ਅਜੀਬ ਕਿਤਾਬ ਹੈ, ਓਨੀ ਓ ਅਜੀਬ ਜਿੰਨਾ ਅਜੀਬ ਇਸਦਾ ਲੇਖਕ। ਨੋਟਸ ਨੇ ਬਸ, ਜਿਵੇਂ ਦੇਵਗੀਤ ਨੋਟਸ ਲਈ ਜਾਂਦੈ, ਕਿਤੇ ਕੁਝ ਕਿਤੇ ਕੁਝ। ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਲਗਦੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਬੰਧ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਅੰਦਰੋਂ ਕੋਈ ਚੇਤਨਾ ਆਪਸ ਵਿਚ ਜੋੜ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਉਪਰ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਕਰਨਾ ਪਏਗਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੈਂ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਕੁਝ। ਨਜ਼ਰੰਦਾਜ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਮਹਾਨ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੈ ਇਹ ਕਿਤਾਬ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਸ ਵਲ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਇਹ ਕਹਿਕੇ ਕਿ ਨਾਵਲ ਤਾਂ ਹੈ ਈ ਨੀ ਇਹ, ਬਸ ਨੋਟਸ ਨੇ ਉਹ ਵੀ ਉਘੜ ਦੁਘੜੇ। ਮੇਰੇ ਚੇਲਿਆਂ ਵਾਸਤੇ ਬੜੀ ਕੰਮ ਦੀ ਹੈ ਕਿਤਾਬ, ਦੱਬੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਲਭੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਨੇ ਇਸ ਵਿਚੋਂ।

ਕਰੀ ਜਾਉ ਘੁਸਰ ਮੁਸਰ। ਮੈਂ ਨੀ ਕੁਝ ਕਹਿੰਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਮੇਰਾ ਏਨਾ ਕਹਿਣਾ ਵੀ ਵਿਘਨਕਾਰੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਸਾਵਧਾਨ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦੈ। ਪਰ ਜਿੰਨਾ ਸਾਵਧਾਨ ਮੈਂ ਹਾਂ, ਉਸ ਤੋਂ ਵਧੀਕ ਸਾਵਧਾਨੀ ਔਖੀ ਹੈ। ਹੋਰ ਸਾਵਧਾਨੀ ਹੋ ਈ ਨੀ ਸਕਦੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਾਂ ਫਿਰ?

ਵਧ ਤੋਂ ਵਧ ਇਹ ਕਰ ਸਕਦਾਂ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਪਰੋਖੇ ਕਰ ਦਿਆਂ। ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਦੰਦੜੀਆਂ ਕੱਢਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਸੁਣ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਰ ਭਾਈ ਇਥੋਂ ਰਫੂ ਚੱਕਰ ਨਾ ਹੋ ਜਾਇਉ। ਭੱਜਣਾ ਹੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਭਜ ਕੇ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਦਿਲਾਂ ਅੰਦਰ ਚਲੇ ਜਾਣਾ।

ਸੱਤਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਆਪਣੇ ਆਪ ਆ ਖਲੋਤੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਗਲ ਨੀ ਕਰਨੀ ਸੀ ਪਰ ਕੀ ਕਰੀਏ ਜਦੋਂ ਆ ਹੀ ਗਈ। ਘਬਰਾਉ ਨਾ, ਖਿਸਕਿਉ ਨਾ। ਕਿਤਾਬ ਲੁਡਵਿਗ ਵਿਟਜਿੰਸਟੀਨ ਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਕਿਤਾਬ ਨਹੀਂ ਲਿਖੀ ਉਸ ਨੇ, ਨੋਟਸ ਅੰਕਿਤ ਕੀਤੇ ਨੇ। ਲੇਖਕ ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ ਬਾਦ ਛਪੀ ਤੇ ਨਾਮ ਰੱਖਿਆ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਤਫਤੀਸ਼ਾਂ PHILOSOPHILCAL INVESTIGATIONS. ਆਦਮੀ ਦੀਆਂ ਬਲਵਾਨ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵਲ ਇਹ ਗਹਿਰਾ ਅਧਿਐਨ ਹੈ। ਔਰਤ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਔਰਤ ਨਾ ਹੋਈ ਤਾਂ ਵਡੀਆ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਕਿਵੇਂ ਆਉਣਗੀਆਂ। ਕਹਿੰਦੇ ਸੁਕਰਾਤ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ- ਜੇ ਤੁਹਾਡਾ ਵਿਆਹ ਸੁਹਣੀ ਤੇ ਨੇਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਏ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਕਿਸਮਤ ਖੁਲ੍ਹ ਗਈ ਜਾਣੋ, ਪਰ ਏਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਣਾ ਨਹੀਂ।

ਲੁਡਵਿਗ ਵਿਟਜੰਸਟੀਨ ਦੀ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗੀ ਲਗਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਸਾਫਗੋਈ, ਪਾਰਦਰਸ਼ਤਾ, ਨਿਰਵਿਵਾਦ ਅਚੁੱਕ ਦਲੀਲ ਦਾ ਕਮਾਲ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਬਾਰੰਬਾਰ ਪਿਆਰ ਕੀਤਾ ਤੇ ਚਾਹਿਆ ਕਿ ਹਰ ਜਗਿਆਸੂ ਇਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹੇ। ਬਿਮਾਰੀ ਤੋਂ ਦਰਦ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਵਾਸਤੇ ਜਿਵੇਂ ਲੋਕ ਮੰਤਰ ਰਟਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹਨੀ। ਕੁਝ ਸਨਿਆਸੀਆਂ ਦਾ ਜੇ ਖਿਆਲ ਹੈ ਪੀੜਾ ਵਿਚੋਂ