ਆਤਮ ਕਥਾ ਬੜੀ ਅਜੀਬ ਚੀਜ਼ ਹੋਇਆ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹੋ। ਜਾਂ ਸ਼ੇਖੀਆਂ ਮਾਰਨ ਲਗਦੇ ਹੋ ਜਾਂ ਫਿਰ ਵਾਧੂ ਨਿਮਰਤਾ ਦਿਖਾਣ ਲਗਦੇ ਹੋ, ਨਿਮਰਤਾ ਦਾ ਦਿਖਾਵਾ ਵੀ ਸ਼ੇਖੀਖੋਰੀ ਹੈ। ਦੂਜੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਮੈਂ ਇਸ ਰੁਝਾਣ ਤੇ ਕਰਾਂਗਾ ਗੱਲ। ਪਰ ਗਾਂਧੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ, ਸਾਦਗੀ ਨਾਲ ਸੱਚ ਤੱਥ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੈ, ਵਿਗਿਆਨੀ ਵਾਂਗ ਬਗ਼ੈਰ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕੀਤਿਆਂ ਕਿ ਉਹ ਆਤਮਕਥਾ ਲਿਖ ਰਿਹੈ। ਉਹੀ ਕੁਝ ਦਿਖਾਈ ਜਾਂਦੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਹੋਰਾਂ ਤੋਂ ਛੁਪਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਨਾਮ ਗਲਤ ਹੈ। ਸੱਚ ਉਪਰ ਤਜਰਬੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ, ਜਾਂ ਕੋਈ ਇਸ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਪਰ ਇਸ ਉਪਰ ਤਜਰਬੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ।

ਤਜਰਬਾ ਲਫਜ਼ ਵਸਤੂਪਰਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵਾਸਤੇ ਹੈ, ਆਤਮਪਰਕਤਾ ਨਾਲ ਤਜਰਬੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਸੱਚ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਮੈਂ। ਨੋਟ ਕਰੋ ਕਿ :

ਤਜਰਬਿਆਂ ਦੀ, ਪਰਖ ਨਿਰਖਸਾਹਮਣੇ, ਆਤਮ ਖੁਰਦਾ ਲਹੀਂ,

ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ, ਘਟਦਾ ਵਧਦਾ ਨਹੀਂ।

ਆਤਮਪਰਕਤਾ ਹੋਂਦਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਰਹੱਸਮਈ ਪ੍ਰਪੰਚ ਹੈ, ਰਹੱਸ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪਿਛੇ ਤੋਂ ਪਿਛੇ ਹਟਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਮਰਜ਼ੀ ਤੁਸੀਂ ਨੌਟ ਕੀਤਾ, ਆਖਰ ਕਹੋਗੇ 'ਇਹ ਨਹੀਂ ਉਹ, ਇਹ ਤਾਂ ਆਤਮ ਨਹੀਂ। ਆਤਮ ਖੁਦ ਦਰਸ਼ਕ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦਾ। ਹਾਂ ਇਹ ਦੇਖੇਗਾ, ਦਿਸੇਗਾ ਨਹੀਂ। ਸੱਚ ਨਾਲ ਤਜਰਬੇ ਕਿਵੇਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਤਜਰਬਾ ਵਸਤਾਂ ਉਪਰ ਹੋਇਆ ਕਰਦੈ, ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਉਪਰ ਨਹੀਂ, ਚੇਤਨਾ ਉਪਰ ਨਹੀਂ।

ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਯਕੀਨਨ ਭਲਾਮਾਣਸ ਸੀ ਪਰ ਬੰਦਗੀ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ। ਜਿਹੜਾ ਬੰਦਗੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਜਿੰਨਾ ਮਰਜ਼ੀ ਭਲਾਮਾਣਸ ਹੋਵੇ, ਬੇਕਾਰ ਹੈ। ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਉਪਰ ਤਜਰਬੇ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ, ਲੱਭਿਆ ਕੱਖ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਖਰਾ ਅਗਿਆਨੀ ਮਰਿਆ। ਇਹ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਹੋਈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਵਰਗੀ ਈਮਾਨਦਾਰੀ, ਨੇਕੀ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਲੱਭਣਾ ਬੜਾ ਔਖਾ ਹੈ, ਸੱਚ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨ ਦੀ ਜਿਸਦੀ ਪ੍ਰਬਲ ਇੱਛਾ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਇਛਾ ਹੀ ਰਸਤੇ ਦੀ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਲੋਕ ਜਾਣ ਲੈਂਦੇ ਨੇ ਸੱਚ ਨੂੰ, ਹਾਂ ਉਹ ਜਿਹੜੇ ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚ ਨਾਲ ਕੋਈ ਲੈਣ ਦੇਣ ਨਹੀਂ, ਕੋਈ ਸਰੋਕਾਰ ਨਹੀਂ। ਰੱਬ ਮੇਰੇ ਬੂਹੇ ਤੇ ਦਸਤਕ ਦਏ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਨਾ ਖੋਲ੍ਹਾਂ ਦਰਵਾਜਾ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਢੰਗ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਆਪ ਦਰਵਾਜਾ ਖੋਲ੍ਹ ਲਏ ਤਾਂ ਖੋਲ੍ਹ ਲਏ। ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਸੁਸਤ ਬੰਦਿਆਂ ਕੋਲ ਚੱਲ ਕੇ ਆਇਆ ਕਰਦੇ ਸੱਚ। ਜਿਸ ਸੁਸਤ ਬੰਦੇ ਨੇ ਵਿਸਮਾਦ ਤੱਕ