ਦਾ ਇੱਕ ਧੁਰਾ ਟੁੱਟ ਗਿਆ। ਇਸ ਨੂੰ ਗੱਡੇ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੇ ਬਦਸ਼ਗਨ ਸਮਝ ਕੇ ਉਸੇ ਥਾਂ ਰੁਕ ਕੇ ਉਥੇ ਹੀ ਡੇਰੇ ਲਾ ਲਏ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮੀਮਸਾ (ਅਮਰਗੜ) ਵਾਲੇ ਰੰਧਾਵੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਬਾਕੀ ਰੰਧਾਵੇ ਅੱਗੇ ਮਾਝੇ ਤੇ ਦੁਆਬੇ ਵੱਲ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਚਲੇ ਗਏ। ਜਿਸ ਥਾਂ ਗੱਡੇ ਦਾ ਧੁਰਾ ਟੁੱਟਿਆ ਸੀ, ਮਿਮਸਾ ਵਾਲੇ ਰੰਧਾਵੇ 12 ਸਾਲ ਪਿੱਛੋਂ ਆਕੇ ਉਸ ਸਥਾਨ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਰਹੰਦ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇੱਕ ਰੰਧਾਵਾ ਪਿੰਡ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪੁਰਾਣਾ ਤੇ ਉੱਘਾ ਹੈ। ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ, ਪਟਿਆਲਾ, ਸੰਗਰੂਰ, ਨਾਭਾ, ਲੁਧਿਆਣਾ, ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ, ਮੋਗਾ, ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਤੇ ਬਠਿੰਡਾ ਆਦਿ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰੰਧਾਵੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਲੋਕ ਵੱਸਦੇ ਹਨ। ਦੁਆਬੇ ਦੇ ਜੰਲਧਰ, ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਤੇ ਕਪੂਰਥਲਾ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰੰਧਾਵੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਲੋਕ ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਆਬਾਦ ਹਨ। ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰੰਧਾਵਾ ਮਸੰਦਾਂ ਪਿੰਡ ਰੰਧਾਵੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵੱਡਾ ਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਮਹਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ ਵੀ ਦੁਆਬੇ ਦਾ ਰੰਧਾਵਾ ਜੱਟ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਲੋਕ ਭਲਾਈ ਦੇ ਮਹਾਨ ਕੰਮ ਕੀਤੇ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜੱਟਾਂ ਵਾਲੀ ਹਉਮੇ ਸੀ। ਉਹ ਮਹਾਨ ਜੱਟ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ-ਪਹਿਲ ਸਾਰੇ ਰੰਧਾਵੇ ਸਖੀ ਸਰਵਰ ਸੁਲਤਾਨੀਏ ਦੇ ਚੇਲੇ ਸਨ ਪਰ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤੇ ਰੰਧਾਵਿਆਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਮੇਂ ਰੰਧਾਵੇ ਜੱਟਾਂ ਨੇ ਕਾਫ਼ੀ ਉੱਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਰੰਧਾਵੇ ਖਾਨਦਾਨ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਸਰ ਗਰੀਫਨ ਦੀ ਖੋਜ ਪੁਸਤਕ 'ਪੰਜਾਬ ਚੀਫਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਸਮੇਂ ਕੁਝ ਰੰਧਾਵੇ ਲਾਲਚ ਜਾਂ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਕਾਰਨ ਵੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣੇ। ਬਟਾਲੇ ਤਹਿਸੀਲ ਦੇ ਭੌਲਕੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੁਝ ਰੰਧਾਵੇ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਕਾਰਨ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣੇ। ਭੌਲੇਕੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਭੋਲੇ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਰਜ਼ਾਦਾ ਇੱਕ ਚੋਰ ਦੇ ਧਾੜਵੀ ਸੀ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਾਹੀ ਘੋੜੇ ਚੋਰੀ ਕਰ ਲਏ ਸਨ। ਕਾਜ਼ੀ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਸਜ਼ਾ ਮਾਫ਼ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ' ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਇੱਕ ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਬੰਸ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣ ਗਈ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਦੀ ਬੰਸ ਹਿੰਦੂ ਹੀ ਰਹੀ ਸੀ। ਪਹਿਲੀ ਇਸਤਰੀ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਅਮੀਨ ਸ਼ਾਹ ਹਿੰਦੂ ਹੀ ਰਿਹਾ ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਜੀ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਬੇਟੇ ਅਬੂਲ, ਅਦਲੀ ਤੇ ਜਮਾਲ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੰਸ ਦੇ ਰੰਧਾਵੇ ਭੌਲੇਕੇ ਤੇ ਚੱਕੀ ਮਹਿਮਨ ਵਿੱਚ ਆਬਾਦ ਸਨ। ਸਾਹਿਬ ਮਹਿਮਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਦਿਉ ਗੋਤ ਦਾ ਜੱਟ ਸੀ। ਇਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦਾ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਤੇ ਕਾਮਲ ਭਗਤ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੇ ਇਸ ਨਾਲ ਕਈ ਕਰਾਮਾਤਾਂ ਜੋੜੀਆਂ ਸਨ। ਇਸਨੇ ਹੀ ਚੱਕ ਮਹਿਮਨ ਪਿੰਡ ਵਸਾਇਆ ਸੀ ਜਿਥੇ ਇਸ ਦੀ ਸਮਾਧ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਤਲਾਬ ਵੀ ਹੈ। ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਤਾਲਾਬ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਤੇ ਕੁਝ ਰੰਧਾਵੇ ਗੰਗਾ ਸਮਝ ਕੇ ਪੂਜਦੇ ਹਨ। ਰੰਧਾਵੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਲੋਕ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ, ਸਿੱਧ ਸਾਹੂ ਦੇ ਟਿੱਲੇ, ਮਹਿਮਨ ਸਹਿਬ ਦੀ ਸਮਾਧ, ਬੁੱਢਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਸਾਹਿਬ ਰਾਮ ਕੰਵਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਆਦਿ ਦੀ ਬਹੁਤ ਮਾਨਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਰੰਧਾਵੇ ਗੋਤ ਦੇ ਜੱਟ ਸਿੱਧੂ ਸਾਹੂ ਦੇ ਟਿੱਲੇ ਤੇ ਜਾਕੇ ਕੱਤਕ ਤੇ ਹਾੜ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਰਸਮ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਕੱਢਕੇ ਬੱਕਰੇ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਗੋਤ ਦੇ ਮਿਰਾਸੀ ਅਤੇ । ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਾਵਾ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਾਹਿਬ ਰਾਮ ਕੰਵਰ ਦਾ ਦਰਬਾਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦੀ ਤਹਿਸੀਲ ਸ਼ਕਰਕੋਟ ਵਿੱਚ ਨੇਤਨ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਸੀ। ਸਾਹਿਬ ਰਾਮ ਕੰਵਰ ਦੇ ਲੜਕੇ ਸਾਹਿਬ ਅਨੂਪ ਦਾ ਦਰਬਾਰ ਬਟਾਲਾ ਤਹਿਸੀਲ ਦੇ ਤੇਜੇ ਖੁਰਦ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਸਾਰੇ ਦਰਬਾਰਾਂ ਤੇ ਉਦਾਸੀ ਸਾਧੂਆਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਦਾਸੀਆਂ ਤੇ ਨਿਰਮਲਿਆਂ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਡੇਰੇ ਸਨ। ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦਾ ਸਿੱਖ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਵੀ ਰੰਧਾਵਾ ਜੱਟ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਜਨਮ ਪਿੰਡ ਕੱਥੂ ਨੰਗਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਨਾਲ ਮੇਲ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਬੁੱਢੇ ਦਾ ਵਰ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਤਿਲਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਹੀ ਲਵਾਇਆ ਸੀ। ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਤੱਕ ਟਿੱਕਾ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਹੀ ਲਾਉਂਦੇ ਰਹੇ। ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਪਿਛਲੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਰਾਮਦਾਸ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜਾ ਵਸੇ ਅਤੇ ਉਥੇ ਹੀ ਪ੍ਰਾਣ ਤਿਆਗੇ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦਾ ਉਥੇ ਹੀ ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਬਾਬਾ ਜੀ ਪਰਮ ਮਨੁੱਖ ਸਨ। ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੀ ਬੰਸ ਦੇ ਰੰਧਾਵੇ ਬਹੁਤ ਵਧੇ ਫੁਲੇ ਹਨ। ਸੱਤਵੇਂ ਗੁਰੂ ਹਰਰਾਏ, ਅਠਵੇਂ ਗੁਰੂ ਹਰਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਨੌਵੇਂ ਗੁਰੂ ਤੇਗਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਦੇ ਪੋਤੇ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ ਰੰਧਾਵਾ ਨੇ ਟਿੱਕਾ ਲਾਇਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਮੇਂ ਰਾਮਦਾਸ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਮਝੈਲ ਰੰਧਾਵੇ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਬੁੱਗਰ ਤੇ ਬੀਹਲੇ ਆਦਿ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਆਬਾਦ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਗੁਰਗਦੀ ਸਮੇਂ ਇਹ ਰਸਮ ਰਾਮ ਕੰਵਰ ਰੰਧਾਵਾ ਉਰਫ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੀ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਹੀਰਿਆਂ ਦੀ ਜੜ੍ਹਤ ਵਾਲੀ ਬਹੁਮੁੱਲੀ ਕਲਗੀ ਤੇ ਦਸਤਾਰ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲਾਹੌਰ, ਸਿਆਲਕੋਟ, ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ, ਮੁਲਤਾਨ ਤੇ ਝੰਗ ਆਦਿ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰੱਧਾਵੇ ਜੱਟ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਸਦੇ ਸਨ। ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਰੰਧਾਵੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਭੱਟੀ ਕਹਾਕੇ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਰੰਧਾਵੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣ ਗਏ ਸਨ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਉਜੜ ਕੇ 1947 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਰੰਧਾਵੇਂ ਸਿੱਖ ਜੱਟ ਹਰਿਆਣੇ ਦੇ ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੱਸ ਗਏ ਹਨ। 1881 ਈਸਵੀ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਂਝੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਰੰਧਾਵੇ ਜੱਟਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 51853 ਸੀ। ਹੁਣ ਰੰਧਾਵੇ ਜੱਟ ਤਕਰੀਬਨ ਟਾਵੇਂ-ਟਾਵੇਂ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੀ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਰੰਧਾਵੇ ਨਾਮ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪਿੰਡ ਵੀ ਹਨ। ਰੰਧਾਵਾ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤੇ ਵੱਡਾ ਗੋਤ ਹੈ। ਰੰਧਾਵੇ ਜੱਟਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਉੱਨਤੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੋਰ ਜੱਟਾਂ ਤੇ ਵੀ ਪਿਆ ਹੈ। ਬਹੁਤੇ ਰੰਧਾਵੇ ਜੱਟ ਸਿੱਖ ਹੀ ਹਨ ਪਰ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਰੰਧਾਵੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹਨ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਰੰਧਾਵਾ ਸਹਾਰਨਾ ਦਾ ਹੀ ਉਪਗੋਤ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਭੱਟਨੇਰ ਤੇ ਰਾਠੌਰਾਂ ਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤਾਂ ਸਾਰਨਾ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁੱਖੀਆ ਕਾਜਲ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਖੇਤਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਅਚਾਨਕ ਧਾਵਾ ਬੋਲ ਕੇ ਉਸ ਇਲਾਕੇ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਵੈਰੀ ਉੱਤੇ ਰਣ ਵਿੱਚ ਅਚਾਨਕ ਧਾਵਾ ਬੋਲਣ ਕਰਕੇ ਉਸ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਨਾਂ ਰਣ-ਧਾਵਾ ਪੈ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਇਸ ਕਬੀਲੇ ਦੀ ਅੱਲ ਅਥਵਾ ਗੋਤ ਰੰਧਾਵਾ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਇਸ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੋਕ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਚਲੇ ਗਏ। ਹੁਣ ਰੰਧਾਵਾ ਜਗਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗੋਤ ਹੈ। ਰੰਧਾਵਿਆਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਵੀ ਠੀਕ ਹੈ। ਕਹਾਵਤ ਹੈ, ਜੱਟਾਂ ਬਾਰੇ 'ਕਾ ਕੰਬੋਅ ਕਬੀਲਾ ਪਾਲੇ, ਰਜਿਆ ਜੱਟ ਕਬੀਲਾ ਗਾਲੇ।" ਜੱਟਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਏਕਤਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਰੈਹਿਲ ਇਹ ਜੱਟਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਗੋਤ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਭੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਆਬਾਦ ਹਨ। ਇਹ ਵੀ ਆਪਣਾ ਪਿਛੋਕੜ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹਨ। ਵਿਧਵਾ ਵਿਆਹ ਕਾਰਨ