ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰਚਦੀ ਹਾਂ ਆਪਣਾ ਦਿਲ ਵੱਢ ਕੱਢ ਕੇ, ਬਿਲਕੁਲ ਕੁਹਾੜੀ ਚਲਾ ਚਲਾ ਕੇ, ਪਰ ਗੱਲ ਫਿਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਣਦੀ। ਖੈਰ ਮੈਂ ਹੋਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂਗੀ - ਕੀ ਕਰਾਂ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਐਨਾ ਔਖਾ ਕਿਉਂ ਹੈ? ਮੱਛੀ ਦਾ ਹੇਜ਼ਾ।"

ਆਪਣੀ ਤੁਰਕਮਾਨੀ ਟੋਪੀ ਨੂੰ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਖਿੱਚਦੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਮੋਢੇ ਝਟਕਦੀ ਉਹ ਬਾਹਰ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ।

ਮਰਿਊਤਕਾ ਤੋਂ ਕਵਿਤਾ ਤਾਂ ਐਸੀ-ਵੈਸੀ ਹੀ ਬਣਦੀ, ਪਰ ਉਹਦਾ ਬੰਦੂਕ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਖੁੰਝਦਾ। ਆਪਣੇ ਦਸਤੇ ਵਿੱਚ ਉਹਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ੀ ਦਾ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਲੜਾਈ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਗੁਲਾਬੀ ਕਮਿਸਾਰ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਰਹਿੰਦੀ।

ਯੇਵਸੂਕੋਵ ਉਂਗਲ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ:

"ਮਰਿਊਤਕਾ। ਔਹ ਵੇਖ! ਉਹ ਰਿਹਾ ਅਫ਼ਸਰ!"

ਮਰਿਊਤਕਾ ਉੱਧਰ ਨਜ਼ਰ ਘੁਮਾਉਂਦੀ, ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਜੀਭ ਫੇਰਦੀ ਅਤੇ ਇਤਮਿਨਾਨ ਨਾਲ ਬੰਦੂਕ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕਦੀ। ਧਮਾਕਾ ਹੁੰਦਾ, ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਕਦੇ ਖਾਲੀ ਨਾ ਜਾਂਦਾ।

ਉਹ ਬੰਦੂਕ ਥੱਲੇ ਕਰਦੀ ਅਤੇ ਹਰ ਗੋਲੀ ਦਾਗਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਿਣਤੀ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਕਹਿੰਦੀ:

"ਉਨਤਾਲੀਵਾਂ, ਮੱਛੀ ਦਾ ਹੈਜ਼ਾ! ਚਾਲੀਵਾਂ, ਮੱਛੀ ਦਾ ਹੈਜ਼ਾ।"

"ਮੱਛੀ ਦਾ ਹੈਜ਼ਾ" - ਇਹ ਮਰਿਊਤਕਾ ਦਾ ਤਕੀਆਕਲਾਮ ਸੀ।

ਮਾਂ ਭੈਣ ਦੀਆਂ ਗੰਦੀਆਂ ਗਾਲਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸਨ । ਲੋਕ ਜਦੋਂ ਉਹਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਗਾਲਾਂ ਕੱਢਦੇ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਮੱਥੇ ਤੇ ਤਿਊੜੀਆਂ ਪੈ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਉਹ ਚੁੱਪ ਰਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਭਖ ਉੱਠਦਾ।

ਮਰਿਊਤਕਾ ਨੇ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਵੇਲੇ ਸੈਨਿਕ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਜੋ ਵਚਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਉਹ ਉਸਦਾ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਪਾਲਣ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਪੂਰੇ ਦਸਤੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੋ ਮਰਿਊਤਕਾ ਦਾ ਪਿਆਰ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲੈਣ ਦੀ ਫੜ ਮਾਰ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ।

ਇੱਕ ਰਾਤ ਇਹ ਘਟਨਾ ਘਟੀ। ਗੂਚਾ ਨਾਮ ਦਾ ਹੰਗਰੀਆਈ, ਜੋ ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਦਸਤੇ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਸੀ, ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਮਰਿਊਤਕਾ ਵੱਲ ਲਲਚਾਈਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਰਾਤ ਉਹ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਮਰਿਊਤਕਾ ਸੌਂ ਰਹੀ ਸੀ । ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਬੁਰੀ ਹੋਈ। ਹੰਗਰੀਆਈ ਜਦੋਂ ਰੀਂਘਦਾ ਹੋਇਆ ਮੁੜਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਦੰਦ ਗਾਇਬ ਸਨ ਅਤੇ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਇੱਕ ਗੁੰਮਟ ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਪਿਸਤੌਲ ਦੇ ਦਸਤੇ ਨਾਲ ਮਰਿਊਤਕਾ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਲਈ ਸੀ।

ਸਿਪਾਹੀ ਮਰਿਊਤਕਾ ਨਾਲ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹਾਸਾ-ਮਜਾਕ ਕਰਦੇ ਪਰ ਲੜਾਈ ਦੇ ਸਮੇਂ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਜਾਨ ਦੀ ਫ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ।

ਇਹ ਪ੍ਰਮਾਣ ਸੀ ਅਸਪੱਸ਼ਟ ਕੋਮਲ ਭਾਵਨਾ ਦਾ, ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਖ਼ਤ ਅਤੇ

ਰੰਗ-ਬਿਰੰਗੀਆਂ ਜੈਕਟਾਂ ਹੇਠ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਡੂੰਘਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਲੁਕੀ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਇਹ ਪ੍ਰਮਾਣ ਸੀ ਨਿੱਘੇ ਅਤੇ ਸੁੱਖ ਦੇਣੇ ਜਿਸਮ ਵਾਲੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਦੀ ਬਿਰਹਾ ਪੀੜ ਦਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਆਏ ਸਨ।

ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਸਨ ਇਹ ਲੋਕ- ਗੁਲਾਬੀ ਯੇਵਸੂਕੋਵ, ਮਰਿਊਤਕਾ ਅਤੇ ਤੇਈ ਸਿਪਾਹੀ, ਜੋ ਅਮੁੱਕ ਮਾਰੂਥਲ ਦੀ ਠੰਢੀ ਰੇਤ ਵਿੱਚ ਭੱਜ ਨਿਕਲੇ ਸਨ।

ਇਹ ਦਿਨ ਸਨ ਫਰਵਰੀ ਦੇ, ਜਦ ਮੌਸਮ ਆਪਣੇ ਤੂਫ਼ਾਨੀ ਸੁਰ ਛੇੜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਰੇਤ ਦੇ ਟਿੱਲਿਆਂ ਵਿਚਲੀਆਂ ਗੁਫਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਨਰਮ ਨਰਮ ਬਰਫ਼ ਦਾ ਗਲੀਚਾ ਵਿਛ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਤੂਫ਼ਾਨ ਅਤੇ ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਤੁਰਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਪਰਲਾ ਅਕਾਸ਼ ਗੂੰਜਦਾ ਰਹਿੰਦਾ, ਜਾਂ ਤਾਂ ਚੀਖਦੀਆਂ ਹਵਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜਾਂ ਹਵਾ ਨੂੰ ਚੀਰ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ।

ਸਫ਼ਰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ। ਘਸੇ ਫਟੇ ਬੂਟ ਰੇਤ ਅਤੇ ਬਰਫ਼ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੇ ਧਸ ਧਸ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਭੁੱਖੇ, ਊਠ ਬਿਲਬਿਲਾਉਂਦੇ, ਹੁੰਕਾਰਦੇ ਅਤੇ ਮੂੰਹ 'ਚੋਂ ਝੰਗ ਕੱਢਦੇ।

ਤੇਜ਼ ਹਵਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਸੁੱਕੀਆਂ ਝੀਲਾਂ ਉੱਤੇ ਲੂਣ ਦੇ ਕਣ ਚਮਕ ਉੱਠਦੇ। ਦੁਮੇਲ ਦੀ ਝੀਲ ਸਾਰੇ ਪਾਸਿਓਂ ਸੈਂਕੜੇ ਮੀਲਾਂ ਤੱਕ ਅਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਕਰਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ। ਇਹ ਲੀਕ ਐਨੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਚਾਕੂ ਨਾਲ ਕੱਟ ਕੇ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੋਵੇ।

ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੀ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਕਾਂਡ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਚੰਗਾ ਤਾਂ ਇਹੀ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਮੈਂ ਸਿੱਧਾ-ਸਿੱਧਾ ਮੁੱਖ ਗੱਲ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦਾ, ਉਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਪਰ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਸਿਵਾ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੀਯੇਵ ਦੇ ਖਾਸ ਦਸਤੇ ਦਾ ਜੋ ਹਿੱਸਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿਵੇਂ ਕਰਾ-ਕੂਦੁਕ ਖੂਹ ਤੋਂ ਸੈਂਤੀ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਕਿੱਥੋਂ ਆਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੜਕੀ ਕਿਉਂ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿਸ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਕਮੀਸਾਰ ਯੇਵਸੂਕੋਵ ਨੂੰ 'ਗੁਲਾਬੀ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਇਹ ਕਾਂਡ ਲਿਖਿਆ।

ਹਾਂ ਪਰ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਯਕੀਨ ਦਿਲਾ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ - ਖੂਨ ਦੇ ਪਿਆਸੇ ਕਜ਼ਾਕ ਅਜੇ ਉੱਥੇ ਹੀ ਨੇ ਅਤੇ ਗੁਰਯੇਵ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਐਸੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਿੱਥੇ ਜਾਣਾ ਸੰਭਵ ਹੋਵੇ ?"

"ਖੀਵਾ ਬਾਰੇ ਕੀ ਖਿਆਲ ਹੈ ?"

"ਹੂੰ। ਡੂੰਘੇ ਸਿਆਲ ਵਿੱਚ ਕਹਾਕੁਮ ਦੇ ਕੋਲ 600 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਕਿਵੇਂ ਜਾਇਆ ਜਾਏਗਾ ? ਖਾਵਾਂਗ ਕੀ? ਪੈਂਟਾਂ 'ਚ ਜੂੰਆਂ ਪਾਲ ਕੇ ਖਾਵਾਂਗੇ ?"

ਜ਼ੋਰ ਦਾ ਠਹਾਕਾ ਗੂੰਜਿਆ। ਉਸੇ ਮੁਰਦਾ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਭਰੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੇ-

"ਇੱਕ ਹੀ ਅੰਤ ਹੈ ਸਾਡਾ-ਮੌਤ!"

ਗੁਲਾਬੀ ਵਰਦੀ ਦੇ ਹੇਠ ਯੇਵਸੂਕੋਵ ਦਾ ਦਿਲ ਬੈਠ ਗਿਆ । ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇਹ ਹਾਲਤ ਜ਼ਾਹਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤੀ। ਉਹਨੇ ਕੜਕਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ-

"ਤੂੰ ਡਰਪੋਕ! ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਡਰਾਂ ! ਮਰਨਾ ਤਾਂ ਹਰ ਬੇਵਕੂਫ਼ ਜਾਣਦਾ ਹੈ। ਲੋੜ ਹੈ ਅਕਲ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲੈਣ ਦੀ ਤਾਂ ਕਿ ਮਰ ਨਾ ਜਾਈਏ !"

"ਅਲੇਕਸਾਂਦਰੋਵਸਕੀ” ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਜਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਭਾਈ, ਯਾਨੀ ਮਛੇਰੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ।"

"ਅਜਿਹਾ ਕਰਨਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੋਏਗਾ," ਯੇਵਸੂਕੋਵ ਨੇ ਗੱਲ ਕੱਟੀ, "ਮੈਨੂੰ ਸੂਚਨਾ ਮਿਲ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਕਿ ਦੇਨੀਕਿਨ* ਨੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਉੱਥੇ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਕਰਸਨੋਵੋਦਸਕੀ ਅਤੇ ਅਲੈਕਸਾਂਦਰੋਵਸਕੀ 'ਤੇ ਸਫੇਦ ਫੌਜ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੈ।"

ਕੋਈ ਨੀਂਦ ਵਿੱਚ ਕਰਾਹ ਉੱਠਿਆ।

ਯੇਵਸੂਕੋਵ ਨੇ ਅੱਗ ਨਾਲ ਗਰਮ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਗੋਡੇ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਾਰਿਆ। ਫਿਰ ਕੜਕਦੀ ਹੋਈ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ:

"ਬਸ। ਇੱਕ ਹੀ ਰਾਸਤਾ ਹੈ, ਸਾਥੀਓ, ਅਰਾਲ ਸਾਗਰ ਵੱਲ। ਜਿਵੇਂ ਕਿਵੇਂ ਅਰਾਲ ਪਹੁੰਚਾਂਗੇ, ਉੱਥੇ ਸਾਗਰ ਤੱਟ ਦੇ ਖਾਨਾਬਦੋਸ਼ ਕਿਰਗਿਜਾਂ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਕੁਝ ਖਾਵਾਂ-ਪੀਵਾਂਗੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਅਰਾਲ ਦਾ ਚੱਕਰ ਕੱਟ ਕੇ ਕਜ਼ਾਲੀਨਸਕ ਵੱਲ ਵਧਾਂਗੇ। ਕਜਾਲੀਨਸਕ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਹੈੱਡ-ਕੁਆਰਟਰ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਜਾਣਾ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਜਾਣਾ ਹੈ।"

ਉਸਨੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਖੁਦ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਅਰਾਲ ਸਾਗਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਣਗੇ।

ਯੇਵਸੂਕੋਵ ਦੇ ਨਾਲ ਪਏ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਸਿਰ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕਿਆ ਅਤੇ ਪੁੱਛਿਆ:

"ਪਰ ਅਰਾਲ ਤੱਕ ਖਾਵਾਂਗੋ ਕੀ ?"

ਯੇਵਸੂਕੋਵ ਨੇ ਫਿਰ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ:

---------------------

* ਜ਼ਾਰਸ਼ਾਹੀ ਜਨਰਲ, ਖਾਨਾਜੰਗੀ ਦੌਰਾਨ ਦੱਖਣੀ ਰੂਸ 'ਚ ਸੋਵੀਅਤ ਵਿਰੋਧੀ ਫੌਜਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੈਨਾਪਤੀ।

"ਕਮਰ ਕੱਸਣੀ ਪਏਗੀ। ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਤਾਂ ਆਪਾਂ ਹਾਂ ਨਹੀਂ! ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਮਜ਼ੇਦਾਰ ਮੱਛੀ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਦ! ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਕੰਮ ਚਲਾਉਣਾ ਪਏਗਾ। ਅਜੇ ਤਾਂ ਚੌਲ ਵੀ ਪਏ ਹਨ, ਥੋੜ੍ਹਾ ਆਟਾ ਵੀ ਹੈ।"

"ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਚੱਲਣਗੇ।"

"ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਇਆ ਚੇਰਨੀਸ਼ ਖਲੀਜ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਦਸ ਦਿਨ ਲੱਗਣਗੇ। ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਛੇ ਊਠ ਹਨ। ਰਾਸ਼ਨ ਖਤਮ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਊਠਾਂ ਨੂੰ ਵੱਢਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਆਂਗੇ। ਵੈਸੇ ਵੀ ਹੁਣ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਫ਼ਾਇਦਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ। ਇੱਕ ਊਠ ਨੂੰ ਕੱਟਾਂਗੇ ਅਤੇ ਦੂਜੇ 'ਤੇ ਮਾਸ ਲੱਦ ਕੇ ਅੱਗੇ ਤੁਰ ਪਵਾਂਗੇ। ਬਸ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੰਜ਼ਿਲ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵਾਂਗੇ।"

ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਛਾ ਗਈ। ਮਰਿਊਤਕਾ ਅੱਗ ਕੋਲ ਲੇਟੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਸਿਰ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਫੜੀ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਬਿੱਲੀ ਵਰਗੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਲਾਟਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਟੱਕ ਵੇਖਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਯੇਵਸੂਕੋਵ ਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਬੇਚੈਨੀ ਜਿਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ।

ਉਹ ਉੱਠ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਜੈਕਟ ਤੋਂ ਬਰਫ਼ ਝਾੜਨ ਲੱਗਿਆ।

"ਬਸ। ਮੇਰਾ ਹੁਕਮ ਹੈ - ਪਹੁ-ਫੁੱਟਦੇ ਹੀ ਆਪਣੇ ਰਾਸਤੇ ਚੱਲ ਪਓ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਆਪਾਂ ਸਾਰੇ ਨਾ ਪਹੁੰਚ ਸਕੀਏ।" ਕਮੀਸਾਰ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਚੌਕੰਨੀ ਚਿੜੀ ਵਾਂਗ ਉੱਚੀ ਹੋ ਗਈ, "ਪਰ ਜਾਣਾ ਤਾਂ ਪਏਗਾ ਹੀ... ਇਹ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੈ ਸਾਥੀਓ... ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਕਿਰਤੀਆਂ ਲਈ।"

ਕਮੀਸਾਰ ਨੇ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਤੇਈ ਦੇ ਤੇਈ ਫੌਜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਝਾਕ ਕੇ ਵੇਖਿਆ। ਉਹ ਸਾਲ ਭਰ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਚਮਕ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦਾ ਆਦੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਅੱਜ ਗਾਇਬ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਉਦਾਸੀ ਸੀ, ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਝੁਕੀਆਂ ਪਲਕਾਂ ਹੇਠ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਬੇਵਸਾਹੀ ਦੀ ਝਲਕ ਸੀ।

"ਪਹਿਲਾਂ ਊਠਾਂ ਨੂੰ, ਫਿਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਖਾਵਾਂਗੇ," ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਿਹਾ।

ਫਿਰ ਚੁੱਪ ਛਾ ਗਈ।

ਯੇਵਸੂਕੋਵ ਅਚਾਨਕ ਔਰਤਾਂ ਵਾਂਗ ਚੀਕ ਉੱਠਿਆ:

"ਬਕਵਾਸ ਬੰਦ ਕਰੋ! ਇਨਕਲਾਬ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣਾ ਫਰਜ਼ ਭੁੱਲ ਗਏ ? ਹੁਣ ਚੁੱਪ! ਹੁਕਮ ਹੁਕਮ ਹੈ! ਨਹੀਂ ਮੰਨੋਗੇ ਤਾਂ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਉਡਾ ਦਿੱਤੇ ਜਾਉਂਗੇ।"

ਉਹ ਖੰਘ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ।

ਉਹ ਆਦਮੀ ਜੋ ਬੰਦੂਕ ਦੇ ਗਜ਼ ਨਾਲ ਚੌਲ ਹਿਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਚਾਣਚੱਕ ਹੀ ਬੜੀ ਜ਼ਿੰਦਾਦਿਲੀ ਨਾਲ ਕਹਿ ਉੱਠਿਆ

"ਨੱਕ ਕਿਉਂ ਸੁੜ੍ਹਕ ਰਹੇ ਹੋ ? ਢਿੱਡ 'ਚ ਚੌਲ ਭਰੋ! ਐਵੇਂ ਹੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਪਕਾਏ ਮੈਂ! ਫੌਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ, ਜੂਆਂ ਹੋ ਜੂਆਂ।"

ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਚਮਚਿਆਂ ਨਾਲ ਫੁੱਲੇ ਹੋਏ ਚਿਕਨੇ ਚੌਲਾਂ ਦੇ ਗੋਲੇ ਨਿਗਲੇ। ਇਸ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਿ ਉਹ ਠੰਢੇ ਨਾ ਹੋ ਜਾਣ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਚੌਲਾਂ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਜਲਦੀ ਨਿਗਲ ਕੇ