ਹੈ। ਈਮਾਨਦਾਰ ਏਨਾ, ਇਸ ਨੂੰ ਫਿਲਾਸਫੀ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ THE HISTORY OF PHILOSOPHY ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਕਿਉਂਕਿ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਪੂਰਬ ਦੇ ਫਲਸਫੇ ਦਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਪਤਾ। ਸਾਦਗੀ ਨਾਲ, ਨਿਮਰਤਾ ਨਾਲ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਫਲਸਫੇ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ, ਇਸ ਦੇ ਇਕ ਹਿੱਸੇ ਦਾ, ਪੱਛਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਅਰਸਤੂ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਬਰਟਰੰਡ ਰਸਲ ਤਕ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ।

ਮੈਨੂੰ ਫਿਲਾਸਫੀ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਲਗਦੀ ਪਰ ਰਸਲ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਕੇਵਲ ਫਲਸਫੇ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਨਹੀਂ, ਕਲਾ ਦਾ ਮਹਾਨ ਕੰਮ ਹੈ। ਏਨਾ ਸਿਲਸਿਲੇਵਾਰ, ਏਨਾ ਸੌਂਦਰਸਮਈ, ਗਜ਼ਬ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੋ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਮੂਲਰੂਪ ਵਿਚ ਰਸਲ ਗਣਿਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੀ।

ਭਾਰਤ ਦਾ ਫਲਸਫਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਣ ਲਈ ਕੋਈ ਬਰਟਰੰਡ ਰਸਲ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਬੜੇ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਲਿਖੇ ਹਨ, ਫਿਲਾਸਫਰਾਂ ਨੇ ਨਹੀਂ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਚਿੰਤਨ ਅੰਦਰਲੇ ਤਾਲ ਅਤੇ ਰੂਹਾਨੀ ਡੂੰਘਾਣ ਦੀ ਥਾਹ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਵੀ ਬਰਟਰੰਡ ਰਸਲ ਦੇ ਕਾਰਜ ਵਾਂਗ ਜਾਣੀ ਜਾਵੇਗੀ, ਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਫਲਸਫੇ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ HISTORY OF INDIAN PHILOSOPHY ਲਿਖੀ ਪਰ ਇਹ ਤਾਂ ਚੋਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਰਾਧਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਨੇ ਨਹੀਂ ਲਿਖੀ, ਇਹ ਤਾਂ ਇਕ ਵਿਚਾਰੇ ਗਰੀਬ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦਾ ਥੀਸਿਸ ਮੁਲਾਂਕਣ ਵਾਸਤੇ ਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਕੋਲ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਪੂਰਾ ਥੀਸਿਸ ਚੁਰਾ ਲਿਆ। ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਉਸ ਵਿਰੁੱਧ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਿਆ ਪਰ ਗਰੀਬ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕਿਥੇ ਲੜਨ ਜੋਗਾ? ਠੱਪ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਰਾਸ਼ਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਬਥੇਰੇ ਪੈਸੇ ਦੇ ਦਿੱਤੇ।

ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਲੋਕ ਭਾਰਤੀ ਫਲਸਫੇ ਨਾਲ ਨਿਆਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਚੀਨ ਨੂੰ ਕੋਈ ਬਰਟਰੰਡ ਰਸਲ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਦੇਸਾਂ ਨੂੰ ਖਾਸ ਕਰਕੇ। ਪੱਛਮ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਚੰਗੀ ਉਸ ਨੂੰ ਬਰਟਰੰਡ ਰਸਲ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਚਿੰਤਕ ਮਿਲ ਗਿਆ ਜਿਹੜਾ ਅਰਸਤੂ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਰਸਲ ਤਕ ਪੱਛਮੀ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰੀਨ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਬਿਆਨ ਕਰ ਸਕਿਆ।

ਦਸਵੀਂ। ਜਿਸ ਦਸਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੁਣ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਹਾਂ ਉਹ ਵੀ ਅਖੌਤੀ ਧਾਰਮਿਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਉਪਰ ਜੇ ਧਿਆਨ ਧਰੋਗੇ ਤਾਂ ਇਹ ਧਾਰਮਿਕ ਵੀ ਹੈ ਪਰ ਪੜ੍ਹਨੀ ਨਹੀਂ, ਧਿਆਨ ਇਕਾਗਰ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਮੂਲ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਹੈ। ਅਜੇ ਅਨੁਵਾਦ ਨਹੀਂ ਹੋਈ, ਇਹ ਹੈ ਦਇਆਬਾਈ ਦੇ ਭਜਨ THE SONGS OF DAYABAL