ਊਠ ਗਾਇਬ ਸਨ।
ਊਠ ਜਿੱਥੇ ਚਰ ਰਹੇ ਸਨ ਉੱਥੇ ਊਠਾਂ ਅਤੇ ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਨ। ਉੱਥੇ ਕਿਰਗਿਜ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਨੁਕੀਲੀਆਂ ਜੁੱਤੀਆਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਨ।
ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਕਿ ਤਿੰਨ ਕਿਰਗਿਜ਼ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਦਸਤੇ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਸੰਤਰੀ ਦੀ ਅੱਖ ਲੱਗੀ ਊਠ ਲੈ ਉੱਡੇ ਸਨ।
ਲਾਲ ਫੌਜ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ । ਊਠ ਗਾਇਬ ਸਨ । ਲੱਭਿਆ ਵੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕਿੱਥੇ ? ਮਾਰੂਥਲ ਵਿੱਚ ਖੋਜਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ...
"ਤੈਨੂੰ ਕੁੱਤੇ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਜੇ ਗੋਲੀ ਵੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਏ ਤਾਂ ਘੱਟ ਹੈ।" ਯੇਵਸੂਕੋਵ ਨੇ ਸੰਤਰੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ।
ਸੰਤਰੀ ਖਾਮੋਸ਼ ਸੀ। ਹੰਝੂਆਂ ਦੇ ਤੁਪਕੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਕੋਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੋਤੀਆਂ ਵਾਂਗ ਚਮਕ ਰਹੇ ਸਨ।
ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਨਮਦੇ ਹੇਠੋਂ ਨਿਕਲਿਆ। ਆਸੇ ਪਾਸੇ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਨੇ ਸੀਟੀ ਵਜਾਈ ਅਤੇ ਮਖੌਲ ਉਡਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ:
"ਇਹ ਹੈ ਅਨੁਸਾਸ਼ਨ। ਰੱਬ ਹੀ ਰਾਖਾ।"
"ਚੁੱਪ ਰਹਿ ਹਰਾਮੀ।" ਯੇਵਸੂਕੋਵ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਗਰਜਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਪਰਾਈ ਜਿਹੀ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਹੌਲੀ ਜਿਹੇ ਫੁਸਫਸਾਇਆ: "ਇੱਥੇ ਖੜ੍ਹੇ ਖੜ੍ਹੇ ਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ ਭਰਾਵੋ, ਅੱਗੇ ਵਧੇ ।"
ਹੁਣ ਕੇਵਲ ਗਿਆਰਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਇੱਕ ਹੀ ਕਤਾਰ ਵਿੱਚ ਘਿਸੜਦੇ ਹੋਏ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਥੱਕ ਕੇ ਚੂਰ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਅਤੇ ਲੜਖੜਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਰੇਤਲੇ ਟਿੱਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।
ਦਸ ਜਣੇ ਇਸ ਭਿਆਨਕ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਦਮ-ਤੋੜ ਚੁੱਕੇ ਸਨ।
ਸਵੇਰੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਬਹੁਤ ਬੁਰੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਆਖ਼ਰੀ ਵਾਰ ਮੁੰਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਖੋਲ੍ਹਦਾ, ਲੱਕੜੀ ਵਾਂਗ ਸਖ਼ਤ ਅਤੇ ਸੁੱਜੇ ਹੋਏ ਪੈਰ ਫੈਲਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਭਾਰੀਆਂ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਕੱਢਦਾ।
ਗੁਲਾਬੀ ਯੇਵਸੂਕੋਵ ਲੇਟੇ ਹੋਏ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾਂਦਾ । ਕਮੀਸਾਰ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਹੁਣ ਜੈਕਟ ਵਰਗਾ ਗੁਲਾਬੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ । ਉਹ ਸੁੱਕ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਉੱਪਰ ਦੁੱਖ-ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਦੀ ਛਾਪ ਸਾਫ਼ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਚਿਹਰੇ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦੀਆਂ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਲੱਗਦੀਆਂ ਸਨ।
ਕਮੀਸਾਰ ਇਸ ਸਿਪਾਹੀ ਨੂੰ ਗੌਰ ਨਾਲ ਦੇਖਦਾ ਅਤੇ ਸਿਰ ਹਿਲਾਉਂਦਾ। ਫਿਰ ਉਸ ਦੀ ਪਿਸਤੌਲ ਦੀ ਨਲੀ ਇਸ ਆਦਮੀ ਦੀ ਚਿਪਕੀ ਸੁੱਕੀ ਪੁੜਪੜੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੁਰਾਖ ਕਰ ਦਿੰਦੀ। ਇੱਕ ਕਾਲਾ ਜਿਹਾ ਅਤੇ ਲਗਭਗ ਖੂਨ-ਰਹਿਤ ਧੱਬਾ ਬਾਕੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ।
ਝਟਪਟ ਉਸ ਉੱਪਰ ਰੇਤ ਪਾ ਕੇ ਇਹ ਲੋਕ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਪੈਂਦੇ।
