ਰਹੀ ਹੋਵੇ। ਫਿਰ ਉਸ ਦੇ ਬੁੱਲਾਂ 'ਤੇ ਇੱਕ ਅਪਰਾਧੀ ਦੀ ਮੁਸਕਾਨ ਵਰਗੀ ਕੋਮਲ ਮੁਸਕਾਨ ਨਜ਼ਰ ਆਈ।

"ਨਹੀਂ... ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ! ਮੈਂ ਤਾਂ ਕਦੇ ਇੱਥੇ ਨਾ ਰਹਿੰਦੀ। ਆਲਸੀ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿਣਾ ਚੁੱਭਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਾਂ ਆਦਮੀ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਢਿੱਲਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਵੀ ਤਾਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਿਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੀ ਖੁਸ਼ੀ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ। ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਮੁਰਦਾ ਮੱਛੀਆਂ ਨੇ। ਚੰਗਾ ਹੋਵੇ, ਜੇ ਮਛੇਰੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਮੱਛੀਆਂ ਫੜਨ ਲਈ ਆ ਜਾਣ। ਉਏ ਹਾਂ, ਹੁਣ ਤਾਂ ਮਾਰਚ ਖਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਜਿਉਂਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਲਈ ਤੜਪ ਰਹੀ ਹਾਂ ।"

"ਤਾਂ ਕੀ ਅਸੀ, ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ ਨਹੀਂ ?"

"ਹਾਂ, ਹੈ ਤਾਂ ਸਹੀ। ਪਰ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਬਚਿਆ ਖੁਚਿਆ ਸੜਿਆ ਹੋਇਆ ਆਟਾ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਬਾਅਦ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਸਕਰਵੀ ਹੋ ਜਾਏਗੀ, ਫਿਰ ਦੇਖਾਂਗੀ ਕਿ ਤੂੰ ਕੀ ਰਾਗ ਅਲਾਪੇਂਗਾ ? ਫਿਰ ਪਿਆਰੇ, ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਹੁਣ ਤੰਦੂਰ ਨਾਲ ਲੱਗ ਕੇ ਬੈਠਣ ਦਾ ਜ਼ਮਾਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਦੇਖ ਨਾ, ਉੱਥੇ ਸਾਡੇ ਸਾਥੀ ਮੋਰਚਾ ਲੈ ਰਹੇ ਨੇ, ਆਪਣਾ ਖੂਨ ਵਹਾ ਰਹੇ ਨੇ। ਇੱਕ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਦੀ ਕੀਮਤ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਅਰਾਮ ਨਾਲ ਬੈਠ ਕੇ ਮਜ਼ੇ ਨਹੀਂ ਲੁੱਟ ਸਕਦੀ। ਮੈਂ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਸਮੇਂ ਐਵੇਂ ਹੀ ਤਾਂ ਸਹੁੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਖਾਧੀ।"

ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਚਮਕ ਝਲਕ ਉੱਠੀ।

"ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੈ ਤੇਰਾ? ਫਿਰ ਤੋਂ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦੀ ਏਂ?”

"ਤਾਂ ਹੋਰ ਕੀ ?"

ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਦਰਵਾਜੇ ਦੀ ਚੌਗਾਠ ਨਾਲੋਂ ਤੋੜੇ ਹੋਏ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਇੱਕ ਟੁਕੜੇ ਨਾਲ ਚੁੱਪਚਾਪ ਖੇਡਦਾ ਰਿਹਾ। ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਹੌਲੀ ਧਾਰਾ ਵਰਗੀ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ

"ਅਜੀਬ ਲੜਕੀ ਏਂ ਤੂੰ! ਦੇਖ ਮਰਿਊਤਕਾ, ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਤੰਗ ਆ ਗਿਆ ਹਾਂ ਇਸ ਸਾਰੀ ਬਕਵਾਸ ਤੋਂ। ਕਿੰਨੇ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਲਹੂ ਵਹਿੰਦਿਆਂ, ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਅੱਗ ਜਲਦੇ ਹੋਏ। ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਮੈਂ ਸਿਪਾਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਦੇ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਵੀ ਇਨਸਾਨਾਂ ਵਰਗੀ, ਚੰਗੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸੀ। ਜਰਮਨੀ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੀ, ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ, ਆਪਣੀਆਂ ਪਿਆਰੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਪਾਤਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਢੇਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਸਨ ਮੇਰੇ ਕੋਲ। ਮੇਰੇ ਕਮਰੇ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਪਾਸਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਹੇਠੋਂ ਲੈ ਕੇ ਉੱਪਰ ਤੱਕ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਕਦੇ ਅਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਪੀਟਰਜ਼ਬਰਗ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਧੁੰਦ ਸੜਕ ਦੇ ਰਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੰਜੇ ਵਿੱਚ ਦਬੋਚ ਲੈਂਦੀ, ਜਿਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਗਲ ਜਾਂਦੀ । ਤਦ ਮੇਰੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਅੰਗੀਠੀ ਖੂਬ ਗਰਮ ਹੁੰਦੀ, ਨੀਲੇ ਸ਼ੇਡ ਵਾਲਾ ਲੈਂਪ