ਆਪਣੀ ਅਫ਼ਸਰੀ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਵੀ ਸਿਪਾਹੀ 'ਤੇ ਉਂਗਲ ਨਹੀਂ ਉਠਾਈ। ਫਿਰ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਗੋਮੇਲ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਭਗੌੜਿਆਂ ਨੇ ਫੜ ਲਿਆ। ਮੇਰੇ ਪਦ-ਚਿੰਨ ਪਾੜ ਸੁੱਟੇ, ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਥੁੱਕਿਆ, ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਗੰਦਗੀ ਮਲ ਦਿੱਤੀ । ਭਲਾ ਕਿਉਂ? ਮੈਂ ਭੱਜਿਆ ਅਤੇ ਉਰਾਲ ਜਾ ਅੱਪੜਿਆ। ਮਾਤਭੂਮੀ 'ਤੇ ਮੇਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਉਦੋਂ ਵੀ ਬਾਕੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਫਿਰ ਤੋਂ ਲੜ੍ਹਨ ਲੱਗਿਆ-ਲਤਾੜੀ ਗਈ ਮਾਤਭੂਮੀ ਲਈ, ਉਹਨਾਂ ਫੀਤਿਆਂ ਲਈ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਐਨਾ ਅਪਮਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਲੜਿਆ ਅਤੇ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਮਾਤ-ਭੂਮੀ ਨਹੀਂ ਰਹੀ, ਕਿ ਮਾਤਭੂਮੀ ਵੀ ਇਨਕਲਾਬ ਵਾਂਗ ਹੀ ਢੋਲ ਵਿੱਚ ਪੋਲ ਹੈ। ਦੋਨੋਂ ਹੀ ਖੂਨ ਦੇ ਪਿਆਸੇ ਹਨ। ਫੀਤਿਆਂ ਲਈ ਲੜਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਤੁਕ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆਈ ਇਕਲੌਤੀ ਮਨੁੱਖੀ ਚੀਜ਼ ਦੀ - ਵਿਚਾਰ ਦੀ। ਮੈਨੂੰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਆਈ। ਇਹੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਜਾਵਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਮਾਫੀ ਮੰਗਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਭੂਮੀ, ਇਨਕਲਾਬ, ਉਸ ਦੇ ਖੂਨ-ਖਰਾਬੇ ਕਾਰਨ ਠੋਕਰ ਮਾਰ ਦਿਆ ।"

"ਸਮਝੀ ! ਮਤਲਬ ਇਹ ਕਿ ਦੁਨੀਆਂ ਟੁੱਟ ਕੇ ਦੋ ਟੁਕੜੇ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਲੋਕ ਸੱਚ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ, ਖੂਨ ਵਹਾ ਰਹੇ ਨੇ ਅਤੇ ਤੂੰ ਨਰਮ ਸੋਫੇ 'ਤੇ ਲੇਟ ਕੇ ਕਿੱਸੇ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੜੇਂਗਾ।"

"ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ... ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ," ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਕੇ ਚੀਕਿਆ ਅਤੇ ਉੱਛਲ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ। "ਸਿਰਫ਼ ਏਨਾ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਪਰਲੋ ਦੀ ਘੜੀ ਨੇੜੇ ਹੀ ਹੈ। ਤੂੰ ਠੀਕ ਹੀ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਧਰਤੀ ਟੁੱਟ ਕੇ ਦੋ ਟੁਕੜੇ ਹੋਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਟੁਕੜੇ-ਟੁਕੜੇ ਹੋਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਬੁੱਢੀ ਕਿਤੋਂ ਦੀ। ਉਹ ਗਲ ਸੜ ਚੁੱਕੀ ਹੈ, ਖੰਡ-ਖੰਡ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਖਾਲੀ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਸਾਰੀ ਦੌਲਤ ਲੁੱਟੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਉਹ ਇਸੇ ਖੋਖਲੇਪਣ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਖਤਮ ਹੋਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਕਦੇ ਉਹ ਜਵਾਨ ਸੀ, ਲਹਿਰਾਉਂਦੀ ਮਹਿਕਦੀ ਸੀ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਲੁਕਿਆ ਪਿਆ ਸੀ । ਉਸ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਖੋਜ, ਅਣਜਾਣ ਧਨ-ਦੌਲਤ ਨੂੰ ਲੱਭ ਲੈਣ ਦੀ ਖਿੱਚ ਸੀ। ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਖੋਜਣ ਲਈ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਅੱਜ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਸਮਝ ਇਸੇ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਕੁਝ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਹੈ ਉਸੇ ਨੂੰ ਬਚਾ ਕੇ ਰੱਖ ਸਕੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਵੇਂ ਸਦੀ, ਸਾਲ ਅਤੇ ਘੜੀ ਲੰਘ ਜਾਏ। ਤਕਨੀਕ। ਮੁਰਦਾ ਗਣਿਤ! ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗਣਿਤ ਨੇ ਦੀਵਾਲੀਆਂ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿ ਬਾਕੀ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਢਿੱਡ ਅਤੇ ਜੇਬਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫੁਲਾ ਸਕਣ। ਢੱਠੇ ਖੂਹ 'ਚ ਜਾਵੇ ਇਹ ਸਭ ਕੁੱਝ ਆਪਣੇ ਸੱਚ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸੱਚ ਦੀ ਮੈਨੂੰ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਤੁਹਾਡੇ ਬਾਲਸ਼ਵਿਕਾਂ ਨੇ ਹੀ ਭਲਾ ਕਿਹੜਾ ਸੱਚ ਲੱਭ ਲਿਆ ਹੈ? ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਜਿਉਂਦੀ-ਜਾਗਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਕੀ ਆਡਰ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ? ਬਸ ਬਹੁਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਇਸ ਨਾਲ ਭਰ