں واںگ تُوں وی بهانے بنَونا سِّکھ جاوےںگا۔" گُّسے نال نُوراں نے پِآرے دے پھڑے هواے هّتھ جھٹک دِّتے۔

"نُوراں! مَےنُوں گلت نا سمجھ۔ دھرتی ڈول جااےگی, پر پِآرا جبانوں نهیں ڈولےگا۔ مَےں تےرے نال وِآه کرَون دا کَول دِّتا هويا اے۔ مَےں آپنے......۔"

"اَوس ترھاں اّبا دی بےِاّجتی نهیں هووےگی ? پھےر نا لوک آکھنگے کِ ِالمدین دی دھی نے سِّکھاں دے مُںڈے نال وِآه کروا لِآ اے ?"

"آکھن پاے لوک۔ اَوس وِّچ پاپ تاں نهیں نا کوای۔"

“چںگا, تُوں راںجھے واںگ پاپ پُنّ وچاردا رهیں بَےٹھا تے ساڈا اّلھا بےلی۔ ڈراکل کِسے تھاں دا۔ جے نُوراں دا لُوں وی تَےنُوں وکھا گِآ کوای تاں آکھیں۔ مَےں چلی آں۔"

"نُوراں!” مُڑدی نُوراں دی چھےتی نال باںه پھڑ کے پِآرے نے جِوےں چیک کے کِها, "مَےں ڈراکل نهیں۔ تےرے بدلے مَےں سِر دے سکداں, پر بابے ِالمدین دا دِل نهیں دُکھا سکدا۔ مَےں بھلکے آپ بابے نال گّل کراںگا۔ تُوں گھبرا نا۔ مَےں آپے سبھ کُجھ...۔"

"وے چھّڈ جّٹا ِاه موموٹھگنیآں۔ راجی رهُ۔ نُوراں آپنے بل پُّجا چلی اے۔ ےاد رکھیں۔ نُوراں تاں ساری اُمر دیوے دی وّٹی واںگ سڑدی رهےگی, پر چَےن تےرے دِل نُوں وی نهیں آوےگا! چلو مُهّبت کرن والِآں دے پّلے رونا ای پِآ کردا اے۔" نُوراں دُوجے هّتھ نال باںه چھُڈا کے تُر پای۔

"نُوراں ! نُوراں! تُوں کِسے گّل دی چِںتا نا کر۔ مَےں بھلکے ای سبھ کُجھ کر لواںگا, سِآنِآں آکھِآ اے...۔”

پِآرا سِآنِآں دے کتھناں اُّتے وِچار کردا رهِ گِآ تے نُوراں چلی گای۔ اُهنے پھِر پِّچھاں بھَوں کے نهیں وےکھِآ۔ اُهدے اںدر اتھاه گُّسا سی تے کُچھ-کُچھ گھِرنا وی۔ پر گھِرنا پِآر واستے نهیں, page-break

آپنے آپ واستے سی۔ اُه سوچدی جا رهی سی, "مَےں آپنے مُوںهوں ِاه کُجھ آکھ کے کِاُں هَولی پای۔ پِآرے نے مےری ِاس گّل دا کی مُّل پايا۔ پِآرا! پِآرا کھورے اُه وی آم مرداں واںگ۔ پر اَوه آم بںدِآں ورگا نهیں۔ هور کوای مُںڈا هُںدا تاں جِنّی مَےں اُهدے اُّتے وِّس گای ساں, اُه مَےنُوں کِسے تھاں جوگا نا چھّڈدا۔ نهیں اُه دُوجِآں واںگ نهیں۔ اُهدے من وِّچ مَےل نهیں۔ اُهدی مُهّبت پاک ساپھ اے۔ پھِر اُهنے ناںه کِاُں کر دِّتی۔ ماں پِاُ توں ڈردِآں ? مےرا من نهیں منّدا۔ اُهدا باپُو وی مےرے اّبا واںگ چںگا اے۔ تے چاچی تاں اُدن چےتا ای نا! لوک لاج توں ڈردِآں بھاوےں دو چار دِن نّک مُوںه وّٹدے پھےر آپے ٹھیک هو جاںدے۔ پھےر پِآرا هور کِهڑی گّلوں جھِجک گِآ ? سگوں اُهدا آپنا من ای تاں نهیں پھِر گِآ ? چار پںج سال هواے اُهدی مںگنی وی هو گای هوای اے نا۔ کھورے کھورے...۔ آهںدے هُںدے نے, دِل درِآ سمُںدروں ڈُوںگھے۔ کی دےر لّگدی اے کِسے دا دِل پھِردِآں۔ نهیں نهیں ِاه مےرا وهِم اےں۔ اُه اُںنج ای ڈراکل اے, نِرا ڈرپوک تے سںگااُو۔ کِسے کُڑی نُوں اُه سںگدا بُلا ای نهیں سکدا۔ ڈر نال اُهدے مّتھے 'تے ترےلی آ جاںدی اے۔ ساڈی مُهّبت وِّچ وی پهِل مےرے وّلوں ای هوای سی۔ پر هُن اُهنُوں مَےتھوں کاهدا ڈر سی۔ کی اُهنے سوچِآ هووے کِ پِّچھوں کِتے نُوراں ڈول نا جاوے۔ اےهو جےهیآں دے پِّچھوں مُکّدمے چلدے هُںدے نے نا۔ تے پھَےسلا اَوسے پاسے هُںدا اے ? وَےریآ! تُوں اجما کے تاں وِهںدوں۔ نُوراں کدے کَولوں نا هاردی بھاوےں اُهنُوں جِاُوںدی نُوں تےل پا کے ساڑ دےںدے : پر هُن کی بنےگا ? پرسوں مےرے مامے نے اَونا اےں تے اںماں نے مَےنُوں اُهدے نال بھےج دےنا اےں۔ تے ِاک وار گای نُوراں نے پھےر اےس پِںڈ وِّچ نهیں اَونا۔ سِرپھ اےنا ای نهیں, نُوراں دی پاک مُهّبت اُّتے ڈاکا وّج جاوےگا۔ دو لُٹےرے تاک لاای بَےٹھے نے۔ ِاک پاسے گَےںگا مَولوی تے دُوجے پاسے کانا الیآ۔ ےا اّلھا۔ مےری دوهیں پاسیں دوجک اے, بلدا دوجک۔ اےتھوں بچا لوےں تاں جانا۔ مےرا سِدک مےری مُهّبت۔"

نُوراں دیآں سوچاں اجے مُّکیآں نهیں سن جاں پںدھ مُّک گِآ۔ گھر جاںدِآں اّگوں پھاتما دے مِهنے تاهنے سُرُو هو گاے۔ پھےر کی سی۔ آهُںدے هُںدے نے رّب دےوے تے بںدا سهے۔

دو دِن نُوراں ِاهناں هی گھُںمن گھےراں وِّچ پای رهی۔ اّٹھے پهِر اُه page-break

ِاکو سوچ وِّچ ڈُّبی رهِںدی۔ پِآرا کِاُں وِهر گِآ ? اُهدے دِل وِّچ کی هووے ? هُن کی بنےگا? کی بنےگا ?

تیسرے دِن نُوراں دا ماما آيا تے اُهنُوں نال لاهَور لَے گِآ ?

پِآرا وی سُّتا/جاگدا اےهو گّلاں سوچدا رهِںدا, “ڈراکل ? تُوں مَےنُوں ڈراکل سمجھدی اےں ? ڈراکل تے سُورمے دا پتا لّگدا اے مدان وِّچ جد کِتے مَوکا بنے تاں جوان دے هّتھ وےکھےں۔ واهراں دا مُوںه موڑ دِآں مَےں کّلا هی۔ سِر دے دِآں پر پَےر پِّچھے نا دھراں ۔ نُوراں! تُوں مَےنُوں گلت سمجھِآ اے۔ مَےں کِسے گّلوں ڈر کے ناںه نهیں کیتی۔ تُوں مےرے وّل اےں, ڈر کاهدا ? تےری مُهّبت 'تے مَےنُوں پُورا بھروسا اے۔ پر مَےں بابے ِالمدین دا دِل نهیں دُکھا سکدا۔ نالے جدوں اُه ساڈے وّل وی اے۔ تُوں نهیں جاندی بابے دی مےرے دِل وِّچ کِنّی کدر اے۔ اُهدا دِل دکھَون نالوں آپ ساری اُمر سڑدے رهِنا چںگا اے۔ تُوں ڈول نا, سبھ کُچھ ٹھیک هو جاوےگا۔ مَےنُوں بھروسا اے تُوں مےری اےں تے مےری رهےںگی۔ بّس دو چار دِن دی تاں گّل اے۔ مَےں بابے نال گّل کراںگا۔ سںگا ? سںگا تاں بڑی آوےگی, پر کوای هور چارا نهیں۔ اَوه منّ گِآ تاں آپاں چُّپ کرکے کھِسک چّلاںگے۔ سِّدھے چّلاںگے اںمرِتسر۔ اکال تکھتوں اںمرِت چھک کے تے انںد پڑھا کے مُڑاںگے۔ پھےر کوای پاپ نهیں۔ تے ڈر تاں مَےنُوں هُن وی کِسے دا نهیں۔ تُوں تاں تھوڑ-دِلی اےں۔ اَےوےں گھبرا جاںدی اےں۔ بھلا ِاهدے وِّچ ڈرن ڈولن والی کِهڑی گّل اے۔ اَےڈی چھےتی تےری ماں کِتے تَےنُوں کھا نهیں چّلی۔ پر پر..۔ پھےر پِآرا کُچھ هور هی سوچن لّگ پَےںدا۔ کِتے نُوراں دے دِل وِّچ کوای هور وهِم نا بهِ جاںدا هووے۔ متاں اُه سوچدی هووے کِ مَےں اُس توں کنّی کھسکَون لّگ پِآں۔ کدے هو سکدا اے ? ِاک وار نُوراں دِل وِّچ وّس گای اے, هُن اَوه اُتھوں نِکل سکدی اے ? نهیں مرد نا هارن کَول۔ پر ِاه وی تاں آهںدے نے : کِسمت نال نا جور۔ کِتے کِسمت دگا نا دے جاوے۔ هَےں ? مَےں سگوں گلتی تاں نهیں کر بَےٹھا ? جِوےں نُوراں آںهدی سی اُهدا ماما اُهنُوں لاهَور لَے گِآ, تاں پھِر کوای چارا نهیں۔ ِاه تاں بهُت ماڑی هوای۔ مَےنُوں اُهدے آکھے لّگ جانا چاهیدا سی۔ بابے ِالمدین توں اگلے دِن آ کے ماپھی مںگ لَےںدا۔ ماپھی ? کِهڑے مُوںه نال ? ِاه اَوڑک کرکے مَےں اُس توں ماپھی کِوےں مںگدا۔ تے کِهڑا داڑی والا اےس