ਸੁਪਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਰਦੀ ਸੀ । ਏਹੀ ਨਹੀਂ, ਕਾਗਜ਼ ਦਾ ਜੋ ਵੀ ਛੋਟਾ ਮੋਟਾ ਟੁਕੜਾ ਹੱਥ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ, ਉਸ 'ਤੇ ਪੈਨਸਲ ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਟੁਕੜੇ ਨਾਲ ਵਿੰਗੇ-ਟੇਡੇ ਅੱਖਰ ਝਰੀਟ ਕੇ ਤੁੱਕਬੰਦੀ ਕਰਦੀ।

ਦਸਤੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਇਲਮ ਸੀ। ਦਸਤਾ ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਦਾ, ਜਿੱਥੇ ਕੋਈ ਖੇਤਰੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਨਿਕਲਦਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮਰਿਊਤਕਾ ਦਫ਼ਤਰ 'ਚ ਜਾ ਕੇ ਲਿਖਣ ਲਈ ਕਾਗਜ਼ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੀ।

ਉਹ ਉਤੇਜਨਾ ਨਾਲ ਖੁਸ਼ਕ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਜੀਭ ਫੇਰਦੀ ਅਤੇ ਬੜੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਨਕਲ ਉਤਾਰਦੀ। ਉਹ ਹਰ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਲਿਖਦੀ ਅਤੇ ਥੱਲੇ ਆਪਣੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰਦੀ- ਕਵਿਤਰੀ ਮਾਰੀਆ ਬਾਸੋਵਾ।

ਮਰਿਊਤਕਾ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਵਿਸ਼ਿਆਂ 'ਤੇ ਕਵਿਤਾ ਰਚਦੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਇਨਕਲਾਬ ਬਾਰੇ, ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਆਗੂਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲੈਨਿਨ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।

ਸਾਡੇ ਮਜ਼ਦੂਰ-ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾ ਨੇ ਲੈਨਿਨ,

ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਸਜਾ ਦੇਵਾਂਗੇ ਅਸੀਂ ਚੌਂਕ ਵਿੱਚ,

ਸੁੱਖ-ਆਰਾਮ, ਮਹਿਲ ਸਾਰੇ ਠੁਕਰਾਈਏ,

ਜੋ ਕਿਰਤੀ ਘੋਲਾਂ ਨਾਲ ਜੂਝੇ,

ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਿਲਾਈਏ।

ਉਹ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲੈ ਕੇ ਪਹੁੰਚਦੀ। ਸੰਪਾਦਕ ਚਮੜੇ ਦੀ ਜੈਕੇਟ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਬੰਦੂਕ ਚੁੱਕੀ ਇਸ ਪਤਲੀ ਜਿਹੀ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਦੇਖਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦੇ, ਉਸ ਤੋਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਫੜ੍ਹ ਲੈਂਦੇ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕਰਦੇ।

ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਸ਼ਾਂਤ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਦੇਖਦੀ ਹੋਈ ਮਰਿਊਤਕਾ ਬਾਹਰ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ।

ਸੰਪਾਦਕ ਮੰਡਲ ਦਾ ਸੈਕਟਰੀ ਇਹ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਬੜੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਦਾ। ਫਿਰ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਮੋਢੇ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਜਾਂਦੇ, ਕੰਬਣ ਲੱਗਦੇ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਹਾਸਾ ਨਾ ਰੁਕਦਾ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ। ਫਿਰ ਉਹਦੇ ਸਾਥੀ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਠਹਾਕਿਆਂ ਦੀ ਗੂੰਜ ਵਿੱਚ ਸੈਕਟਰੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸੁਣਾਉਂਦਾ।

ਬਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਿਲਾਂ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ (ਉਸ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦਫਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਫਰਨੀਚਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।) ਸੈਕਟਰੀ ਦੇ ਸਾਥੀ ਲੋਟ ਪੋਟ ਹੋ ਜਾਂਦੇ।

ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਮਰਿਊਤਕਾ ਫਿਰ ਉੱਥੇ ਹਾਜ਼ਰ ਹੁੰਦੀ। ਉਹ ਸੈਕਟਰੀ ਦੇ ਹਾਸੇ ਕਾਰਨ ਹਿੱਲਦੇ-ਕੰਬਦੇ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਗਹੁ ਨਾਲ ਵਾਚਦੀ, ਆਪਣੇ ਕਾਗਜ਼ ਸਮੇਟਦੀ ਅਤੇ ਗੁਣਗੁਣਾਉਂਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਹਿੰਦੀ-

"ਮਤਲਬ ਇਹ ਕਿ ਛਾਪੀਆਂ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ? ਕੱਚੀਆਂ ਨੇ? ਮੈਂ ਤਾਂ

ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰਚਦੀ ਹਾਂ ਆਪਣਾ ਦਿਲ ਵੱਢ ਕੱਢ ਕੇ, ਬਿਲਕੁਲ ਕੁਹਾੜੀ ਚਲਾ ਚਲਾ ਕੇ, ਪਰ ਗੱਲ ਫਿਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਣਦੀ। ਖੈਰ ਮੈਂ ਹੋਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂਗੀ - ਕੀ ਕਰਾਂ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਐਨਾ ਔਖਾ ਕਿਉਂ ਹੈ? ਮੱਛੀ ਦਾ ਹੇਜ਼ਾ।"

ਆਪਣੀ ਤੁਰਕਮਾਨੀ ਟੋਪੀ ਨੂੰ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਖਿੱਚਦੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਮੋਢੇ ਝਟਕਦੀ ਉਹ ਬਾਹਰ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ।

ਮਰਿਊਤਕਾ ਤੋਂ ਕਵਿਤਾ ਤਾਂ ਐਸੀ-ਵੈਸੀ ਹੀ ਬਣਦੀ, ਪਰ ਉਹਦਾ ਬੰਦੂਕ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਖੁੰਝਦਾ। ਆਪਣੇ ਦਸਤੇ ਵਿੱਚ ਉਹਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ੀ ਦਾ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਲੜਾਈ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਗੁਲਾਬੀ ਕਮਿਸਾਰ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਰਹਿੰਦੀ।

ਯੇਵਸੂਕੋਵ ਉਂਗਲ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ:

"ਮਰਿਊਤਕਾ। ਔਹ ਵੇਖ! ਉਹ ਰਿਹਾ ਅਫ਼ਸਰ!"

ਮਰਿਊਤਕਾ ਉੱਧਰ ਨਜ਼ਰ ਘੁਮਾਉਂਦੀ, ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਜੀਭ ਫੇਰਦੀ ਅਤੇ ਇਤਮਿਨਾਨ ਨਾਲ ਬੰਦੂਕ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕਦੀ। ਧਮਾਕਾ ਹੁੰਦਾ, ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਕਦੇ ਖਾਲੀ ਨਾ ਜਾਂਦਾ।

ਉਹ ਬੰਦੂਕ ਥੱਲੇ ਕਰਦੀ ਅਤੇ ਹਰ ਗੋਲੀ ਦਾਗਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਿਣਤੀ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਕਹਿੰਦੀ:

"ਉਨਤਾਲੀਵਾਂ, ਮੱਛੀ ਦਾ ਹੈਜ਼ਾ! ਚਾਲੀਵਾਂ, ਮੱਛੀ ਦਾ ਹੈਜ਼ਾ।"

"ਮੱਛੀ ਦਾ ਹੈਜ਼ਾ" - ਇਹ ਮਰਿਊਤਕਾ ਦਾ ਤਕੀਆਕਲਾਮ ਸੀ।

ਮਾਂ ਭੈਣ ਦੀਆਂ ਗੰਦੀਆਂ ਗਾਲਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸਨ । ਲੋਕ ਜਦੋਂ ਉਹਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਗਾਲਾਂ ਕੱਢਦੇ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਮੱਥੇ ਤੇ ਤਿਊੜੀਆਂ ਪੈ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਉਹ ਚੁੱਪ ਰਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਭਖ ਉੱਠਦਾ।

ਮਰਿਊਤਕਾ ਨੇ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਵੇਲੇ ਸੈਨਿਕ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਜੋ ਵਚਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਉਹ ਉਸਦਾ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਪਾਲਣ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਪੂਰੇ ਦਸਤੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੋ ਮਰਿਊਤਕਾ ਦਾ ਪਿਆਰ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲੈਣ ਦੀ ਫੜ ਮਾਰ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ।

ਇੱਕ ਰਾਤ ਇਹ ਘਟਨਾ ਘਟੀ। ਗੂਚਾ ਨਾਮ ਦਾ ਹੰਗਰੀਆਈ, ਜੋ ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਦਸਤੇ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਸੀ, ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਮਰਿਊਤਕਾ ਵੱਲ ਲਲਚਾਈਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਰਾਤ ਉਹ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਮਰਿਊਤਕਾ ਸੌਂ ਰਹੀ ਸੀ । ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਬੁਰੀ ਹੋਈ। ਹੰਗਰੀਆਈ ਜਦੋਂ ਰੀਂਘਦਾ ਹੋਇਆ ਮੁੜਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਦੰਦ ਗਾਇਬ ਸਨ ਅਤੇ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਇੱਕ ਗੁੰਮਟ ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਪਿਸਤੌਲ ਦੇ ਦਸਤੇ ਨਾਲ ਮਰਿਊਤਕਾ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਲਈ ਸੀ।

ਸਿਪਾਹੀ ਮਰਿਊਤਕਾ ਨਾਲ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹਾਸਾ-ਮਜਾਕ ਕਰਦੇ ਪਰ ਲੜਾਈ ਦੇ ਸਮੇਂ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਜਾਨ ਦੀ ਫ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ।

ਇਹ ਪ੍ਰਮਾਣ ਸੀ ਅਸਪੱਸ਼ਟ ਕੋਮਲ ਭਾਵਨਾ ਦਾ, ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਖ਼ਤ ਅਤੇ

ਦੂਜਾ ਕਾਂਡ

 

ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੁਮੇਲ 'ਤੇ ਇੱਕ ਕਾਲਾ ਧੱਬਾ ਜਿਹਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ...

ਨੇੜੇ ਜਾ ਕੇ ਵੇਖਣ 'ਤੇ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਫ਼ੈਦ ਗਾਰਡ ਦਾ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਗੋਵੋਰੂਖਾ-ਓਤ੍ਰੇਕ ਹੈ।

ਜਾਨ-ਗੇਲਦੀ ਖੂਹ ਤੋਂ ਸਾਈ-ਕੂਦੁਕ ਖੂਹ ਤੱਕ 70 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਉਸ਼ਕਾਨ ਨਾਮਕ ਚਸ਼ਮੇ ਤੱਕ 62 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦਾ ਫਾਸਲਾ ਹੋਰ ਸੀ।

ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਸਕਸੌਲ ਦੇ ਤਣੇ 'ਤੇ ਬੰਦੂਕ ਦਾ ਬੱਟ ਮਾਰਦੇ ਹੋਏ ਯੇਵਸੂਕੋਵ ਨੇ ਜੰਮੀ ਹੋਈ ਅਵਾਜ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ:

"ਠਹਿਰ ਜਾਓ! ਰਾਤ ਦਾ ਪੜਾਅ ਇੱਥੇ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ।"

ਸਕਸੌਲ ਦੀਆਂ ਟਾਹਣੀਆਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅੱਗ ਜਲਾਈ। ਵਲ ਖਾਂਦੇ ਹੋਏ ਕਾਲੇ ਭੰਬੂਲੇ ਉੱਠਣ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਅੱਗ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਨਮੀ ਦਾ ਕਾਲਾ ਜਿਹਾ ਘੇਰਾ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗਿਆ।

ਫੌਜੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਥੈਲਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਚੌਲ ਅਤੇ ਚਰਬੀ ਕੱਢੀ। ਲੋਹੇ ਦੋ ਵੱਡੇ ਸਾਰੇ ਪਤੀਲੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਉੱਬਲਣ ਲੱਗੀਆਂ ਅਤੇ ਭੇਡ ਦੀ ਚਰਬੀ ਦੀ ਤੇਜ਼ ਗੰਧ ਫੈਲਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ।

ਇਹ ਲੋਕ ਅੱਗ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਰਲ ਗੱਡ ਹੋਏ ਪਏ ਸਨ। ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਚੁੱਪ ਧਾਰੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਦੰਦ ਵੱਜ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਹੱਡਚੀਰਵੀਂ ਹਵਾ ਦੇ ਠੰਢੇ ਬੁੱਲਿਆਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਬਚਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਪੈਰ ਗਰਮਾਉਣ ਲਈ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਘੁਸੇੜ੍ਹ ਦਿੰਦੇ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬੂਟਾਂ ਦਾ ਸਖ਼ਤ ਚਮੜਾ ਚਮਕ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਬਰਫ਼ ਦੀ ਸਫੇਦ-ਧੁੰਦ ਵਿੱਚ ਬੰਨ੍ਹੇ ਊਠਾਂ ਦੀਆਂ ਘੰਟੀਆਂ ਦੀ ਉਦਾਸ ਟੁਣਕਾਰ ਗੂੰਜ ਰਹੀ ਸੀ।

ਯੋਵਸੂਕੋਵ ਨੇ ਕੰਬਦੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਨਾਲ ਸਿਗਰਟ ਲਪੇਟੀ।

ਧੂੰਏਂ ਦਾ ਬੱਦਲ ਉਡਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਨੇ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਕਿਹਾ:

"ਸਾਥੀਓ, ਹੁਣ ਇਹ ਤੈਅ ਕਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿੱਥੇ ਜਾਵਾਂਗੇ।"

"ਆਪਾਂ ਜਾ ਹੀ ਕਿੱਥੇ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ?" ਅੱਗ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸਿਓਂ ਇੱਕ ਮਰੀ ਜਿਹੀ ਅਵਾਜ਼ ਆਈ: "ਹਰ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਅੰਤ ਤਾਂ ਇੱਕੋ ਹੀ ਹੈ – ਮੌਤ! ਗੁਰਯੇਵ ਵਾਪਸ ਜਾਣਾ

ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ - ਖੂਨ ਦੇ ਪਿਆਸੇ ਕਜ਼ਾਕ ਅਜੇ ਉੱਥੇ ਹੀ ਨੇ ਅਤੇ ਗੁਰਯੇਵ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਐਸੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਿੱਥੇ ਜਾਣਾ ਸੰਭਵ ਹੋਵੇ ?"

"ਖੀਵਾ ਬਾਰੇ ਕੀ ਖਿਆਲ ਹੈ ?"

"ਹੂੰ। ਡੂੰਘੇ ਸਿਆਲ ਵਿੱਚ ਕਹਾਕੁਮ ਦੇ ਕੋਲ 600 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਕਿਵੇਂ ਜਾਇਆ ਜਾਏਗਾ ? ਖਾਵਾਂਗ ਕੀ? ਪੈਂਟਾਂ 'ਚ ਜੂੰਆਂ ਪਾਲ ਕੇ ਖਾਵਾਂਗੇ ?"

ਜ਼ੋਰ ਦਾ ਠਹਾਕਾ ਗੂੰਜਿਆ। ਉਸੇ ਮੁਰਦਾ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਭਰੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੇ-

"ਇੱਕ ਹੀ ਅੰਤ ਹੈ ਸਾਡਾ-ਮੌਤ!"

ਗੁਲਾਬੀ ਵਰਦੀ ਦੇ ਹੇਠ ਯੇਵਸੂਕੋਵ ਦਾ ਦਿਲ ਬੈਠ ਗਿਆ । ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇਹ ਹਾਲਤ ਜ਼ਾਹਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤੀ। ਉਹਨੇ ਕੜਕਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ-

"ਤੂੰ ਡਰਪੋਕ! ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਡਰਾਂ ! ਮਰਨਾ ਤਾਂ ਹਰ ਬੇਵਕੂਫ਼ ਜਾਣਦਾ ਹੈ। ਲੋੜ ਹੈ ਅਕਲ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲੈਣ ਦੀ ਤਾਂ ਕਿ ਮਰ ਨਾ ਜਾਈਏ !"

"ਅਲੇਕਸਾਂਦਰੋਵਸਕੀ” ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਜਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਭਾਈ, ਯਾਨੀ ਮਛੇਰੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ।"

"ਅਜਿਹਾ ਕਰਨਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੋਏਗਾ," ਯੇਵਸੂਕੋਵ ਨੇ ਗੱਲ ਕੱਟੀ, "ਮੈਨੂੰ ਸੂਚਨਾ ਮਿਲ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਕਿ ਦੇਨੀਕਿਨ* ਨੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਉੱਥੇ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਕਰਸਨੋਵੋਦਸਕੀ ਅਤੇ ਅਲੈਕਸਾਂਦਰੋਵਸਕੀ 'ਤੇ ਸਫੇਦ ਫੌਜ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੈ।"

ਕੋਈ ਨੀਂਦ ਵਿੱਚ ਕਰਾਹ ਉੱਠਿਆ।

ਯੇਵਸੂਕੋਵ ਨੇ ਅੱਗ ਨਾਲ ਗਰਮ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਗੋਡੇ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਾਰਿਆ। ਫਿਰ ਕੜਕਦੀ ਹੋਈ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ:

"ਬਸ। ਇੱਕ ਹੀ ਰਾਸਤਾ ਹੈ, ਸਾਥੀਓ, ਅਰਾਲ ਸਾਗਰ ਵੱਲ। ਜਿਵੇਂ ਕਿਵੇਂ ਅਰਾਲ ਪਹੁੰਚਾਂਗੇ, ਉੱਥੇ ਸਾਗਰ ਤੱਟ ਦੇ ਖਾਨਾਬਦੋਸ਼ ਕਿਰਗਿਜਾਂ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਕੁਝ ਖਾਵਾਂ-ਪੀਵਾਂਗੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਅਰਾਲ ਦਾ ਚੱਕਰ ਕੱਟ ਕੇ ਕਜ਼ਾਲੀਨਸਕ ਵੱਲ ਵਧਾਂਗੇ। ਕਜਾਲੀਨਸਕ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਹੈੱਡ-ਕੁਆਰਟਰ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਜਾਣਾ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਜਾਣਾ ਹੈ।"

ਉਸਨੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਖੁਦ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਅਰਾਲ ਸਾਗਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਣਗੇ।

ਯੇਵਸੂਕੋਵ ਦੇ ਨਾਲ ਪਏ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਸਿਰ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕਿਆ ਅਤੇ ਪੁੱਛਿਆ:

"ਪਰ ਅਰਾਲ ਤੱਕ ਖਾਵਾਂਗੋ ਕੀ ?"

ਯੇਵਸੂਕੋਵ ਨੇ ਫਿਰ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ:

---------------------

* ਜ਼ਾਰਸ਼ਾਹੀ ਜਨਰਲ, ਖਾਨਾਜੰਗੀ ਦੌਰਾਨ ਦੱਖਣੀ ਰੂਸ 'ਚ ਸੋਵੀਅਤ ਵਿਰੋਧੀ ਫੌਜਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੈਨਾਪਤੀ।