ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਸਮਾਜ ਧਰਮ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ ਦੇ ਸਾਧਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਨੇ ਵਿਆਖਿਆ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਢੋਂ ਰੱਦ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਆਪਣੇ ਹੀ ਢੰਗ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ।

ਭਗਤ ਬਾਣੀ ਆਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਕਰ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ ਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਡਰ ਕਿਸ ਗੱਲ ਦਾ, ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਕਿਸੇ ਕਰਮ ਕਾਂਡ ਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ - ਪੁਜਾਰੀ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਭਗਤੀ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਭਗਤੀ ਦਾ ਢੰਗ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕੀਰਤਨ ਦੱਸਿਆ। ਕੀਰਤਨ ਦੀ ਨਵੀਂ ਸ਼ੈਲੀ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣਾਈ ਜੋ ਆਮ - ਸਧਾਰਨ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਉਪਰ ਅਧਾਰਤ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਉਸਤਤੀ ਕਰਨ ਨੂੰ ਹੀ ਅਸਲ ਭਗਤੀ ਦੱਸਿਆ। ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਇਸ ਮਨੋਰਥ ਨਾਲ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਓਤ ਪੋਤ ਹੈ।

ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਨੇ ਪੌਰਾਣਿਕ ਕਥਾਵਾਂ ਉਪਰ ਅਧਾਰਤ ਸਾਰੇ ਕਰਮ ਕਾਂਡ ਰੱਦ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਸੰਕਲਪ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਮੁਹਵਰੇ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਤਾਂ ਸਹੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਅਮਲੀ ਤੌਰ ਤੇ ਉਹ ਵਿਗਿਆਨਕ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਜਨ ਸਧਾਰਨ ਦੇ ਮਨ-ਮਸਤਕ ਵਿੱਚ ਉਸੇ ਥਾਂ ਉਪਰ ਹੀ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਸੀ ਜਿਥੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਸਥਾਪਤ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਸਿਰਫ ਕਰਮ ਕਾਂਡ ਨੂੰ ਹੀ ਰੱਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਿੰਦੂ ਹੋਣ ਵੱਜੋਂ ਤਿਲਕ ਨਹੀਂ ਲਾਉਣਾ, ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਭਗਤੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ, ਦਾਨ-ਪੁੰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਆਰਥਿਕ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ। ਪਰ ਲੈ ਦੇ ਉਹੋ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ, ਬੀਠਲ, ਉਸ ਦੇ ਮੰਦਰ, ਉਸ ਦੀ ਮੂਰਤੀ, ਉਹੋ ਰਾਮ, ਉਹੋ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ, ਉਹੋ ਗੋਬਿੰਦ, ਉਹੋ ਠਾਕੁਰ, ਉਹੋ ਰੱਬ ਤੇ ਉਹੋ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ; ਸੰਕਲਪ ਵੱਜੋਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜੇ ਕਰ ਅੰਤਰ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਦਾ ਸੀ ਤੇ ਰਸਤੇਦਾਰੀ ਦਾ ਸੀ।

ਮੂਲ ਸੰਕਲਪ ਦੇ ਪੱਧਰ ਉਪਰ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਆਇਆ। ਜਿਹੜੀ ਬਾਣੀ ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਰਚੀ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਉਪਰ ਅਧਾਰਤ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਬਾਣੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਆਖਰੀ ਪੜਾ ਉੱਪਰ ਹੋਈ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਜਪੁ ਦੀ ਬਾਣੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਦਾ ਨਿਚੋੜ ਤੇ ਸੰਵਾਦ ਦੀ ਸਮਰਥਾ ਦਾ ਸ਼ਿਖਰ ਹੈ, ਇਸੇ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੱਖ ਤੋਂ ਨਾ ਰੱਦ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਉੱਪਰ ਕੋਈ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਰੂਪ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਸ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸਹੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਸਮਝਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਇਹ ਵਿਸ਼ੇ ਵਸਤੂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਰੂਪਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਵੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਕਲਾਤਮਕ ਤੇ ਕਾਵਿਕ ਹੁਨਰ ਦਾ ਸ਼ਿਖਰ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਨਾ ਸਿਰਫ ਸਥਾਪਤ ਸੰਕਲਪ ਰੱਦ ਹੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ਸਗੋਂ ਜਿਹੜਾ ਨਵਾਂ ਸੰਕਲਪ ਉਸਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਮਨੁੱਖੀ ਅਮਲ ਦੇ ਐਨਾ ਨੇੜੇ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਐਨਾ ਸਰਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਸਾਰੇ ਪੁਰਾਤਨ ਸੰਕਲਪ ਤੇ ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ ਵਿਹਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ।

ਜਿਹੜਾ ਸੰਵਾਦ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਇਸ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ ਉਹ ਜਪੁ ਦੀ ਬਾਣੀ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਤੀਕ ਦੀ ਸਮਝ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਬਾਣੀ ਸਿਰਫ ਉਸ ਨੂੰ ਹੀ ਪੜ੍ਹਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਮਝਣੀ ਹੋਵੇ, ਸਮਝਣੀ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਹੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਲ ਲੈਣਾ ਹੋਵੇ। ਸਿਰਫ ਪਾਠ ਕਰਨ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਇਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹੀ ਜਾਣਾ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੰਵਾਦ ਸਮਰਥਾ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਧਰਮ ਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਰਤਮਾਨ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸੁਚੱਜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜੀਣ ਉਪਰ ਜੋਰ ਦਿੱਤਾ।

ਜਪੁ ਦੀ ਬਾਣੀ: ਜਪੁ ਜੀ

ਜਪੁ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਬਾਣੀ ਹੈ। ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਬਾਣੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਨਿਚੋੜ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਇੱਦਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਉੱਪਰ ਹੈ।

ਸ਼ਰਧਾ ਵੱਸ ਇਸ ਨੂੰ ਕਈ ਪਹਿਲੂਆਂ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਸੱਭ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹੀ ਜਾਣ ਵੀ ਬਾਣੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੱਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਚੇਤੇ ਰੱਖੇ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਬਾਣੀ ਹੈ। ਅਕਸਰ ਗੱਲ ਬਾਤ ਵੇਲੇ ਇਸ ਚੋਂ ਹਵਾਲੇ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦੀ ਸੱਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਵਹੇਲਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਅਕਸਰ ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨ ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਇਸ ਨੂੰ ਜਪੁ ਦੀ ਬਾਣੀ ਕਰਕੇ ਹੀ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਹ ਸੱਭ ਘੱਟ ਸਮਝੀ ਗਈ ਬਾਣੀ ਹੈ।

ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਟੀਕਾ ਕਰਦਿਆਂ, ਇਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ਰਧਾ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਖੋਲ੍ਹਿਆ, ਪਰ ਕੋਈ ਵਿਰਲਾ ਹੀ ਇਸ ਦੇ ਉਸ ਭੇਤ ਨੂੰ ਜਾਣ ਪਾਇਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਜਪੁ ਸਮਝ ਕੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਣਾ ਸੀ।

ਜਪੁ ਜੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਬਾਣੀ ਹੈ ਜਿਸ ਉਪਰ ਨਾ ਕੋਈ ਰਾਗ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਦੇ ਮਹਲੇ ਦਾ ਉਲੇਖ ਹੈ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਤੋਂ ਆਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਕਰਤਾਰਪੁਰੀ ਬੀੜ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਕੋਲ ਮੌਜੂਦ ਬਾਣੀ ਦਾ ਉਤਾਰਾ ਹੈ। ਪੂਰੀ ਬੀੜ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਇਸ ਬਾਣੀ ਦਾ ਸਰੋਤ ਹੀ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਜੀ ਕੋਲ ਇਸ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਖਰੜਾ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਉਸੇ ਨੂੰ ਹੀ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਬੀੜ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਤਤਕਰੇ ਵਿੱਚ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਜਪੁ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਆਰੰਭ ਮੂਲ ਮੰਤਰ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਾ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਹਰ ਰਾਗ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਮੰਗਲਾਚਰਨ ਵੱਜੋਂ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ੴ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਅੰਕਿਤ ਹੈ, ਜੋ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੇ ਏਕੇ ਅਤੇ ਖੁਲ੍ਹੇ ਮੂੰਹ ਵਾਲੇ ਓ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਇੱਕ ਓਅੰਕਾਰ ਵੱਜੋਂ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਹੈ। ਉਚਾਰਨ ਚਾਹੇ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਇਹ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੁਰਾਤਨ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਹੂਬਹੂ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜਪੁ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਮੂਲ ਮੰਤਰ / ਮੰਗਲਾ ਚਰਨ ਸਤਿ ਨਾਮੁ ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਹੋ ਕੇ ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ਤੱਕ ਹੈ। ਉਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਇੱਕ ਸਲੋਕ ਨਾਲ ਇਹ ਬਾਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਅੰਤ ਵੀ ਇੱਕ ਸਲੋਕ ਨਾਲ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਪਉੜੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 38 ਹੈ। ਹਰੇਕ ਪਉੜੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਵਿਚਾਰਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਸੂਤਰ ਉਹਨਾਂ ਪਉੜੀਆਂ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੰਗਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਪੰਗਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸੂਤਰਧਾਰ ਵੱਜੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਸੂਤਰਧਾਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪਉੜੀਆਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਾਣੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜਦੀ ਹੈ।

ਜਪੁ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਸਿਖਾਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂ ਕਿ ਇਹ ਨਿੱਤਨੇਮ ਦੀਆਂ ਬਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਰਵੋਤਮ ਬਾਣੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਾਰਾ ਸਿੱਖ ਜਗਤ ਇਸ ਦਾ ਨੇਮ ਨਾਲ ਪਾਠ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ਦੀਆਂ ਬਾਣੀਆਂ ਵੱਜੋਂ ਸਤਿਕਾਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ