ਡੀ.ਐਚ. ਲਾਰੰਸ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸੀ, ਬਾਗੀ। ਸਿਗਮੰਡ ਫਰਾਇਡ ਤੋਂ ਵਧੀਕ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸੀ ਉਹ। ਫਰਾਇਡ ਤਾਂ ਔਸਤਨ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਵਧੀਕ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿਣਾ, ਉਡੀਕੋ ਨਾ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉਸ ਬਾਰ ਔਸਤਨ ਲਫਜ਼ ਵਰਤ ਦਿੱਤਾ, ਯਾਨੀ ਕਿ ਦਰਮਿਆਨਾ, ਸਭ ਕੁਝ ਇਸੇ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ। ਬਸ ਵਿਚਕਾਰ ਜਿਹੇ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਸਿਗਮੰਡ ਫਰਾਇਡ ਇਨਕਲਾਬੀ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ, ਲਾਰੰਸ ਹੈ।

ਖੂਬ। ਮੇਰਾ ਤੇ ਮੇਰੇ ਅਥਰੂਆਂ ਦਾ ਫਿਕਰ ਛਡੋ। ਕਦੀ ਕਦਾਈਂ ਹੰਝੂ ਠੀਕ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਨਾਲੇ ਕਿੰਨੀ ਦੇਰ ਤੋਂ ਮੈਂ ਰੋਇਆ ਵੀ ਨੀ।

ਦਸਵੀਂ ਹੈ ਆਰਨਲਡ ਦੀ ਏਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਚਾਨਣ, LIGHT OF ASIA.

ਦੋ ਕਿਤਾਬਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਹੋਰ ਕਰਨੀ ਹੈ। ਮਰ ਵੀ ਜਾਵਾਂ ਤਾਂ ਵੀ ਆਪਣਾ ਸੰਵਾਦ ਪੂਰਾ ਕਰਾਂਗਾ।

ਗਿਆਹਰਵੀਂ ਮੇਰੀ ਪਸੰਦੀਦਾ ਕਿਤਾਬ ਹੈ ਬੀਜਕ । ਬੀਜਕ ਕਬੀਰ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ। ਬੀਜਕ ਮਾਇਨੇ ਬੀਜ, ਤੁਖਮ। ਬੀਜ ਸੂਖਮ ਹੌਇਆ ਕਰਦੈ, ਬਹੁਤ ਨਿਕਾ, ਅਦਿਖ। ਜਦੋਂ ਤਕ ਘੁੰਡਰ ਫੁਟ ਕੇ ਦਰਖਤ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ, ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਖ ਨੀ ਸਕਦੇ।

ਦਖਲ ਨਾ ਦਿਉ। ਕੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਕਿ ਚਲਦਾ ਰਹੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ? ਇਹ ਸਵਾਲ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਨਾ ਪੁੱਛੋ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੁੱਛੋ। ਨਹੀਂ ਸੁਣਨਾ ਨਾ ਸਹੀ, ਬਸ ਮੈਨੂੰ ਦਸ ਦਿਉ, ਇਹੌ ਕਾਫੀ ਹੈ। ਦੋ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਹੋਇਆ ਈ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹੋ ਮੈਂ ਕਰ ਰਿਹਾਂ। ਇਕ ਘੋੜਾ ਹੈ ਦੂਜੀ ਘੋੜੀ। ਹੁਣ ਕੋਈ ਕਰੇ ਤਾਂ ਕੀ ਕਰੇ ?ਦੋਵੇਂ ਅਡ ਅਡ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਲ ਦੌੜਦੇ ਹਨ...।

ਬਾਹਰਵੀਂ। ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਦੇਖਦਿਆਂ ਮੈਂ ਹਰਬੇਅਰ ਮਾਰਕੂਜ਼ Herbert Marcuse ਦੀ ਇਕਹਿਰਾ ਆਦਮੀ ONE DIMENSIONAL MAN ਚੁਣੀ। ਮੈਂ ਇਸ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਹਾਂ ਪਰ ਕਿਤਾਬ ਉਸ ਨੇ ਸੁਹਣੀ ਲਿਖ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਂ ਇਸ ਕਰਕੇ ਖਿਲਾਫ ਹਾਂ ਕਿ ਆਦਮੀ ਉਦੋਂ ਪੂਰਨ ਹੱਇਆ ਕਰਦੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਬਹੁਪਰਤੀ ਹੋਵੇ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਹਰ ਸੰਭਵ ਦਿਸ਼ਾ ਵਲ ਫੈਲੇ, ਇਕ ਪਾਸੜ ਨਹੀਂ। ਇਕਹਿਰਾ ਆਦਮੀ ਆਧੁਨਿਕ ਬੰਦੇ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਜੋ ਮੇਰੀ ਪਸੰਦ ਦੀ ਬਾਹਰਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਹੈ।

ਤੇਰ੍ਹਵੀਂ ਰਹਸਪੂਰਨ ਕਿਤਾਬ ਚੀਨੀ ਹੈ, ਆਈ ਚਿੰਗ, ICHING.

ਚੌਧਵੀਂ ਤੇ ਆਖਰੀ ਕਿਤਾਬ ਹਿੰਦੀ ਨਾਵਲ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਅਜੇ। ਮੇਰੇ ਵਰਗਾ ਬੰਦਾ ਇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰੇ, ਲਗੇਗਾ ਅਜੀਬ ਪਰ ਹੈ ਈ ਜ਼ਿਕਰ ਯੋਗ। ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਹੈ ਨਦੀ ਕੇ ਟਾਪੂ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਕਹਾਂਗੇ ISLANDS OF A RIVER ਇਹ ਸਚਿਦਾਨੰਦ ਵਾਤਸਾਇਨ ਲਿਖਤ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਬੰਦਗੀ ਕਰਨ ਦੇ ਇੱਛੁਕ ਹੋਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਸਤੇ ਹੈ