ਹੈ। ਬਾਕੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਅਸੀਂ ਮੱਛੀ ਵੀ ਖਾਂਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਕੰਦ-ਮੂਲ ਵੀ। ਕੰਦ-ਮੂਲ ਸਾਨੂੰ ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਮਿਲਣ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ 'ਚ ਨਦੀਆਂ 'ਚ ਮੱਛੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸੋ ਅਸੀਂ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਜੜ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਉਖਾੜਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਛੁਪੇ ਭੋਜਨ ਨਾਲ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਕੰਦ-ਮੂਲ ਨਾ ਮਿਲਣ ਤਾਂ ਜੀਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਇਹ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਰਦੀਆਂ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਮਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਪਸ਼ੁ ਵੀ। ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਘਾਹ ਤੇ ਪੌਦੇ ਸੁੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਬੱਕਰੀਆਂ ਤੇ ਗਾਵਾਂ ਦੇ ਚਰਨ ਲਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿੰਜਰ ਨਿਕਲ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਪਸ਼ੂ ਮਰ ਜਾਵੇ, ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵੱਢ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਸਾਰੇ ਰਲ ਕੇ ਖਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਨਾ ਵਰਤੀਏ ਤਾਂ ਪਸ਼ੂ ਵੀ ਮਰਨਗੇ ਤੇ ਲੋਕ ਵੀ। ਤੁਸੀਂ ਕੱਲ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਗਾਂ ਦਾ ਮਾਸ ਖਾਧਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜੰਗਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇ ਲੋਕ ਇਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਦੀਆਂ ਨਾਲੇ ਨਹੀਂ ਸੁੱਕਦੇ ਹੋਣਗੇ। ਘਾਹ ਤੇ ਚਾਰਾ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਣਗੇ। ਸੋ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੱਢਣਾ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ। ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਏਥੇ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਚੱਲਦੇ ਹਾਂ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਏਥੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਰੁਕ ਜਾਵੇ।"

ਕੋਸਾ ਗੌਂਡ ਸੀ, ਜੰਗਲ ਦਾ ਨਿਵਾਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਬੁੱਢਿਆਂ ਵਾਂਗ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਹੀ ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਦੀ ਉਮਰ ਰੁੱਖਾਂ ਜਿੰਨੀ ਲੰਬੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਕਈ ਪੀੜੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਛਾਂ ਹੇਠ ਜੰਮਦੇ, ਜਵਾਨ ਹੁੰਦੇ ਤੇ ਫਿਰ ਅੱਧਖੜ ਉਮਰ ਤਕ ਪਹੁੰਚਦੇ ਪਹੁੰਚਦੇ ਮਰਦੇ ਦੇਖਿਆ ਹੋਵੇ। ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਤਜ਼ਰਬਾ, ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਅੰਦਰ ਸਹਿਜ-ਸੁਭਾਅ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕੋਸਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਪਰੋ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਜਾਚ ਸਿੱਖ ਲਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਉਹ ਮੇਰਾ ਗਾਰਡ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਗਾਈਡ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਪੌਦਿਆਂ, ਰੁੱਖਾਂ, ਪੱਥਰਾਂ, ਜਾਨਵਰਾਂ, ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਗੌਂਡ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪਹਿਲੂਆਂ ਬਾਰੇ ਵੱਡੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕੋਸਾ ਇਕ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਵਾਂਗ ਸੀ। ਬੀਤਿਆ ਕਾਲ ਉਸ ਦੇ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿਚ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਸੀ। ਹਾਲ ਉੱਤੇ ਉਸਦੀ ਵਾਹਵਾ ਪਕੜ ਸੀ ਅਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਵਕਤ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਉਹ ਝਲਕਾਰਾ ਦੇਂਦਾ ਸੀ।

ਸਵੇਰ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਤੋਂ ਬਾਦ ਅਸੀਂ ਕਸਰਤ ਮੈਦਾਨ ਨਹੀਂ ਗਏ ਸਗੋਂ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਘੁੰਮਣ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇ ਉਤੇ ਪਰਤਣ ਵਿਚ ਸਾਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਰ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ। ਕੋਸਾ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜਦ ਕੰਦ ਮੂਲ ਵੀ ਢਿੱਡ ਭਰਨ ਲਈ ਨਾ-ਕਾਫ਼ੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਲਾਲ ਕੀੜਿਆਂ ਦੀ ਸਬਜ਼ੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਕਾਢਿਆਂ ਜਿਹੇ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਰੰਗ ਵਿਚ ਲਾਲ। ਕਬਾਇਲੀ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਖੁੱਡ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਓਥੇ ਕੋਈ ਪੱਕਾ ਹੋਇਆ ਫਲ ਰੱਖ ਦੇਂਦੇ ਹਨ। ਢੇਰ ਸਾਰੇ ਕੀੜੇ ਖੁੱਡ ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਲਗਦੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਉਹ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿਚ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਇਕ ਗੱਠ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਗੱਠ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਕੀੜਾ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲ ਸਕਦਾ। ਸਿਲ ਉੱਤੇ ਰਗੜ ਕੇ ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਕੀੜਿਆਂ ਦੀ ਚਟਣੀ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਤੜਕਾ ਲਾਕੇ ਭੁੰਨ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਲੂਣ ਮਿਰਚ