ਪਾਓ ਤੇ ਲਜ਼ੀਜ਼ ਚੀਜ਼ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਮੂੰਹੋਂ ਨਹੀਂ ਲੱਥਦੀ।

ਬਾਂਸ ਅਤੇ ਭਾਂਤ ਭਾਂਤ ਦੀ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਐਨੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਘਰ ਵਿਚ ਹੁਨਰ ਤੇ ਕਲਾ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਕੋਸਾ ਤੋਂ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹਿਆ।

"ਅਜਿਹਾ ਏਥੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬਾਂਸ, ਸਾਗਵਾਨ, ਇੰਗਿਰ, ਦਿਓ ਕੱਦ ਮਹੂਆ ਅਤੇ ਅਮਲਤਾਸ ਜਿਹੇ ਅਨੇਕ ਰੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਜੰਗਲ ਭਰਿਆ ਪਿਐ ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਸਿੱਖੇ ਹੋਏ। ਹੁਨਰ ਦੇ ਵਿਕਸਤ ਹੋਣ ਵਾਸਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਢਿੱਡ ਦਾ ਭਰੇ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਸ਼ਰਤ ਹੈ। ਏਥੇ ਇਹੀ ਸ਼ਰਤ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਅਸੀਂ ਜਾਂ ਝੁੱਗੀਆਂ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਜਾਂ ਫਿਰ ਚੌਲਾਂ ਦੇ ਰੱਖਣ ਵਾਸਤੇ ਬੈਂਤ ਦੇ ਢੋਲ ਬਣਦੇ ਹਾਂ। ਜਿੱਥੇ ਲੋਕ ਨੰਗੀ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਅੱਗ ਦੁਆਲੇ ਸੌਂਦੇ ਹੋਣ ਓਥੇ ਕੁਰਸੀਆਂ ਮੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਹ ਸ਼ਹਿਰੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਏਥੇ ਇਹ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਗਿਣੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਠੇਕੇਦਾਰ ਭਾਵੇਂ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਜੰਗਲ ਵਢਾ ਲੈਣ ਕਬਾਇਲੀ ਵੱਢ ਦੇਣਗੇ, ਇਸ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੈਸੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਭਾਵੇਂ ਥੋੜ੍ਹੇ ਹੀ ਕਿਓਂ ਨਾ ਮਿਲਣ ਪਰ ਕੁਰਸੀਆਂ ਮੇਜ਼ ਏਥੇ ਕੌਣ ਖ੍ਰੀਦੇਗਾ? ਤੁਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ 'ਤੇ ਸਮਾਂ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਕੇ ਬਾਦ 'ਚ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿਓਂਕ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ।"

ਲੂਣ, ਮਿਰਚ ਤੇ ਹਲਦੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੇ ਠੇਕੇਦਾਰਾਂ ਤੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਨਾ ਕਬਾਇਲੀ ਆਦਮੀ ਦੀ ਕੋਈ ਹਸਤੀ ਰਹੀ, ਨਾ ਔਰਤ ਦੀ। ਜਦ ਚਾਹਿਆ ਡੰਗਰਾਂ ਵਾਂਗ ਹਿੱਕਿਆ ਤੇ ਕਟਾਈ ਕਰਵਾ ਲਈ, ਜਦ ਚਾਹਿਆ ਧਰਤੀ ਪੁੱਟਣ ਲਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਦ ਚਾਹਿਆ ਕਿਸੇ ਔਰਤ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਲਿਆ। ਲੋਹਾ, ਮੈਂਗਨੀਜ਼, ਹੀਰੇ, ਲੱਕੜ ਕੀ ਕੀ ਨਹੀਂ ਲੈ ਗਏ। ਇਸ ਦੌਲਤ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ, ਇਹ ਬੇ-ਸ਼ੁਮਾਰ ਹੈ। ਤੇ ਕਬਾਇਲੀ? ਉਹ ਨੰਗ ਦੇ ਨੰਗੇ। ਉਹੀ ਭੁੱਖ, ਉਹੀ ਬਿਮਾਰੀ, ਉਹੀ ਮੌਤ, ਉਹੀ ਲਾਚਾਰਗੀ, ਉਹੀ ਪਸ਼ੂਆਂ ਵਾਲਾ ਜੀਵਨ। ਕੋਸਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ: “ਜਿਸਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਕੁਦਰਤੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਨਾਮ ਦੇਂਦੇ ਹੋ ਉਹ ਪਸ਼ੂ ਜੀਵਨ ਹੈ, ਸਾਡਾ ਪਸ਼ੂਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਬਦਤਰ। ਅਸੀਂ ਜੰਗਲ ਦੇ ਇਨਸਾਨ ਪਸ਼ੂਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਹੀਣੇ ਬਣਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਾਂ।"

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਕੋਸਾ ਲੰਬਾ ਸਮਾਂ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ। ਜੰਗਲ ਵੀ ਅਹਿੱਲ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਹਵਾ ਵੀ ਰੁਕ ਗਈ।

ਤੁਰਦੇ ਤੁਰਦੇ ਅਸੀਂ ਚੌਕੀ ਨੰਬਰ ਤਿੰਨ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਕੋਸੇ ਨੇ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਹੱਥ ਹਿਲਾਇਆ ਤੇ ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਉਸ ਪਹਾੜੀ ਦਾ ਰੁਖ਼ ਕੀਤਾ। ਪਹਾੜੀ ਇੰਗਿਰ ਦੇ ਕੰਡਿਆਲੇ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਤੇ ਝਾੜੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਆਸਾਨ ਤੇ ਬਾਕਾਇਦਾ ਰਸਤੇ ਵੱਲ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਅਸੀਂ ਚਟਾਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਪਰ ਸਿੱਧੇ ਰਸਤੇ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਸਿਖ਼ਰ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ।

"ਈਕ ਪੰਡੀ," ਕੋਸਾ ਬੋਲਿਆ।

ਸਿਖ਼ਰ ਉੱਤੇ ਈਕ ਪੰਡੀ, ਜੋ ਮਲ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਬੇਰਾਂ ਵਰਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਜਿਸਦਾ ਦਰੱਖ਼ਤ ਬੇਰੀ ਜਿੰਨਾ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਆ ਗਿਆ। ਸਭ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਿਲਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਮੈਂ ਈਕ ਪੰਡੀ ਤੋੜਨ ਵਿਚ ਰੁੱਝ ਗਿਆ। ਗੁਰੀਲੇ