ਬਲਦਾ ਹੁੰਦਾ। ਕਿਤਾਬ ਲੈ ਕੇ ਅਰਾਮ ਕੁਰਸੀ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਮੈਂ ਖੁਦ ਏਦਾਂ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ - ਸਭ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਆਤਮਾ ਖਿੜ ਉੱਠਦੀ, ਮਨ ਦੀਆਂ ਕਲੀਆਂ ਦੇ ਚਟਖਣ ਤੱਕ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਵੀ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀ। ਬਸੰਤ ਵਿੱਚ ਬਦਾਮ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਵਾਂਗ ਉਸ ਵਿੱਚ ਫੁੱਲ ਖਿੜਦੇ। ਸਮਝਦੀ ਹੈ ?"

"ਹੂਂਅ..." ਮਰਿਊਤਕਾ ਦੇ ਕੰਨ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ।

"ਫਿਰ ਕਿਸਮਤ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਉਹ ਦਿਨ ਆਇਆ, ਜਦੋਂ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ, ਟੁਕੜੇ ਟੁਕੜੇ ਹੋ ਗਿਆ, ਤਾਰ ਤਾਰ ਹੋ ਕੇ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉੱਡ ਗਿਆ... ਉਹ ਦਿਨ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯਾਦ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕੱਲ੍ਹ ਦੀ ਹੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ । ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਬੰਗਲੇ ਦੇ ਵਰਾਂਡੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਤਾਂ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸੂਰਜ ਛਿਪ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਲਾਲ ਲਹੂ ਜਿਹਾ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਰੇਲਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਪਿਤਾ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਆਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਅਖ਼ਬਾਰ ਸੀ, ਖੁਦ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਕਿਹਾ, ਪਰ ਉਹ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਹੀ ਪਾਰੇ ਵਾਂਗ ਭਾਰੀ, ਮੌਤ ਵਰਗਾ ਭਿਆਨਕ ਸੀ... ਜੰਗ। ਇਹ ਸੀ ਉਹ ਸ਼ਬਦ - ਸੂਰਜ ਛਿਪਣ ਦੀ ਲਾਲੀ ਵਰਗਾ ਖੂਨੀ। ਪਿਤਾ ਨੇ ਹੋਰ ਕਿਹਾ, "ਵਾਦੀਮ, ਤੇਰੇ ਪੜਦਾਦਾ, ਦਾਦਾ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਪੁਕਾਰ ਸਾਹਮਣੇ ਸਦਾ ਸਿਰ ਝੁਕਾਇਆ ਹੈ। ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਵੀ ?" ਪਿਤਾ ਦੀ ਆਸ ਵਿਅਰਥ ਨਹੀਂ ਗਈ। ਮੈਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਲਈ । ਤਦ ਮੈਂ ਸੱਚੇ ਦਿਲ ਨਾਲ ਹੀ ਅਜਿਹਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ... "

“ਬਿਲਕੁਲ ਬੇਵਕੂਫੀ!" ਮਰਿਊਤਕਾ ਮੋਢੇ ਝਟਕ ਕੇ ਚੀਕੀ। "ਇਹ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਉਹੀ ਗੱਲ ਹੋਈ ਕਿ ਜੇ ਮੇਰਾ ਬਾਪ ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਧੁੱਤ ਹੋ ਕੇ ਕੰਧ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਮਾਰੇ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ? ਇਹ ਗੱਲ ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ।"

ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਨੇ ਡੂੰਘਾ ਸਾਹ ਭਰਿਆ।

"ਹਾਂ... ਤੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕੇਗੀ। ਤੈਨੂੰ ਕਦੇ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ 'ਤੇ ਇਹ ਭਾਰ ਨਹੀਂ ਸਹਿਣਾ ਪਿਆ। ਕੁੱਲ ਦਾ ਨਾਮ, ਮਾਣ-ਮਰਿਆਦਾ, ਫਰਜ਼... ਅਸੀਂ ਇਸ ਦੀ ਬਹੁਤ ਕਦਰ ਕਰਦੇ ਸਾਂ ।"

"ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਇਆ? ਮੈਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸਵਰਗਵਾਸੀ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਕਰਦੀ ਸੀ । ਪਰ ਜੇ ਉਸ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਖਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਕਦਮਾਂ 'ਤੇ ਚੱਲਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਤੈਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗੂਠਾ ਦਿਖਾ ਦਿੰਦਾ।"

ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਮੂੰਹ ਬਣਾ ਕੇ, ਕੁੜੱਤਣ ਨਾਲ ਮੁਸਕਰਾਇਆ।

"ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਇਆ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗੂਠਾ । ਲੜਾਈ ਨੇ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖੂਨੀ ਰਾਹ 'ਤੇ ਘੜੀਸ ਲਿਆ। ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਹੀ ਇਹ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਦਿਲ ਕੂੜੇ ਦੇ ਢੇਰ ਵਿੱਚ, ਸਰਬਵਿਆਪੀ ਕਬਰਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਦਫਨਾ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਇਨਕਲਾਬ ਆਇਆ। ਮੈਂ ਉਸ 'ਤੇ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਵਾਂਗ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕੀਤਾ... ਪਰ ਉਸ ਨੇ... ਮੈਂ