ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਪਾਗਲਪਣ ਦੀਆਂ ਸਭ ਮੰਜ਼ਲਾਂ ਸਰ ਕਰ ਲਈਆਂ ਹਨ ਫਿਰ ਸਮਾਂ ਅਤੇ ਹੋਂਦ ਜ਼ਰੂਰ ਪੜ੍ਹੋ। ਕੱਖ ਪੱਲੇ ਨੀਂ ਪੈਂਦਾ। ਇਉਂ ਲਗਦੇ ਜਿਵੇਂ ਸਿਰ ਵਿਚ ਹਥੋੜਾ ਵੱਜੇ। ਪਰ ਕੁਝ ਸੁੰਦਰ ਝਲਕਾਰੇ ਹਨ। ਕੋਈ ਤੁਹਾਡੇ ਸਿਰ ਵਿਚ ਹਥੌੜਾ ਮਾਰੇ ਤਾਂ ਦਿਨ ਵਿਚ ਵੀ ਤਾਰੇ ਦਿਸ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੈ ਇਹ ਕਿਤਾਬ, ਕੁਝ ਤਾਰੇ ਦਿਖਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

ਕਿਤਾਬ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ। ਮਾਰਟਿਨ ਹੈਡਗਰ ਨੇ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਦੂਜਾ ਹਿਸਾ ਲਿਖੇਗਾ। ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਬਾਰ ਬਾਰ ਵਾਅਦੇ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਪਰ ਦੂਜਾ ਭਾਗ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ। ਰੱਬ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰ, ਮੈਨੂੰ ਲਗਦੇ ਉਹ ਨੂੰ ਆਪ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਕੀ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਦੂਜਾ ਭਾਗ ਕਿਵੇਂ ਲਿਖਦਾ? ਦੂਜਾ ਭਾਗ ਉਸਦੇ ਫਲਸਫੇ ਦਾ ਸਿਖਰ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਚੰਗਾ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮਜ਼ਾਕ ਉਡਾਉਣਾ ਸੀ। ਦੂਜਾ ਭਾਗ ਲਿਖੇ ਬਿਨਾ ਮਰ ਗਿਆ। ਪਰ ਪਹਿਲਾ ਭਾਗ ਹੀ ਪੁੱਜੇ ਹੋਏ ਪਾਗਲਾਂ ਲਈ ਕਾਫੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਮੈਂ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਵੀ ਨੋਟ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।

ਤੀਜੀ। ਜਿਥੇ ਪਾਗਲਪਣ ਨੇ ਪੂਰੇ ਲਾਦੂ ਕੱਢ ਲਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਿਸੇ ਕਲਿਨਿਕ ਕਿਸੇ ਲੈਬ ਵਿਚ ਇਲਾਜ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਸਤੇ। ਤੀਜੀ ਕਿਤਾਬ ਵੀ ਜਰਮਨ ਦੀ ਹੈ, ਲੁਡਵਿਗ ਵਿਟਜੰਸਟੀਨ ਦੀ। ਇਸ ਦਾ ਟਾਇਟਲ ਦੇਖੋ TRACTATUS LOGICO PHILISOPHICUS ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਟ੍ਰੈਕਟਸ ਕਹਾਂਗੇ। ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਕਿਤਾਬ ਹੈ। ਮਹਾਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਫਿਲਾਸਫਰ ਜੀ.ਈ. ਮੂਰ, ਬਰਟਰੰਡ ਰਸਲ, ਰਸਲ ਕੇਵਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਫਿਲਾਸਫਰ ਨਹੀਂ, ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਮਹਾਨ ਫਿਲਾਸਫਰ ਹੈ, ਦੋਵੇਂ ਮੰਨਦੇ ਨੇ ਕਿ ਵਿਟਜੰਸਟੀਨ ਸਾਥੋਂ ਵੱਡਾ ਹੈ, ਵਡੇਰਾ ਹੈ।ਵਿਟਜੈਸਟੀਨ ਯਕੀਨਨ ਪਿਆਰਾ ਮਨੁਖ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਨਫਰਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਨਾਪਸੰਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।

ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾਂ, ਪਸੰਦ ਕਰਦਾਂ, ਪਰ ਕਿਤਾਬ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ। ਕਿਤਾਬ ਨਿਰੀ ਕਲਾਬਾਜ਼ੀ ਹੈ। ਪੰਨੇ ਦਰ ਪੰਨੇ ਫਰੋਲੀ ਜਾਉ। ਕਿਤੇ ਕਿਧਰੇ ਕੋਈ ਸੁੰਦਰ ਵਾਕ ਲਭਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ- ਜਿਸਦਾ ਕਥਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਉਸ ਦਾ ਕਥਨ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਉਸ ਬਾਰੇ ਖਾਮੋਸ਼ ਰਹੋ। ਦੇਖੋ ਇਹ ਹੈ ਸੁਹਣਾ ਵਾਕ। ਸਾਧੂ, ਅਨੁਭਵੀ, ਸ਼ਾਇਰ ਸਭ ਇਸ ਤੋਂ ਕਾਫੀ ਸਿਖ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਨੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਉਸ ਬਾਰੇ ਬੋਲੋ ਨਾਂ।

ਵਿਟਜੈਸਟੀਨ ਗਣਿਤ ਵਾਂਗ ਲਿਖਦਾ ਹੈ। ਨਿਕੇ ਨਿਕੇ ਵਾਕ। ਪੈਰੇ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਬਸ ਸੂਤਰ। ਸਿਰੇ ਦੇ ਪਾਗਲ ਬੰਦੇ ਵਾਸਤੇ ਕਿਤਾਬ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੈ। ਸਿਰ ਵਿਚ ਨਹੀਂ, ਰੂਹ ਵਿਚ ਸੱਟ ਮਾਰਦੀ ਹੈ। ਸੂਏ