"ਸ਼ਾਇਦ, ਹੁੰਦੇ ਹੋਣ" ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਨੇ ਸੋਚਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ।

"ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਊਂਗੀ ਅਜਿਹੇ ਸਕੂਲ 'ਚ ਪੜ੍ਹਨ। ਕਵਿਤਾ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਆਤਮਾ ਤੜਫਦੀ ਹੈ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਛਪਿਆ ਦੇਖਣ ਲਈ ਅਤੇ ਬੇਚੈਨ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਹਰ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਹੇਠਾਂ 'ਮਾਰੀਆ ਬਾਸੋਵਾ' ਨਾਮ ਦੇਖਣ ਨੂੰ।"

ਅੰਗੀਠੀ ਬੁੱਝ ਚੁੱਕੀ ਸੀ । ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਮਕਾਨ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਂਦੀ ਹੋਈ ਹਵਾ ਦੀ ਸਰਸਰਾਹਟ ਸੁਣਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ।

"ਸੁਣੋ" ਮਰਿਊਤਕਾ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਰੱਸੀ ਨਾਲ ਤੇਰੇ ਹੱਥ ਦੁੱਖਦੇ ਹੋਣਗੇ ਨਾ?"

"ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ। ਬਸ, ਜ਼ਰਾ ਸੁੰਨ ਹੋ ਗਏ ਨੇ।"

"ਅੱਛਾ ਦੇਖ, ਤੂੰ ਸੌਂਹ ਖਾ ਕਿ ਭੱਜੇਗਾ ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਹੱਥ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿਆਂਗੀ।"

"ਮੈਂ ਭੱਜ ਕੇ ਜਾ ਹੀ ਕਿੱਥੇ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ? ਮਾਰੂਥਲ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਕਿ ਗਿੱਦੜ ਮੈਨੂੰ ਨੋਚ ਨੋਚ ਖਾ ਜਾਣ। ਅਜਿਹਾ ਬੇਵਕੂਫ਼ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਮੈਂ।"

"ਖੈਰ, ਫਿਰ ਵੀ ਕਸਮ ਖਾਓ। ਮੇਰੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਦੁਹਰਾਓ ਇਹ ਸ਼ਬਦ: 'ਆਪਣੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਲੜਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰੋਲੇਤਾਰੀ ਦੀ ਕਸਮ ਖਾ ਕੇ ਲਾਲ ਫੌਜੀ ਮਰੀਆ ਬਾਸੋਵਾ ਨੂੰ ਵਚਨ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਭੱਜਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ।"

ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਨੇ ਕਸਮ ਦੁਹਰਾਈ।

ਮਰਿਊਤਕਾ ਨੇ ਰੱਸੀ ਦੀ ਗੰਢ ਢਿੱਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਫੁੱਲੇ ਹੋਏ ਗੁੱਟਾਂ ਨੂੰ ਰਾਹਤ ਮਿਲੀ।

ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਨੇ ਅਰਾਮ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਹਿਲਾਈਆਂ।

"ਅੱਛਾ, ਹੁਣ ਸੌਂ ਜਾਓ", ਮਰਿਊਤਕਾ ਨੇ ਉਬਾਸੀ ਲਈ, "ਹੁਣ ਵੀ ਜੇ ਭੱਜਿਆ ਤਾਂ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਕਮੀਨਾ ਆਦਮੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਆਹ ਲੈ, ਨਮਦਾ, ਉੱਤੇ ਲੈ ਲੈ।"

"ਸ਼ੁਕਰੀਆਂ, ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਕੋਟ-ਲਪੇਟ ਲਊਗਾ। ਸ਼ੁਭ ਰਾਤਰੀ, ਮਰੀਆ..."

"ਮਰੀਆ ਫ਼ਿਲਾਤੋਵਨਾ", ਮਰਿਊਤਕਾ ਨੇ ਬੜੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਨਾਮ ਦੱਸਿਆ ਅਤੇ ਨਮਦੇ ਹੇਠਾਂ ਦੁਬਕ ਗਈ।

ਯੇਵਸੂਕੋਵ ਨੂੰ ਹੈੱਡ-ਕੁਆਰਟਰ ਤੱਕ ਆਪਣੀ ਖ਼ਬਰ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੀ ਕਾਹਲੀ ਸੀ।

ਪਰ ਬਸਤੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਅਰਾਮ ਕਰਨਾ, ਕੰਬਣੀ ਤੋਂ ਛੁੱਟੀ ਪਾਉਣਾ ਅਤੇ ਪੇਟ ਭਰ ਖਾਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ । ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਤੱਟ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਚੱਲਦੇ ਹੋਏ ਆਰਾਲਸਕ ਦੀ ਬਸਤੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉੱਥੋਂ ਕਜਾਲੀਨਸਕ ਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।

ਦੂਜੇ ਹਫ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਕਮੀਸਾਰ ਨੂੰ ਇੱਧਰੋਂ ਲੰਘਣ ਵਾਲੇ ਕਿਰਗਿਜਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਪੱਤਝੜ ਦੇ ਤੂਫ਼ਾਨ ਨੇ ਮਛੇਰਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਕਿਸ਼ਤੀ ਨੂੰ ਚਾਰ ਕਿਲੋਮੀਟਰ