ਉਸ ਦੇ ਪਿਛੇ ਰੁੜ੍ਹਿਆ ਆਉਂਦਾ। ਸਿਸੀਫਸ ਨੂੰ ਫਿਰ ਪੱਥਰ ਉਪਰ ਵਲ ਰੋੜ੍ਹਨਾ ਪੈਂਦਾ, ਹਫਦਾ, ਖਪਦਾ, ਪਸੀਨੋ ਪਸੀਨੀ ਹੁੰਦਾ ਬਾਰ ਬਾਰ ਇਹੋ ਕੁਝ ਕਰਦਾ ਪਰ ਵਿਅਰਥ, ਪੱਥਰ ਫਿਰ ਮੁੜ ਆਉਂਦਾ। ਪਰ ਕੀਤਾ ਕੀ ਜਾਵੇ?

ਏਨੀ ਕੁ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਇਸ ਆਦਮੀ ਦੀ। ਤਦੇ ਮੈਂ ਕਹਿਨਾ ਕਿ ਡੂੰਘਾ ਖੋਦੌ, ਸ਼ੁੱਧ ਧਰਮ ਲੱਭ ਜਾਏਗਾ। ਇਹ ਆਦਮੀ ਦੀ ਹੋਣੀ ਹੈ, ਹਮੇਸ਼ ਹਮੇਸ਼ ਤੋਂ। ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਕਰਦੇ ਹੋ? ਹਰੇਕ ਬੰਦਾ ਕੀ ਕਰਦੇ? ਹਰੇਕ ਆਪੋ ਆਪਣਾ ਪੱਥਰ ਉਪਰ ਰੋੜ੍ਹਦਾ ਲਿਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਸ਼ਾਮ ਪੈਣ ਤੇ ਪੱਥਰ ਫਿਰ ਹੇਠਾਂ ਆਇਆ ਪਿਆ ਹੁੰਦੈ, ਸਗੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਹੋਰ ਡੂੰਘੀ ਹੋਰ ਨੀਵੀਂ ਥਾਂ ਤੇ। ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਨਾਸ਼ਤਾ ਕਰਕੇ ਤੁਸੀਂ ਮੁੜ ਪੱਥਰ ਰੇੜਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹੋ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਦਿਆਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਕੀ ਹੋਣਾ ਹੈ, ਇਹ ਹੇਠ ਮੁੜ ਆਏਗਾ।

ਮਿਥ ਸੁਹਣੀ ਹੈ। ਮਾਰਸਿਲ ਨੇ ਦੁਬਾਰਾ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤੀ ਬਸ। ਬੜਾ ਧਰਮੀ ਬੰਦਾ ਸੀ ਉਹ। ਯਾਂ ਪਾਲ ਸਾਰਤ੍ਰ ਨਹੀਂ, ਅਸਲੀ ਹੋਂਦਵਾਦੀ ਮਾਰਸਿਲ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ ਮਾਅਰਕੇਬਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਇਸ ਕਰਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਖਾਮੋਸ਼ ਰਿਹਾ, ਚੁਪਚਾਪ ਲਿਖਦਾ ਰਿਹਾ, ਚੁਪਚਾਪ ਮਰ ਗਿਆ। ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਏਨਾ ਖਾਮੋਸ਼ ਬੰਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਸਿਸੀਫਸ ਦੀ ਮਿੱਥ ਲਿਖ ਦਿੱਤੀ। ਜਬਰਦਸਤ ਕਿਤਾਬ ਹੈ। ਹੁਣ ਤਕ ਆਰਟ ਦੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਮਹਾਨਤਮ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ ਸਿਸੀਫਸ ਦੀ ਮਿੱਥ।

ਨੌਵੀਂ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਮੈਨੂੰ ਬਾਰ ਬਾਰ ਯਾਦ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਰਟਰੰਡ ਰਸਲ ਨੂੰ ਮੈਂ ਲਿਸਟ ਵਿਚ ਲਿਖਣਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਉਲਟ ਹਾਂ, ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾ ਉਲਟ। ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕੀ ਪਤਾ ਇਹੋ ਹੋਵੇ। ਵਿਰੋਧੀ ਧਰੁਵ ਇਕ ਦੂਜੇ ਵਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਖਿਚ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਅਥਰੂ ਉਮੜਦੇ ਆਉਂਦੇ ਦੇਖੇ ? ਇਹ ਬਰਟਰੰਡ ਰਸਲ ਵਾਸਤੇ ਨੇ, ਬਰਟੀ ਵਾਸਤੇ, ਦੋਸਤ ਇਸੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਬੁਲਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਉਸ ਨੂੰ। ਨੌਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਉਸ ਦੀ ਹੈ ਪੱਛਮੀ ਫਲਸਫੇ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ, THE HISTORY OF WESTERN PHILOSOPHY.

ਪੱਛਮ ਦੇ ਫਲਸਫੇ ਉਪਰ ਉਸ ਵਰਗਾ ਕੰਮ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਹੋਇਆ। ਕੋਈ ਫਿਲਾਸਫਰ ਹੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਇਹ ਕੰਮ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ, ਫਿਲਾਸਫੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਉਤੇ ਬਥੇਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਵੀ ਫਿਲਾਸਫਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਫਿਲਾਸਫਰਾਂ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿਚਲਾ ਫਲਸਫੇ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਬੰਦਾ ਬਰਟਰੰਡ ਰਸਲ