ਮੀਹਾਈਲ ਸਾਦੋਵਿਆਨੋ

ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੀਹਾਈਲ ਸਾਦੋਵਿਆਨੋ ਦੀਆਂ ਲਾਸਾਨੀ ਕਿਰਤਾਂ ਰੁਮਾਨੀਆਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਉੱਤੇ ਛਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ।

ਕਹਾਣੀ ਕਹਿਣ ਦੇ ਹੁਨਰ ਵਿੱਚ ਮੀਹਾਈਲ ਸਾਦੋਵਿਆਨ ਬੇ-ਮਿਸਾਲ ਹੈ। ਰੁਮਾਨੀਅਨ ਬੋਲੀ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਉੱਤੇ ਉਹਦਾ ਕਮਾਲ ਦਾ ਕਾਬੂ ਹੈ। ਕਿਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਪਿਆਰ ਤੇ ਹਮਦਰਦੀ ਉਹਦੇ ਅੰਦਰ ਅਮੁੱਕ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਮਿਹਨਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਤੇ ਆਸਾਂ ਦਾ ਹੀ ਉਹਦੀਆਂ ਕਿਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਚਿਤਰਣ ਹੈ। ਇਹ ਚਿਤਰਣ ਇੰਨ-ਬਿੰਨ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੈ।

ਸਾਦੋਵਿਆਨੋ ਦਾ ਜਨਮ 5 ਨਵੰਬਰ 1880 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਰੂਮਾਨੀਆ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਮੋਲਦਾਵੀਆ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਕਸਬੇ ਪਾਸ਼ਕਾਨੀ ਵਿੱਚ ਜੰਮਿਆ। ਇਸ ਕਸਬੇ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਵਸੋਂ ਗ਼ਰੀਬੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਸੀ, ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਨਿਤਾਪ੍ਰਤੀ ਦੀਆਂ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਣਦੀ। ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਹਨੂੰ ਓਸ ਇਲਾਕੇ ਦੀਆਂ ਕਾਵਿ-ਮਈ ਲੋਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਸੁਆਦ ਪੈ ਗਿਆ ਤੇ ਓਦੋਂ ਤੋਂ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ, ਜਿਹੜੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦੀ ਅੱਡੀ ਥੱਲੇ ਪਿਸਦੇ, ਅਗਿਆਨ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਜਫ਼ਰ ਜਾਲਦੇ ਸਨ, ਉਹਦਾ ਬੜਾ ਡੂੰਘਾ ਸਬੰਧ ਬਣ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਮੀਹਾਈਲ ਸਾਦੋਵਿਆਨ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਰੂਮਾਨੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਗੀਤ ਹਨ; ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ, ਅਗਾਂਹ ਵਧਣ, ਤੇ ਚਾਨਣਿਆਂ ਤੱਕ ਅੱਪੜਨ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਭਰਪੂਰ ਬੁਲਾਵਾ ਵੀ ਹਨ।

ਸਾਦੋਵਿਆਨੋ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਤੱਕ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਰੂਮਾਨੀਆਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤ-ਭੰਡਾਰ ਨੂੰ ਅਮੀਰ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਰੂਮਾਨੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੇ ਬੀਤੇ ਜੁੱਗਾਂ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਵੀ ਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵੀ - ਦੋਵੇਂ ਸਾਦੋਵਿਆਨੋ ਦੀ ਮੂਲ-ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੇ ਅਮੁੱਕ ਸੋਮੇ ਹਨ। ਉਹਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਤੇ "ਬਾਜ਼" - ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਵਲ, 1904 ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਗਏ ਸਨ। ਫੇਰ 1906 ਵਿੱਚ ਉਹਨੇ ਫ਼ੌਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਾਰੇ "ਕਾਰਪੋਰਲ ਜਾਰਜਿਤਸਾ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ" ਲਿਖੀਆਂ। ਏਸੇ ਸਾਲ "ਕੁਮਲਾਏ ਫੁੱਲ" ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖੀ; ਤੇ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਏਸ ਲੇਖਕ ਦੇ ਕਹਾਣੀ ਕਹਿਣ ਦੇ ਗੁਣ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਉਜਾਗਰ ਹੋਈਆਂ। "ਨਿਕੋਲਾਏ ਮਾਨੇ ਦੀ ਡਾਇਰੀ" (1907) ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਉਹਦੀਆਂ ਨਿਰਣਾ ਕਰ ਸਕਣ ਦੀਆਂ ਅਦੁੱਤੀ ਸਿਫ਼ਤਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਝਾਉਲਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ "ਝੁੱਗੀਆਂ ਦੇ ਵਾਸੀ" ਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਛਪੇ, ਤੇ ਫੇਰ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਵਲ "ਸੋਇਮਾਰੇਸ਼ਤੀ ਬੰਸ”, ਇੱਕ ਸਮਾਜੀ ਨਾਵਲ "ਕਾਰਖ਼ਾਨਾ ਸਿਰੇਤ ਵਿੱਚ ਵਹਿੰਦਾ ਆਇਆ", "ਜਾਦੂ ਦਾ ਝੁੰਡ, "ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਕਹਾਣੀਆਂ", "ਧੁੰਦੋਂ ਪਾਰ", "ਆਂਕੂਤਾ

ਦੀ ਸਰਾਂ", "ਕੈਨਸਰ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਥੱਲੇ", "ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ ਦੁਕਾ ਦਾ ਰਾਜ", "ਕੁਹਾੜੀ", ਤੇ "ਜਦੇਰ ਭਰਾ" ਆਦਿ ਛਪਦੇ ਰਹੇ । 23 ਅਗਸਤ 1944, ਰੂਮਾਨੀਆਂ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ "ਚਾਨਣ ਪੂਰਬ ਵੱਲੋਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ", "ਮਾਸਕੋ", "ਪੂਰਬੀ ਉਡਾਰੀਆਂ", "ਨਿੱਕੀ ਪੋਨਾ", "ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਕੋਕੋਰ", "ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਤਲਿਸਮ", "ਨਿਕੋਆਰਾ ਪੋਤਕੋਆਵਾ" ਆਦਿ ਲਿਖ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ।

ਸਾਦੋਵਿਆਨ ਦੀਆਂ ਸਭਨਾਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਜਨ-ਸਧਾਰਨ ਲਈ ਬੜੀ ਡੂੰਘੀ ਮਨੁੱਖੀ ਹਮਦਰਦੀ ਹੈ; ਆਪਣੀ ਹੋਣੀ ਨੂੰ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੰਗਰਾਮ ਦੀ ਤਿੱਖੀ ਸੂਝ ਹੈ। ਸਾਦੋਵਿਆਨੋ ਦੀਆਂ ਕਿਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜਾ ਨਰੋਆ ਆਸ਼ਾਵਾਦ ਹੈ, ਉਹਦੀ ਨੀਂਹ ਵੀ ਇਹੀ ਹਮਦਰਦੀ ਤੇ ਸੂਝ ਹੈ। ਉਹਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਲਈ ਪਿਆਰ ਪ੍ਰੇਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜਗਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਤੇ ਇਹ ਆਸ ਬੰਨ੍ਹਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਇੱਕ ਦਿਨ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਏਗੀ । ਸਾਦੋਵਿਆਨੋ ਦੀਆਂ ਕਿਰਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੰਗਰਾਮ ਦੀ ਵਾਰਤਾ ਹਨ, ਇੱਕ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਵੱਲ ਵੱਧਣ ਦੀਆਂ ਚਿਰ-ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਆਸਾਂ ਦੀ ਨੁਹਾਰ ਦਿਸਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

ਪਿਛਲੇ ਦਸਾਂ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰੂਮਾਨੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜੀਆਂ ਮਹਾਨ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਆਈਆਂ ਹਨ, ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਉਹਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਉੱਤੇ ਬੜਾ ਅਹਿਮ ਅਸਰ ਪਿਆ ਹੈ। ਉਹਦੇ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਆ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਲੇਖਕ ਜਿਹੜਾ ਏਨੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਆਲੋਚਕ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਲਿਖ ਰਿਹਾ। ਸੀ, ਹੁਣ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਮੰਜ਼ਿਲ ਉੱਤੇ ਪੁੱਜ ਗਿਆ ਹੈ, ਤੇ ਉਹਨੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦਾ ਉਚੇਰਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ਹੈ; ਤੇ ਉਹਦੀ ਰੂਹਾਨੀ ਅੱਖ ਨੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਅਨੰਤ ਚੌੜਾਈਆਂ ਨੂੰ ਘੋਖਦਿਆਂ, "ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਕੋਕੋਰ" ਨਾਵਲ ਵਰਗੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਕਿਰਤਾਂ ਰੂਮਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਕਿਰਤਾਂ ਰੂਮਾਨੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਸਮਝ ਤੇ ਰੂਮਾਨੀਆਂ ਦੇ ਏਦੂੰ ਵੀ ਚਾਨਣੇ ਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਉਹਦੇ ਪੱਕੇ ਯਕੀਨ ਦਾ ਫਲ ਹਨ।

ਮੀਹਾਈਲ ਸਾਦੋਵਿਆਨੋ ਨੂੰ ਰੂਮਾਨੀਆਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮਹਾਨ ਕਵੀ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ - ਇੱਕ ਕਵੀ ਜਿਸ ਨੇ ਵਾਰਤਕ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਉਹਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਰੁਮਾਨੀਆਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਨੇ ਉਹ ਕਲਾ-ਚੋਟੀਆਂ ਛੁਹ ਲਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਏਦੁੱ ਪਹਿਲਾਂ ਰੂਮਾਨੀਆਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮਿਸਾਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਉਹਦੀ ਬੋਲੀ ਉੱਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਨਰੋਏਪਣ, ਨੈਕੂਲਸੇ (1672-1744) ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦੀ ਰਵਾਨੀ, ਤੇ ਮੋਲਦਾਵੀਆ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਈਓਨ ਕਰੀਆਂਗਾ ਦੇ ਸੁਹਜ ਦਾ ਅਸਰ ਹੈ। ਉਹਦੀ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਨੋਖੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਹੈ — ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਕਲਾਕਾਰ ਦੀ ਬੋਲੀ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਬੜੀ ਵਾਰੀ ਕਮਾਲ ਨੂੰ ਛੁਹ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।

ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੱਡੀ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਡਲੀ ਦਾ ਮੀਤ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਤੇ ਰੂਮਾਨੀਆਂ ਦੀ ਲੋਕ ਜਮਹੂਰੀ ਰੀਪਬਲਿਕ ਦੇ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ। ਏਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਤ ਦੋਵਾਂ ਲਈ ਉਹ ਅਣਥੱਕ ਘਾਲਾਂ ਘਾਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਿਆਂ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਜੋ ਵੀ ਸੋਹਣੀ ਚੰਗੀ ਦੇਣ ਹੈ ਉਹਦੇ ਲਈ ਆਪਣੀ ਹਰ ਕਿਰਤ ਵਿੱਚ ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਪ੍ਰਗਟਾਂਦਿਆਂ, ਮੀਹਾਈਲ ਸਾਦੋਵਿਆਨੋ ਅਮਨ ਦੇ ਰਾਖਿਆਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਤਾਰ ਵਿੱਚ ਡਟ ਕੇ ਖੜੋਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਰੁਮਾਨੀਆਂ ਦੀ ਅਮਨ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਤੇ ਸੰਸਾਰ ਅਮਨ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੈ।

ਉਹਦਾ ਇਹ ਨਾਵਲ "ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਕੋਕੋਰ" 1949 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪਿੱਛੋਂ ਇਹਦੇ ਤੋਂ ਫ਼ਿਲਮ ਤੇ ਥੀਏਟਰ ਲਈ ਨਾਟਕ ਵੀ ਬਣਾਏ ਗਏ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਬੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਛਪ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਅਮਨ ਸੰਗਰਾਮ ਲਈ ਇਹ ਨਾਵਲ ਅਮੁੱਲੀ ਦੇਣ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਤੇ ਏਸ ਲਈ ਇਹਨੂੰ ਅਮਨ ਦਾ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਇਨਾਮ ਸੰਸਾਰ ਅਮਨ ਕੌਂਸਲ ਵੱਲੋਂ ਮਿਲ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ।

ਹੁਣ ਸਾਦੋਵਿਆਨੋ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਭਰ ਦੀ ਰਚਨਾਤਮਕ ਸਰਗਰਮੀ ਦੀ ਚੋਟੀ ਉੱਤੇ ਪੁੱਜ ਕੇ, ਅੱਸੀਵੇਂ ਵਰ੍ਹੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਅੱਪੜਦਿਆਂ, ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਅਟੁੱਟ ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ ਧੜਕਦਿਆਂ, ਰੂਮਾਨੀਆਂ ਤੇ ਸੰਸਾਰ-ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕਿਰਤਾਂ ਨਾਲ ਅਮੀਰ ਕਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਨਿੱਤ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਉਹਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਪਿਆਰ ਹੈ। ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਲੇਖਕ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲਈ ਚਾਨਣ-ਮੁਨਾਰਾ ਸਮਝਦੇ ਹਨ।

1 ਜਨਵਰੀ, 1959.

ਨਵਤੇਜ ਸਿੰਘ

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਕੋਕੋਰ

1.

ਲਿਜ਼ਾ ਦਰਿਆ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ, ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਸਾਰੇ ਪੱਧਰ ਮੈਦਾਨ ਦੇ ਸਿਰੇ ਉੱਤੇ, ਸੌ ਵਰ੍ਹੇ ਹੋਏ ਏਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪਿੰਡ ਉਸਾਰਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਏਸ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਂ 'ਢੱਠੀ-ਕੰਢੀ' ਪਾ ਲਿਆ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਲਿਜ਼ਾ ਦਰਿਆ ਦਾ ਵਹਿਣ ਬੜੇ ਅਚਨਚੇਤ ਮੋੜਾਂ ਤੇ ਵਲਾਵਿਆਂ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਤੇ ਹੜਾਂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਏਨਾ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਪਿੰਡ ਦੁਆਲੇ ਖਿੱਲਰੀਆਂ ਵਾਹੀਆਂ ਬੀਜੀਆਂ ਪੈਲੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਢਾਹ ਲਗਦੀ ਤੇ ਉਹ ਦਰਿਆ- ਬੁਰਦ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ।

ਏਸ ਪੱਧਰ ਮੈਦਾਨ ਦਾ ਏਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ 'ਪੰਛੀਵਾੜਾ' ਨਾਂ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

ਉਹ ਆਖਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, "ਓਥੇ ਜਿੱਥੇ ਜਗੀਰਦਾਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਕਣਕ ਪੱਕਦੀ ਏ।" ਓਥੇ ਤੁਸੀਂ ਕਈ ਵਾਰ ਉਹਨਾਂ ਜੰਗਲੀ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਡਾਰਾਂ ਨਿੱਘੀ ਪੌਣ ਵਿੱਚ ਮੰਡਰਉਂਦੀਆਂ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਮੈਦਾਨ ਦਾ ਇਹ ਨਾਂ ਪਿਆ ਸੀ ।

"ਇਹ ਕੋਈ ਥਲ ਤਾਂ ਨਹੀਂ, ਤੁਸੀਂ ਓਥੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਉਗਾ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਪਰ ਬੁੱਢੜੇ ਮਾਵਰੋਮਾਤੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਕੋਲੋਂ ਸਹੁੰਆਂ ਚੁੱਕਾਈਆਂ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਏਥੇ ਇੱਕ ਵੀ ਮਕਾਨ ਨਹੀਂ ਬਣਨ ਦੇਣਗੇ। ਪੰਛੀਵਾੜੇ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾ ਹੀ ਸੋਨਾ ਏ, ਤੇ ਇਹ ਜਗੀਰਦਾਰ ਸੋਨਾ ਰੋਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਨਿਰੀ ਜੂਨ-ਕਟੀ ਕਰਦੇ ਤੇ ਅਤਿ ਦੀ ਗ਼ਰੀਬੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਹੱਡ ਰੜਕਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਆਂ।"

ਹੁਨਾਲੇ ਵਿੱਚ ਲੋਕੀ ਲਿਜ਼ਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਡਾਂਵਾਡੋਲ ਪੁਲ ਰਾਹੀਂ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਪੈਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੇ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਪਸ਼ੂ-ਖੰਡ ਕੋਲ ਹੀ ਪੁੱਜਦੇ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੰਛੀਵਾੜੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪੱਕੇ ਹੋਏ ਦਾਣਿਆਂ ਦੀ ਮਹਿਕ ਆਉਂਦੀ।

"ਮੇਰਾ ਚਿੱਤ ਕਰਦਾ ਏ ਕਦੇ ਮੈਂ ਚਿੱਟੀ ਰੋਟੀ ਖਾ ਸਕਾਂ !" ਕੋਈ ਕਹਿੰਦਾ।

ਉਹਦੇ ਸੰਗੀ ਹੱਸ ਪੈਂਦੇ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ ਅੱਗੋਂ ਕਿਹਾ, “ਚੰਗਾ, ਪਰਸੋਂ ਤੀਕ ਉਡੀਕ ਲੈ । ਤਾਂ ਸ਼ੈਤ ਏਸ ਮੈਦਾਨ ਨੂੰ ਬੀਜਣ ਦੀ ਸਾਡੀ ਵਾਰੀ ਆ ਜਾਏ।"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਕੋਕੋਰ ਓਦੋਂ ਹਾਲੇ ਮਸਾਂ ਗਿਆਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਉਹਨੇ ਉੱਪਰਲਾ ਜਵਾਬ ਸੁਣਿਆਂ ਸੀ। ਉਹਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਈ, ਪਰ ਉਹ ਸਭਨਾਂ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਹੱਸਿਆ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ ।

"ਤੂੰ ਕਿਉਂ ਪਿਆ ਇੰਜ ਦੰਦੀਆਂ ਕੱਢਦਾ ਏਂ ?" ਉਹਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ, ਜਿਹੜੀ ਰੇੜ੍ਹੇ ਦੇ ਉੱਤੇ ਪਏ ਨਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਹੀ ਦੂਹਰੀ ਹੋਈ ਪਈ ਸੀ ।

"ਐਵੇਂ ਈ, ਮੈਂ ਐਵੇਂ ਈ ਹੱਸ ਪਿਆ।"

"ਜਦੋਂ ਤੈਨੂੰ ਕੋਈ ਸੁਰ ਪਤਾ ਨਾ ਲੱਗੇ, ਤਾਂ ਐਵੇਂ ਮੂੰਹ ਬਣਾਨ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ।"

"ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਪਤਾ ਏ।"

ਅੱਗੇ ਬਹਿਕੇ ਉਹਦਾ ਪਿਉ ਰੇੜੇ ਨਾਲ ਜੁਤੇ ਕੁਮੈਤ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਚਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਹ ਪਿਛਾਂਹ ਮੁੜ ਕੇ ਹੱਸ ਪਿਆ ਸੀ, "ਹੋ-ਹੋ-ਹੋ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨਿਆਣਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ! ਹੁਣ ਤਾਂ ਇਹ ਸਕੂਲੇ ਘੱਲਣਾ ਪਉ ।"

"ਸਕੂਲੇ ਨਾ ਸਕੂਲੇ, ਏਥੇ ਮੈਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹਦੇ ਕੰਨ ਪੁੱਟੂੰ ਤਾਂ ਜੋ ਇਹਨੂੰ ਕੰਨ ਹੋ ਜਾਣ ਕਿ ਵੱਡਿਆਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਧਗਾਣੇ ਨਹੀਂ ਬਿਰਕੀਦਾ।"

ਤੇ ਉਹਨੇ ਉਹਦੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਪੁੱਠੇ ਹੱਥ ਦੀ ਚਪੇੜ ਮਾਰੀ ਸੀ, ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਹੀ ਆਪਣੇ ਅੱਥਰੂ ਪੀ ਗਿਆ ਸੀ।

"ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿਣਾ ਤੂੰ ?"

ਉਹਨੇ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਅੜੀ ਜਹੀ ਵਿੱਚ ਨਿਵਾ ਲਿਆ, ਤੇ ਰੋਹ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਟੇਢੀ ਨਜ਼ਰੇ ਤੱਕਦਾ ਰਿਹਾ।

ਜ਼ਨਾਨੀ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਉਹਨੂੰ ਚਪੇੜ ਮਾਰੀ ।

"ਤੂੰ ਦੂਜੀ ਵੇਰ ਉਹਨੂੰ ਕਿਉਂ ਮਾਰਿਆ ਏ ?” ਆਦਮੀ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।

“ਕਿਉਂਕਿ.. ਉਹ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਗੁਨਾਹੀਆਂ ਵਾਂਗ ਤੱਕ ਰਿਹਾ ਸੀ।"

"ਆਗਾਪੀਆ-ਹੁਣ ਵਿਚਾਰੇ ਦਾ ਖਹਿੜਾ ਛੱਡ।”

"ਨਹੀਂ-ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਛੱਡਣਾ ਤੇ ਤੂੰ ਜਾਰਡਨਾ, ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਭਲੀ ਨਿਭਾ-ਏਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਹੀ ਮੰਨੀ ਜਾਊ। ਜੇ ਫੇਰ ਕਦੇ ਇਹ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਇੰਜ ਵੇਖਦਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਪਿਆ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਹਦੀ ਚਮੜੀ ਉਧੇੜ ਦੇਣੀ ਏਂ। ਚਿਰ ਹੋਇਆ ਤੂੰ ਵੀ ਇੰਨ-ਬਿੰਨ ਇੰਜ ਹੀ ਤੱਕਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੈਂ। ਤੈਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰ ਲਿਆ, ਤੇ ਏਸ ਕਤੂਰੇ ਨੂੰ ਵੀ ਮੈਂ ਠੀਕ ਕਰ ਲੈਣਾ ਏਂ।"

‘ਢੱਠੀ-ਕੰਢੀ' ਦੇ ਲੋਕ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਨਵਾਂ ਨਾਂ ਪਾ ਲੈਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਆਗਾਪੀਆ ਲੱਗੂ ਦਾ ਵੀ ਨਾਂ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਮਸਾਂ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੇ ਲੱਕ ਤੱਕ ਪੁੱਜਦੀ ਸੀ ਤੇ ਸਾਰੇ ਉਹਨੂੰ ਬੌਣੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ — ਉਹ ਮਧਰੀ, ਚੌੜੀ ਤੇ ਬੜੀ ਕੌੜੀ ਜ਼ਨਾਨੀ ਸੀ; ਤੇ ਲੁੰਗੂਆਂ ਦੇ ਜਾਰਡਨ ਨੂੰ ਉਹ ਕੋਕੋਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਦਾ ਲੰਮਾਂ ਸਾਰਾ ਘੁੰਡੀਦਾਰ ਨੱਕ ਸੀ, ਤੇ ਉਹ ਕੁੱਬ ਕੱਢ ਕੇ ਤੁਰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਬੜਾ ਸਾਊ ਤੇ ਠੰਢੇ ਸੁਭਾ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਸੀ । ਉਹਦੀ ਕੁਪੱਤੀ ਵਹੁਟੀ ਚੱਤੇ ਪਹਿਰ ਉਹਦੇ ਦੁਆਲੇ ਹੋਈ ਉਹਨੂੰ ਝਿੜਕਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ, ਉਹ ਕੋਈ ਦਿਨ ਦਿਹਾਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛੱਡਦੀ । ਉਹ ਉਹਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੁਰਸੀ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਖੜੋਂਦੀ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹਦੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਸਿੱਧਿਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਉਹਨੂੰ ਲੂਹ ਸਕੇ । ਅਖ਼ੀਰ ਜਾਰਡਨ ਨੇ ਚੂੰ-ਚਰਾਂ ਕਰਨੀ ਵੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਸੀ; ਪਰ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਇੰਜ ਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਹ ਉਂਜ ਭਾਵੇਂ ਆਪਣੇ ਪਿਉ ਉੱਤੇ ਸੀ, ਪਰ ਉਹਨੇ ਗੁੜ੍ਹਤੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਕੌੜ ਤੇ ਕਿੜ ਵੀ ਲੈ ਲਈ ਸੀ।

ਉਹਦਾ ਨਾਂ ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਗ਼ਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਿਉ ਦੇ ਕੁਨਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਏਸ ਲਈ ਸਾਰੇ ਉਹਨੂੰ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਲੁੰਗੂ ਦੀ ਥਾਂ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਕੋਕੋਰ ਹੀ ਸੱਦਦੇ ਸਨ।

ਜਾਰਡਨ ਕੋਲੋਂ ਉਹਨੇ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣ ਦਾ ਉਜੱਡ ਜਿਹਾ ਢੰਗ ਤੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਟੇਢੀ ਨਜ਼ਰੇ ਤੱਕਣਾ ਸਿੱਖ ਲਿਆ ਸੀ । ਜਾਰਡਨ ਉਹਨੂੰ ਬੜਾ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਇਹਦੇ ਉਲਟ ਆਗਾਪੀਆ ਦਾ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦਾ ਕੋਈ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਵੈਰ ਸੀ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, "ਚੰਗਾ ਹੁੰਦਾ, ਜੇ ਮੈਂ ਇਹਦੀ ਥਾਂ ਕਿਸੇ ਚੂਚੇ ਨੂੰ ਜੰਮਦੀ, ਕੋਈ ਬਘਿਆੜ ਤਾਂ ਇਹਨੂੰ ਖਾਣ ਦਾ ਸੁਆਦ ਲੈ ਸਕਦਾ।"

'ਆਗਾਪੀਆ' ਦਾ ਅਰਥ ਯੂਨਾਨੀ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ 'ਪਿਆਰ' ਹੁੰਦਾ ਹੈ.. ਜਿਹੜਾ ਪਿਆਰ ਮਾਂ ਕੋਲੋਂ ਉਹਨੂੰ ਮਿਲ਼ਦਾ ਉਸ ਕਰਕੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਦਾ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣਾ ਝੋਲਾ ਚੁੱਕ, ਇੱਕੋ ਵਾਰੀ ਉਹਨੂੰ ਮੱਥਾ ਟੇਕ ਕੇ ਇੰਜ ਏਥੋਂ ਭੱਜੇ ਕਿ ਫੇਰ ਏਥੇ ਮੂੰਹ ਨਾ ਵਿਖਾਏ!

ਆਗਾਪੀਆ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਹੀ ਹੁੰਮਣੇ-ਚੁੰਮਣੇ ਲੈਂਦੀ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਅਸਲੋਂ ਹੀ ਉਹਦੇ ਉੱਤੇ ਸੀ, ਏਨਾ ਮੱਧਰਾ ਤੇ ਏਨਾ ਮੋਟਾ ਕਿ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਜਬਰੀ ਭਰਤੀ ਵਾਲਿਆਂ ਵੀ ਉਹਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚੁਣਿਆਂ, ਤੇ ਏਸ ਤੋਂ ਛੁਟ ਉਹ ਬੜਾ ਮੀਣਾ ਤੇ ਵਿੰਗ-ਵਲ ਵਾਲਾ ਸੀ।

ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਉਸ ਇੱਕ ਛੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਵਪਾਰੀ ਨਾਲ ਭਿਆਲੀ ਪਾਈ ਸੀ, ਪਰ ਫੇਰ ਝੱਟ ਹੀ ਉਹਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਉਸ ਆਪਣੀ ਨਿੱਜੀ ਮਸ਼ੀਨ ਲਾ ਲਈ ਸੀ । ਇਹ ਮਸ਼ੀਨ ਮੈਦਾਨ ਦੀ ਵੱਖੀ ਵਿੱਚ ਲਿਜ਼ਾ ਦਰਿਆ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿੱਥ ਉੱਤੇ ਉਹਨੇ ਚਾਲੂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਮੋਟੇ, ਭਾਰੇ ਤੇ ਘੁਮੰਡੀ ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲੇ ਦਾ ਨਾਂ ਗੀਤਜ਼ਾ ਲੁੰਗੂ ਸੀ । ਓਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਹਦਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਾਂ ਪਾਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਤਾ। ਉਹਦਾ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇੱਕ ਅੱਛਾ ਖ਼ਾਸਾ ਮਖ਼ੌਲ ਬਣ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ, ਏਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਇਹ ਨਾਂ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਦਾ ਇੱਕ ਲਫ਼ਜ਼ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ।

ਆਗਾਪੀਆ ਬੌਣੀ ਪੰਦਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਿਆਹੀ ਗਈ ਸੀ, ਤੇ ਉਹਦੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਬਾਲ ਹੋਏ ਸਨ। ਹਰ ਦੋ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਪਿੱਛੋਂ ਤਕਰੀਬਨ ਇੱਕ। ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਹੀ ਬਚੇ ਸਨ: ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਪਲੇਠੀ ਦਾ, ਤੇ ਮੀਤ੍ਰਿਆ। ਗੀਤਜ਼ਾ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਉਹਨੇ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਤੋਂ ਹੀ ਦੁੱਧ ਪਿਆਇਆ ਸੀ, ਤੇ ਉਹ ਉਹਨੂੰ ਬੜਾ। ਪਿਆਰ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਤਿੰਨਾਂ ਕੁ ਮਹੀਨਿਆਂ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ ਉਹਨੇ ਉਹਨੂੰ ਦੁੱਧ ਪਿਆਉਣਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਤੇ ਜੇ ਕਿਤੇ ਉਹਦੀ ਸੱਸ ਕੋਨਸਤਾਂਦੀਆ ਪੂਰੀ ਖੇਚਲ ਨਾਲ ਇਸ ਬਾਲ ਨੂੰ ਬੱਕਰੀ ਦਾ ਦੁੱਧ ਨਾ ਚੁੰਘਾਂਦੀ, ਤਾਂ ਇਹਨੇ ਮਰ ਜਾਣਾ ਸੀ।

ਪਰ ਇੰਜ ਉਹਨੇ ਨਿਰਦਈ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ, ਸਗੋਂ ਏਸ ਕਰਕੇ ਕਿ ਓਦੋਂ ਹਾਲੀ ਉਹ ਆਪ ਵੀ ਤਾਂ ਬਾਲ ਹੀ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਦਾਈਆਂ ਨੂੰ ਬੜਾ ਹਿਰਖ ਸੀ ਕਿ

ਉਹਦੇ ਪਿਉ, ਮਾਨੋਲ ਚਾਚੇ ਨੇ, ਏਨੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰੇ ਹੀ ਉਹਨੂੰ ਵਿਆਹ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਚਾਚਾ ਮਾਨੋਲ ਜਿਦਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਾਬਖ਼ਾਨਾ ਸੀ, ਉਹਦੀ ਆਪਣੀ ਵਹੁਟੀ ਸ਼ਰਾਬ ਦੇ ਇੱਕ ਡਰੱਮ ਥੱਲੇ ਆ ਕੇ ਬਹੁਤ ਚਿਰ ਹੋਇਆ ਮਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਤੇ ਹੁਣ ਏਨੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਪਿੱਛੋਂ, ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਉਹਦੇ ਪਿਉ, ਮਾਨੋਲ ਚਾਚੇ ਨੇ, ਏਨੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰੇ ਹੀ ਉਹਨੂੰ ਵਿਆਹ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਚਾਚਾ ਮਾਨੋਲ ਜਿਦਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਾਬਖ਼ਾਨਾ ਸੀ, ਉਹਦੀ ਆਪਣੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ: ਉਹਨੂੰ ਹੋਰ ਵਹੁਟੀ ਲਿਆਣ ਦਾ ਹੱਕ ਸੀ। ਸੋ ਉਹਨੇ ਨਾਲ ਦੇ ਪਿੰਡ ਆਦਾਂਕਾਤਾ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਧਵਾ ਨਾਲ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਹ ਹੁਣ ਬਹੁਤਾ ਚਿਰ ਆਪਣੇ ਨੇੜੇ ਆਗਾਪੀਆ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹਦਾ। ਜਾਰਡਨ ਲੁੰਗੂ ਵੀ ਬੜਾ ਛੋਟਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਹਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਕੁੜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਦਾਜ ਵਿੱਚ ਮਿਲ਼ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦਿੱਤੀ, ਤੇ ਇਹ ਸਾਕ ਝੱਟ-ਪਟ ਹੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਇੰਜ ਜਾਰਡਨ ਸੁਰਤ ਸਾਂਭਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਲਾਜ਼ਮੀ ਫ਼ੌਜੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਏਸ ਕੁੜੀ ਦੇ ਘਰ ਦਾ ਮਾਲਕ ਬਣ ਗਿਆ।

ਜੇ ਸ਼ਰਾਬਖ਼ਾਨੇ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੇ ਉਹ ਥਾਂ ਵਾਪਸ ਨਾ ਖ਼ਰੀਦ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਤਿੰਨ ਜਾਂ ਏਸ ਤੋਂ ਕੁਝ ਵੱਧ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਲਈ ਚੰਗੇ ਦਿਨ ਬਿਤਾ ਲੈਂਦੇ; ਪਰ ਤਾਂ ਵੀ ਉਹਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਰਹਿਣ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਮੌਕਾ ਨਾ ਮਿਲਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਹਾਲੀ ਬਹੁਤਾ ਚਿਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਆਗਾਪੀਆ ਨੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਦੇਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।

ਤੇ ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ ਜਿਹੜੇ ਛੇ ਹੋਰ ਬਾਲ ਹੋਏ, ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਖਸਰੇ ਨਾਲ ਮਰ ਗਏ, ਕੋਈ ਕੁੱਤੇ-ਖੰਘ ਨਾਲ, ਕੋਈ ਅੰਤੜੀਆਂ ਦੇ ਸੋਜੇ ਨਾਲ ਤੇ ਕੋਈ ਫ਼ੀਮ ਵੱਧ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਨਾਲ; ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਭਾਗਾਂ ਸੇਤੀ। ਆਗਾਪੀਆ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਦੁੱਧ ਨਾ ਪਿਆਇਆ। ਦਾਈਆਂ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਹ ਏਸ ਗੱਲ ਦੀ ਰਤੀ ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਕਰੇ।

ਅੱਠਵਾਂ ਬਾਲ ਸੀ ਮੀਤ੍ਰਿਆ, ਉਹ ਸਭ ਕਾਸੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਚ ਨਿੱਕਲਿਆ। ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਕਾਲੀ ਰੋਟੀ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਚਬਾਣ ਨਾਲ ਵੀ ਉਹਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਖਸਰੇ, ਫੋੜੇ, ਤੇ ਮਰੋੜਾਂ ਨੇ ਵੀ ਉਹਦਾ ਕੁਝ ਨਾ ਵਿਗਾੜਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਹਦੇ ਕੋਲੋਂ ਉੱਬਲਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਦੇਗ ਉਲਟ ਗਈ ਤਾਂ ਵੀ ਉਹ ਸੜਿਆ ਨਾ। ਜਦੋਂ ਘਰ ਦੇ ਪਛਵਾੜੇ ਪੰਘੂੜੇ ਵਿੱਚ ਪਿਆ, ਆਪਣੀ ਪਿੱਠ ਉੱਤੇ ਦੁਲੱਤੀਆਂ ਮਾਰਦਾ ਤੇ ਚਿੜੀਆਂ ਵਾਂਗ ਚੀਂ-ਚੀਂ ਕਰਦਾ ਉਹ ਸੂਰਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭਾ ਤਾਂ ਉਹ ਇਹਦੇ ਚੀਰ ਕੇ ਟੁਕੜੇ-ਟੁਕੜੇ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ।

ਉਹ ਕੱਚੇ ਸਿਓਆਂ ਦੇ ਕਾੜ੍ਹੇ ਨਾਲ ਵੀ ਨਾ ਮਰਿਆ, ਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹਨੂੰ ਕੁੱਤਾ-ਖੰਘ ਲੱਗੀ ਤੇ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਜ਼ਨਾਨੀਆਂ ਨੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਲਿੱਦ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢਿਆ ਪਾਣੀ ਉਹਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ, ਤਾਂ ਵੀ ਉਹ ਨਾ ਮਰਿਆ। ਨਹੀਂ। ਉਹ ਏਸ ਪੀੜਾਂ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲਈ ਪੱਕੀ ਧਾਰ ਬੈਠਾ ਸੀ, ਤੇ ਉਹ ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਡਟਿਆ ਰਿਹਾ।

ਉਹਦੇ ਹੱਡ ਪੈਰ ਆਪਣੇ ਪਿਓ ਵਾਂਗ ਹੀ ਮਹਕਲੇ ਸਨ, ਉਹਦਾ ਨੱਕ ਉਹਦੇ ਮੂੰਹ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਗਿਰਝ ਦੀ ਚੁੰਝ ਵਾਂਗ ਮੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹਦੀਆਂ ਭੱਖਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਉਹਦੇ ਮੱਥੇ ਥੱਲੇ ਦੇ ਜਿਊਂਦੀਆਂ ਸ਼ੈਆਂ ਵਾਂਗ ਨਿੱਤ ਹਿੱਲਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ।

ਉਹਦੇ ਵਿੱਚੋਂ ਉਹਦੇ ਪਿਉ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆਪ ਲੱਭਦਾ ਤੇ ਉਹ ਉਹਨੂੰ ਬੜਾ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।

ਸਿਰਫ਼ ਏਨੇ ਕਰਕੇ ਹੀ ਆਗਾਪੀਆ ਉਹਨੂੰ ਤੱਕ ਕੇ ਵੀ ਰਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਉਹਨੂੰ ਉਹ ਨਜ਼ਰੀ ਪੈਂਦਾ, ਝੱਟ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਕਸੂਰ ਉਹਦਾ ਉਹਨੂੰ ਲੱਭ ਪੈਂਦਾ, ਤੇ ਉਹ ਚੱਤੇ ਪਹਿਰ ਉਹਨੂੰ ਲੱਤ ਜਾਂ ਡੰਡਾ ਠੋਕਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ।

ਛੇਤੀ ਹੀ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਕੰਨੀਂ ਖਿਸਕਾਣੀ ਸਿੱਖ ਲਈ। ਉਹਦੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ-ਲੰਮੀਆਂ ਫੁਰਤੀਲੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਸਨ, ਤੇ ਉਹ ਬਿਨ ਉਡੀਕੇ ਹੀ, ਆਪਣੇ ਖਿੰਡੇ ਵਾਲਾਂ ਵਾਲ਼ੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਪਿਛਾਂਹ ਮੋੜਦਾ ਤੇ ਉੱਚੀ ਸਾਰੀ ਚੀਕਦਾ ਨੱਠ ਜਾਂਦਾ ।

ਉਹਦੀ ਮਾਂ ਉਹਦੀ ਬੜੀ ਸੂਹ ਰੱਖਦੀ, ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਗਲਾਸਾਂ ਤੇ ਅਲੂਚਿਆਂ ਦੀ ਬਹਾਰੇ ਘਰ ਦੇ ਪਛਵਾੜੇ ਬਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦਾ ਹੁੰਦਾ।

"ਵਾੜਾਂ ਟੱਪ-ਟੱਪ ਤੂੰ ਥੱਕਿਆ ਨਹੀਂ, ਘੀਚੜਾ! ਮੇਰਾ ਤੇ ਓਦੋਂ ਕਾਲਜਾ ਠੰਢਾ ਹੋਊ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਤੂੰ ਇਹਨਾਂ ਵਾੜਾਂ ਉੱਤੇ ਹੀ ਟੰਗਿਆ ਜਾਏਂਗਾ।"

ਉਹ ਝਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ, ਤੇ ਅਛੋਪਲੇ ਹੀ ਇੱਕ ਪਾਸਿਉਂ ਝਾੜੀਆਂ ਦੀ ਵਿਰਲ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿੱਕਲ ਆਉਂਦਾ। ਆਗਾਪੀਆ ਵੀ ਵਾੜਾਂ ਟੱਪਦੀ-ਟੱਪਦੀ ਸੜਕ ਤੱਕ ਉਹਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਦਰਿਆ ਕੋਲ ਪੁੱਜ ਕੇ ਹੀ ਕਿਤੇ ਰੁਕਦਾ। ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਉਹਦੀ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਮਾਂ ਜਿਹੜਾ ਡਰਾਵਾ ਦੇਂਦੀ ਉਸਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੀ ਆਈ ਸੀ, ਉਹ ਕਿਉਂ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੀ।

"ਉਹ ਵੇ ਜਿਸ ਇੱਕ ਦਿਨ ਵਾੜ ਉੱਤੇ ਟੰਗੇ ਜਾਣਾ ਏਂ,” ਉਹ ਗੁੜ੍ਹਕਦਾ, "ਤੇ ਆਹਾ ਜੀ, ਮੇਰਾ ਉਸ ਤੋਂ ਖਹਿੜਾ ਛੁੱਟ ਜਾਉ।"

ਆਥਣ ਹੋਣ 'ਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹਨੂੰ ਭੁੱਖ ਲੱਗਦੀ, ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਉਹ ਘਰ ਪਰਤਦਾ। ਆਗਾਪੀਆ ਉਹਦੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਧੂੜ ਡੰਡੇ ਨਾਲ ਛੱਡਦੀ, ਤੇ ਫੇਰ ਤਰੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪਿਆਲਾ ਉਹਦੇ ਮੱਥੇ ਡੰਮ੍ਹਦੀ। ਮੁੰਡਾ ਬੇਫ਼ਾਇਦਾ ਹੀ ਜਾਰਡਨ ਅੱਗੇ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰਦਾ। ਜਾਰਡਨ ਹੁਨਾਲੇ ਦੀ ਗਰਮੀ ਤੇ ਪੈਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੱਡ-ਭੰਨ ਕੰਮ ਪਿੱਛੋਂ ਜਦੋਂ ਘਰ ਪਰਤਦਾ ਤਾਂ ਉਹਦਾ ਅੰਗ-ਅੰਗ ਅਰਾਮ ਲਈ ਤਾਂਘਦਾ ਹੁੰਦਾ। ਉਹ ਅੱਗੋਂ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਾ ਦੇਂਦਾ, ਤੇ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਕੁਝ ਪੈਸੇ ਚੁਰਾਣ ਦੀ ਸੋਚਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਤੀਲਾਂ ਦੀ ਡੱਬੀ ਲੈ ਕੇ ਏਸ ਘਰ ਨੂੰ ਓਦੋਂ ਅੱਗ ਲਾ ਸਕੇ ਜਦੋਂ ਇਹਦੇ ਇੱਕ ਖੂੰਜੇ ਵਿੱਚ ਉਹਦੀ ਮਾਂ ਖੱਡੀ ਉੱਤੇ ਕੱਪੜਾ ਉਣਨ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੀ ਹੋਵੇ।

ਸਭ ਤੋਂ ਔਖਾ ਵਕਤ ਸਿਆਲੇ ਵਿੱਚ ਲੰਘਦਾ। ਬਰਫ਼ ਦੇ ਝੱਖੜ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਬੂਹਿਆਂ ਅੰਦਰ ਰਹਿਣ ਦਾ ਡੰਨ ਲਾ ਦੇਂਦੇ, ਤੇ ਹਵਾ ਅੰਗੀਠੀ ਵਿੱਚ ਸੀਟੀਆਂ ਮਾਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ । ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਆਪਣੀ ਜੁੱਲੀ ਦੀ ਇੱਕ ਨੁੱਕਰੇ ਪਰਛਾਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗੁੱਛਾ-ਮੁੱਛਾ ਹੋਇਆ ਸਿਸਕਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ ਕੋਈ ਪਰਛਾਵਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਰਾਹ ਟੋਂਹਦਾ ਉਸ ਕੋਲ ਆਉਂਦਾ ਤੇ ਉਹਦੇ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਤੱਪੜ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਦੇ ਜਾਂਦਾ, ਉਹ ਝੱਟ

ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਲੈਂਦਾ। 

"ਇਹ ਮੇਰਾ ਬਾਪੂ ਏ," ਉਹ ਸੋਚਦਾ, "ਨਹੀਂ, ਇਹ ਉਹ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ, ਉਹਦੀ ਚਾਲ ਏਦੂੰ ਕੁਝ ਭਾਰੀ ਏ।"

"ਸ਼ੈਦ ਇਹ ਕਿਸੇ ਦੇਵਤੇ ਦੇ ਪੈਰ ਨੇ," ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਹਨੇ ਸੋਚਿਆ।

ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਹਨੇ ਜਾਰਡਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, "ਬਾਪੂ-ਹੁਣ ਸਿਆਲਾ ਏ । ਮੇਰੇ ਕਰਨ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ, ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਐਵੇਂ ਮੱਖੀਆਂ ਮਾਰਦਾ ਰਹਿਨਾ ਆਂ। ਹੁਨਾਲੇ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਲਈ ਕੁਝ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਏ-ਕਦੇ ਬੱਤਖਾਂ ਦਾ, ਤੇ ਫੇਰ ਸੂਰਾਂ ਦਾ, ਜਾਂ ਬੱਕਰੀਆਂ ਦਾ ਹੀ। ਕਦੇ ਸ਼ਰਾਬਖ਼ਾਨਿਉਂ ਕੁਝ ਲੈਣ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਜਾਂ ਪਾਦਰੀ ਵੱਲ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਏ ! ਪਰ ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਜੋਗਾ ਉੱਕਾ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਹੀਂ। ਮੇਰਾ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਏ ਮੈਂ ਸਕੂਲੇ ਜਾਵਾਂ । ਮਾਸਟਰ ਜੀ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਸਕੂਲ ਜਾਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਾਂ । ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਘਾਹ ਤੇ ਬੂਟੀਆਂ ਓਹਲੇ ਲੁਕੀ ਕਣਕ ਦੀ ਇੱਕ ਬੱਲੀ ਆਂ। ਸਕੂਲੇ ਜਾਣਾ ਮੇਰੀ ਗੋਡੀ ਕਰਨ ਵਰਗਾ ਹੋਏਗਾ। ਛੇਤੀ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਚੌਦ੍ਰਵਾਂ ਵਰ੍ਹਾ ਚੜ੍ਹਨ ਵਾਲਾ ਏ।"

"ਸੁਣਿਆਂ ਈ ਨਿੱਕੂ ਕੀ ਪਿਆ ਕਹਿੰਦਾ ਏ ?" ਜਾਰਡਨ ਨੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹਾ ਸੀ।

ਆਗਾਪੀਆ ਨੇ ਭਿਤ ਪਿੱਛੋਂ ਸਭ ਕੁਝ ਸੁਣ ਲਿਆ ਸੀ, ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੋਲ-ਗੋਲ ਘੁਮਾਂਦੀ ਉਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਉੱਤੇ ਟੁੱਟ ਪਈ ਸੀ, “ਹਾਂ, ਮੈਂ ਸੁਣ ਲਿਆ ਏ । ਪਰ ਰਤਾ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਤਾਂ ਵੇਖ, ਕੀ ਤੂੰ ਸਕੂਲੇ ਗਿਆ ਸੈਂ? ਤੇ ਮੈਂ, ਕੀ ਮੈਂ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਵਕਤ ਫ਼ਜ਼ੂਲ ਗੁਆਇਆ ਏ? ਕੀ ਮੈਂ ਅਜਿਹੇ ਖੇਹ- ਖਰਾਬੇ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਪਈ ਆਂ ? ਤੇ ਗੀਤਜ਼ਾ ਦਾ ਹੀ ਲਉ—ਉਹਨੂੰ ਵੀ ਮੈਂ ਅਜਿਹੇ ਲਟੋਰਾਂ ਨਾਲ ਫਿਰਨ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਘੱਲਿਆ। ਸਾਡੇ ਘਰ ਬਥੇਰਾ ਕੰਮ ਏਂ, ਤੇ ਰੱਬ ਦਾ ਲੱਖ ਸ਼ੁਕਰ ਏ, ਸਾਨੂੰ ਕਾਸੇ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਆਪਣੇ ਨਿੱਕੂ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਕਰਾ ਲੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਅਜਿਹੀ ਵੱਟ ਕੇ ਧਰੌਲ ਮਾਰਾਂਗੀ ਕਿ ਉਹਦਾ ਸਿਰ ਉਹਦੇ ਢਿੱਡ ਦੇ ਥੱਲੇ ਜਾ ਪਿਚਕੇਗਾ। ਜੇ ਉਹ ਸਿਆਲੇ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਲਸੀ ਬਣਨੋਂ ਡਰਦਾ ਏ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਵੀ ਉਹਨੂੰ ਕੰਮ ਲੱਭ ਦਿਆਂਗੀ, ਇਹ ਸੋਸਾ ਵੀ ਉਹਨੂੰ ਨਾ ਰਹੇ।"

ਲਫ਼ਜ਼ ਜਿਹੜੇ ਉਹਦੇ ਅੰਦਰ ਝੁੱਲ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦਾ ਹੀਆ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਨਾ ਪਿਆ। ਉਹ ਚੀਕ ਕੇ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹਦਾ ਸੀ, "ਤੈਨੂੰ ਭੂਤਾਂ ਦੀ ਮਾਰ ਵਗੇ-ਤੂੰ ਮਾਂ ਨਹੀਂ!” ਪਰ ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਧਰ ਲਿਆ ਤੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਕਿਹਾ। ਉਹ ਕੁਝ ਚਿਰ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਤੱਕਦੀ ਰਹੀ, ਇੱਕ ਵਿਹੁਲੀ ਮੁਸਕੜੀ ਉਹਦਿਆਂ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਸੀ, ਇੰਜ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜੋ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਏਸ ਵੇਲੇ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਹ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਸਮਝ ਰਹੀ ਸੀ।

ਅਖ਼ੀਰ ਸਿਆਲੇ ਪਿੱਛੋਂ ਬਹਾਰ ਆਈ, ਤੇ ਲਿਜ਼ਾ ਦਰਿਆ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਡਰਾਉਣੇ ਮੌਸਮੀ ਹੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਸ਼ੂਕੀਆਂ।

ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਪੈਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਗਏ, ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਹਲ਼ ਦੀ ਹੱਥੀ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਧਰ ਕੇ ਸੱਜਰੇ ਸਿਆੜ ਵਿੱਚ ਤੁਰਦਾ ਗਿਆ। ਉਹਨੇ ਥੱਕੇ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਪਲੋਸਿਆ, ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ । ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਤੇ ਪਿਉ ਨਾਲ ਗੋਡੀ ਲਈ ਗਿਆ।

ਪਿੱਛੇ ਘਰ ਇੱਕ ਬੁੱਢੀ ਜ਼ਨਾਨੀ, ਦਿਹਾੜੀ ਉੱਤੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਇਕੱਲੇ-ਕਾਰੇ ਘਰ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖ ਛੱਡਦੀ। ਨਰਮ-ਨਰਮ ਧੁੰਦ ਵਾਲੇ ਦਿਸਹੱਦੇ ਵੱਲੋਂ ਹਲਕੀ ਜਿਹੀ ਨਿੱਘੀ ਪੌਣ ਵਗ ਰਹੀ ਸੀ, ਤੇ ਸੂਰਜ ਚਮਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਆਗਾਪੀਆ ਨੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਮਸਤ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਜਿਵੇਂ ਉਹਦੇ ਓਥੇ ਹੋਣ ਨੂੰ ਗੌਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹੀ।

ਵਾਰੀ ਸਿਰ, ਬਹਾਰ ਪਿੱਛੋਂ ਹੁਨਾਲਾ ਆ ਗਿਆ। ਸੇਂਟ ਪੀਟਰ ਤੇ ਸੇਂਟ ਪਾਲ ਦੇ ਪੂਰਬ ਉੱਤੇ ਜਾਰਡਨ ਤੇ ਆਗਾਪੀਆ ਕੁਝ ਚੀਜ਼ਾਂ ਖ਼ਰੀਦਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਰੇੜ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਗਏ।

ਮਾਂ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦੇ ਗਈ:

"ਖ਼ਬਰਦਾਰ! ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਪੈਰ ਨਾ ਪਾਈਂ। ਕੰਨ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣ। ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਣ ਲੈ ਜੋ ਜੋ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਆਖ ਰਹੀ ਆਂ, ਤਾਂ ਜੋ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਨੂੰ ਤੈਨੂੰ ਬਦਦੁਆਈਂ ਨਾ ਦੇਣੀਆਂ ਪੈਣ। ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਾਂ ਬਦਦੁਆਈਂ ਦਏ, ਓਦੋਂ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲਈ ਖੱਫਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਛੱਡਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਏ।"

ਕੱਲ੍ਹ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਮੀਂਹ ਵਰ੍ਹਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤੇ ਲਿਜ਼ਾ ਦਰਿਆ ਨੂੰ ਵੱਡੀਆਂ ਨੀਲੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਰਿੜਕਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਰਾਤੀਂ ਵੀ ਮੀਂਹ ਵਰ੍ਹਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਸਵੇਰ ਸਾਰ ਕੁਝ ਘੰਟਿਆਂ ਲਈ ਨਿੱਮਲ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਮਸਾਂ ਏਨੀ ਕੁ ਦੇਰ ਲਈ ਕਿ ਲੋਕੀਂ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਸੌਦਾ ਵਸਤ ਖ਼ਰੀਦ ਸਕਣ; ਤੇ ਓਦੋਂ ਹੀ ਫੇਰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਬੱਦਲ ਜੁੜ ਆਏ ਸਨ ਤੇ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਛਜੀ ਖਾਰੀਂ ਮੀਂਹ ਪੈਂਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਮੀਤ੍ਰਿਆ, ਕੱਲਾ ਤੇ ਉਦਾਸ, ਸਲੇਟੀ ਦਿਸਹੱਦੇ ਉੱਤੇ ਨੀਝ ਲਾਈ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ। ਤੱਪੜਾਂ ਤੇ ਬੋਰੀਆਂ ਨਾਲ ਸਿਰ ਢੱਕ ਕੇ ਜੱਟ ਸੜਕ ਉੱਤੋਂ ਲੰਘਦੇ ਰਹੇ ਤੇ ਦੱਸਦੇ ਰਹੇ, ਦਰਿਆ ਬੜਾ ਰੋਹ ਵਿੱਚ ਸੀ।

"ਇਹ ਝੱਖੜ ਕਿਤੇ ਪੁਲ ਹੀ ਨਾ ਰੋੜ੍ਹ ਘੱਤੇ," ਇੱਕ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਫੇਰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਪੈਲੀਆਂ ਤੋਂ ਕੱਟੇ ਜਾਵਾਂਗੇ।"

ਦੁਪਹਿਰ ਵੇਲ਼ੇ ਜਾ ਕੇ ਇਹ ਦੁਰਘਟਨਾ ਹੋਈ, ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਪਰਤਦੇ ਵੱਡੇ ਸਾਰੇ ਰੇੜ੍ਹੇ ਪੁਲ ਉੱਤੇ ਆਣ ਚੜ੍ਹੇ। ਆਫਰੀਆਂ ਸ਼ੂਕਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕੰਢਿਆਂ ਤੋਂ ਦਰੱਖਤਾਂ ਦੇ ਤਣੇ ਤੇ ਗੇਲੀਆਂ ਰੋੜ੍ਹ-ਰੋੜ੍ਹ ਕੇ ਪੁਲ ਦੀਆਂ ਬੁੱਢ-ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਥੰਮੀਆਂ ਨਾਲ ਟਕਰਾਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

ਡਾਵਾਂ-ਡੋਲ ਤੇ ਬੇ-ਯਕੀਨਾ ਪੁਲ ਆਪਣੇ ਸਭਨਾਂ ਜੋੜਾਂ ਤੋਂ ਝੰਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਤਿੰਨਾਂ ਰੇੜ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਸਵਾਰਾਂ ਨੇ ਦਬਾ-ਦਬ ਚਾਬਕਾਂ ਆਪਣੇ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰੀਆਂ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਪਿੰਡ ਵਾਲ਼ੇ ਕੰਢੇ ਉੱਤੇ ਛੇਤੀ ਪੁੱਜ ਜਾਣ । ਉਹ ਪੁੱਜ ਵੀ ਗਏ, ਪਰਲੇ ਕੰਢੇ ਉੱਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਜਾਰਡਨ ਤੇ ਆਗਾਪੀਆ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ।

"ਚਲਦਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ!" ਆਗਾਪੀਆ ਨੇ ਚੀਕ ਕੇ ਕਿਹਾ।

ਜਾਰਡਨ ਨੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਚਾਬਕ ਮਾਰੀ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਾਹੋ ਦਾਹੀ ਨੱਠ ਉੱਠੇ ਖੁਰਾਂ ਥੱਲੇ ਪੁਲ ਦਾ ਸਾਰਾ ਢਾਂਚਾ ਟੁਕੜੇ-ਟੁਕੜੇ ਹੋ ਕੇ ਖਿਡੌਣੇ ਵਾਂਗ ਖਿੱਲਰ ਗਿਆ।

ਸ਼ਤੀਰੀਆਂ, ਬੰਦੇ, ਰੇੜ੍ਹਾ ਤੇ ਘੋੜੇ ਸਭ ਕੁਝ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਗੜਬੜ ਵਿੱਚ ਵਲ੍ਹੇਟਿਆ ਗਿਆ। ਜਿਹੜੇ ਹੁਣੇ-ਹੁਣੇ ਪੁਲ ਪਾਰ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਡਰ ਕੇ ਚੀਕ ਮਾਰੀ, ਤੇ ਆਪਣੇ ਰੇੜ੍ਹਿਆਂ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਦਰਿਆ ਵੱਲ ਲਹਿੰਦੀ ਉਤਰਾਈ ਉੱਤੇ ਦੌੜ ਪਏ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਹੋਰ ਵਾਸੀ ਵੀ ਭੱਜੇ-ਭੱਜੇ ਆਏ, ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਕੋਲ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਤੰਗਲੀ ਸੀ, ਜਿਦ੍ਹੇ ਨਾਲ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਅਸਮਾਨ ਨੂੰ ਚੀਰ ਸੁੱਟਣਾ ਚਾਹਦਾ ਹੈ।

ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੱਢ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਜਾਰਡਨ ਦਾ ਸਿਰ ਚੀਥੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਤੇ ਅੰਤਾਂ ਦਾ ਲਹੂ ਵਗ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਹਨਾਂ ਉਹਨੂੰ ਕੰਢੇ ਉੱਤੇ ਲਿਟਾ ਦਿੱਤਾ, ਤੇ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹਦੀ ਵਹੁਟੀ ਨੂੰ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਹਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਚੀਥੜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਕੋਈ-ਕੋਈ ਸਾਹ ਹੀ ਆਉਂਦਾ ਸੀ।

ਉਹਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹੀਆਂ ਤੇ ਅਚਾਨਕ ਮੀੜਿਆ ਉਹਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ। ਮੁੰਡਾ ਬੜੀ ਤਰਸ-ਯੋਗ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਕੰਬ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਮਲਦਾ ਤੇ ਉਹਦੇ ਦੰਦੋੜਿਕੇ ਵੱਜ ਰਹੇ ਸਨ।

ਇੰਜ ਜਾਪਿਆ ਜਿਵੇਂ ਆਗਾਪੀਆ ਉਹਨੂੰ ਕੁਝ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹਦੀ ਸੀ । ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਅਗਾਂਹ ਹੋ ਕੇ ਨਿਊਇਆ, ਤੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਡਸਕੋਰੇ ਲੈਣ ਲੱਗਾ। ਉਹਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਖੱਬਾ ਹੱਥ ਆਪਣੇ ਗਲਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਤੇ ਓਥੋਂ ਦਿਲ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦਾ ਬਣਿਆਂ ਇੱਕ ਬਿਸਕੁਟ ਕੱਢਿਆ, ਇਸ ਬਿਸਕੁਟ ਦੇ ਉੱਤੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੀ ਖੰਡ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਅੱਖਰ ਲਿਖੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਹ ਕਣਕ ਤੇ ਸ਼ਹਿਦ ਦਾ ਬਣਿਆ ਦਿਲ ਪੰਘਰ ਪਿਆ ਤੇ ਇੰਜ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਲਹੂ ਵਗ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ । ਬਸ ਇੱਕ ਪਲ ਦਾ ਪਲ ਹੀ ਸੀ, ਤੇ ਉਹ ਮਰ ਗਈ। ਉਹਦੇ ਖਰ੍ਹਵੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਮੁਸਕਾਨ ਸੀ। ਜਾਰਡਨ ਆਪਣੀਆਂ ਕਾਲੀਆਂ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵੰਨੀਆਂ ਅੱਖੀਆਂ ਨਾਲ ਬੇਕਿਰਕ ਅਸਮਾਨ ਵੱਲ ਨੀਝ ਲਾਈ ਉਹਦੇ ਨੇੜੇ ਲੇਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

2.

ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲੇ ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਨੂੰ ਤੀਹਵਾਂ ਵਰ੍ਹਾ ਟੱਪਿਆਂ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਚਿਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ, ਪਰ ਉਹ ਏਦੂੰ ਵਡੇਰਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। "ਮੁਸੀਬਤਾਂ, ਫ਼ਿਕਰ ” ਉਹ ਰੋਣੇ ਰੋਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ।

ਉਹਦੇ ਉੱਤੇ ਦਿਨੋ-ਦਿਨ ਚਰਬੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਜਾਂਦੀ, ਉਹਦਾ ਮੂੰਹ ਮੁਲਾਇਮ ਤੇ ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਛੱਪਰ ਕੋਇਆਂ ਕੋਲੋਂ ਕੁਝ ਸੂਹੇ ਸਨ। ਉਹਦਾ ਨੱਕ ਛੇਤੀ ਹੀ ਚੂਈਕਾ (ਅਲੂਚਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਰਾਬ) ਬਹੁਤੀ ਪੀਣ ਕਰਕੇ ਲਾਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹਨੂੰ ਇਹ ਸ਼ਰਾਬ ਬੜੀ ਭਾਂਦੀ ਸੀ, ਤੇ ਉਹ ਨੇਮ ਨਾਲ ਇਹ ਪੀਂਦਾ, ਰੋਜ਼ ਸਵੇਰੇ ਇਹਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਗਲਾਸ।

"ਮਸ਼ੀਨੋਂ ਉੱਡਦੀ ਏਸ ਖੇਹ ਦੇ ਨਾਲ," ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ, "ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਸੰਘ ਗਿੱਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਏ— ਨਹੀਂ ਤੇ ਮੈਂ ਤਾਂ ਇੰਜਣ ਵਾਂਗ ਫੱਫ-ਫੱਫ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਵਾਂ।"

ਉਹਦੇ ਘਰ ਵਾਲੀ ਸਤਾਂਕਾ ਐਵੇਂ ਬੇਮਲੂਮੀ ਜਹੀ ਉਸ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਸੀ, ਉਹਦਾ ਪਿੰਡਾ ਲਾਲ ਤੇ ਸ਼ਾਹੀਆਂ ਵਾਲਾ ਸੀ । ਜੇ ਉਹ ਉਹਨੂੰ ਇੱਕ ਸੁਣਾਂਦਾ, ਤਾਂ ਉਹ ਅੱਗੋਂ ਦਸ ਸੁਣਾਂਦੀ। ਮਾਂ-ਪਿਉ ਦੇ ਨੜੋਏ ਉੱਤੇ ਵੀ ਉਹਦਾ ਵਤੀਰਾ ਢੁੱਕਵਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਦਿਉਰ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਵੱਲ ਟੇਢੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਤੱਕਦੀ ਰਹੀ, ਤੇ ਫੇਰ ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਢੇਰ ਸਾਰਾ ਚਿਰ ਕੁਝ ਕਹਿੰਦੀ ਰਹੀ। ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮੱਛੀ ਵਾਂਗ ਲਿਚ-ਲਿਚ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ।

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨਾਲ ਉਹ ਖਿੜੇ ਮੱਥੇ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੁਈ, ਤੇ ਕਿੜ ਰੱਖਦੀ ਸੀ, ਸੋ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਦਿਲ ਹੀ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਏਸ ਵੇਲੇ ਉਹਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢੀਆਂ।

ਬੁੱਢੇ-ਬੁੱਢੀ ਦੇ ਇਕੱਠ ਦੀ ਰੋਟੀ ਮਾਪਿਆਂ ਵਾਲ਼ੇ ਘਰ ਹੀ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਨੇ ਖੂਬ ਖਾਧਾ, ਤੇ ਲੇੜਕੇ ਪੀਤੀ। ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਛੇਕੜ ਮਿਲਿਆ। ਤੇ ਓਦੋਂ ਵੀ ਉਹ ਕੁਝ ਬੁਰਕੀਆਂ, ਤੇ ਬੋਟੀ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਖੂੰਝੇ ਵਿੱਚ ਖਾਣ ਲਈ ਜਾ ਬੈਠਿਆ।

ਪਰ ਓਥੇ ਵੀ ਉਹ ਸਤਾਂਕਾ ਦੀਆਂ ਵਰਮੇਂ ਵਰਗੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਤੋਂ ਨਾ ਬਚਿਆ, ਤੇ ਸਤਾਂਕਾ ਦੇ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ ਤਿਉੜੀਆਂ ਪੈ ਗਈਆਂ।

"ਏਸ ਜ਼ਨਾਨੀ ਦੇ ਘਰ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਮੇਰੀ ਜਿੰਦ ਤਾਂ ਨਰਕ ਬਣ ਜਾਏਗੀ," ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਸੋਚਿਆ। ਪਾਦਰੀ ਨੇ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ, ਤੇ ਫੇਰ ਉਹਨੇ ਸਵਰਗ ਤੇ ਨਰਕ ਦਾ ਕਿੱਸਾ ਛੇੜਿਆ: "ਜਿਹੜੇ ਸਾਡੀ ਏਸ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨੇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਸਵਰਗ ਵਿੱਚ ਜਾਣਗੇ, ਤੇ ਪਾਪੀਆਂ ਨੂੰ ਨਰਕਾਂ ਵਿੱਚ ਤਸੀਹੇ ਭੋਗਣੇ ਪੈਣਗੇ, ਜਿੱਥੇ ਪਰਲੋ ਤੀਕ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੱਖਾਂ ਦੈਂਤ ਤਸੀਹੇ ਦੇਂਦੇ ਰਹਿਣਗੇ । ਸਿਰਫ਼ ਚੜ੍ਹਾਵੇ ਤੇ ਅਰਦਾਸਾਂ ਹੀ ਰੱਬ ਦੀ ਮਿਹਰ ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਪੁਆ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਗੁਨਾਹੀ ਆਣ 'ਤੇ ਭੁੱਲ ਬਖ਼ਸ਼ਾਣ, ਮਨਮੱਤੀਏ ਆਣ 'ਤੇ ਉਹਦੀ ਰਜ਼ਾ ਨੂੰ ਮੰਨ ਲੈਣ।"

"ਜੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਪੈਸਾ ਹੋਏ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸਵਰਗ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਪਣੇ ਜੋਗੀ ਥਾਂ ਮੁੱਲ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹੋ," ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਗੁਟਕ ਕੇ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਹੀ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ।

"ਤੱਕਿਆ ਈ ਏਸ ਸ਼ੈਤਾਨ ਨੂੰ ਦੰਦੀਆਂ ਕੱਢਦਿਆਂ ?" ਸਤਾਂਕਾ ਨੇ ਆਪਣਾ ਤਿੱਖਾ ਮੂੰਹ ਰੋਹ ਨਾਲ ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਵੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਚਿਲਕ ਕੇ ਕਿਹਾ, "ਪਾਦਰੀ ਪਵਿੱਤਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਬਖਾਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤੇ ਇਹ ਤੇਰਾ ਚੋਬਰ ਭੂਤਨਾ ਹੱਡ ਚੂਸੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਮਠਿਆਈ ਖਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤੇ ਦੰਦੀਆਂ ਕੱਢ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਮੀੜਿਆ! ਤੂੰ ਸਿੱਧਾ ਸ਼ੈਤਾਨ ਕੋਲ

ਪੁੱਜਣਾ ਏਂ।"

"ਨਹੀਂ ਉੱਕਾ ਨਹੀਂ! ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਲਈ ਸਵਰਗ ਦੀ ਟਿਕਟ ਖ਼ਰੀਦ ਲਵਾਂਗਾ।"

"ਚੰਗਾ ਹੋਵੇ ਜੇ ਤੂੰ ਦੱਸ ਸਕੇਂ ਕਾਹਦੇ ਨਾਲ ?”

"ਮੈਂ ਕੋਈ ਸਬੀਲ ਕਰ ਹੀ ਲਵਾਂਗਾ। ਅਮੀਰ ਲੋਕੀਂ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਲੈਂਦੇ ਨੇ, ਮ੍ਹਾਤੜਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਜ਼ਰ ਕਰਨੀ ਪੈਣੀਂ ਏਂ। ਤੇ ਜੇ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਾ ਹੀ ਲੱਭਾ, ਤਾਂ ਫੇਰ ਜਿੱਥੇ ਤੂੰ ਕਹਿਨੀ ਏਂ ਓਥੇ ਹੀ ਮੈਂ ਚਲਿਆ ਜਾਵਾਂਗਾ, ਤੇ ਮੇਰੀ ਜਾਚੇ ਓਥੇ ਤਾਂ ਹਰ ਹਫ਼ਤੇ ਦਾਵਤਾਂ ਉੱਡਦੀਆਂ ਨੇ, ਤੇ ਵਾਜੇ ਵੱਜਦੇ ਨੇ !"

ਉਹਦੀ ਭਾਬੀ ਨੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਉਹਨੂੰ ਫਿਟਕਾਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, "ਸੁਣਿਆ ਈ ਇਹਦਾ ਕੁਫ਼ਰ, ਗ੍ਹੀਤਜਾ ?"

"ਆਹੋ, ਮੈਂ ਸਭ ਸੁਣ ਲਿਆ ਏ । ਪਰ ਇਹਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਕੀ ਪਤਾ ?”

ਉਹ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਆਪੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਉਹਨੇ ਜ਼ੋਰ-ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਫ਼ਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਲੱਤਾਂ ਮਾਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, "ਤੈਨੂੰ ਕੁਝ ਪਤਾ ਏ ਕਿ ਨਹੀਂ। ਇੱਕ ਦਮ ਬਕ ਦੇ।"

"ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਤੇ ਤੂੰ ਕਿਵੇਂ ਸੋਚ ਸਕਨੀ ਏਂ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਪਤਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਓਥੇ ਕਦੇ ਗਿਆ ਨਹੀਂ, ਸ਼ੈਤ ਤੂੰ ਤੇ ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਓਥੇ ਪੈਰ ਪਾ ਆਏ ਹੋ, ਸ਼ੈਤ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਵੇ ?"

"ਪਰ ਮੂਰਖਾ ਅਸੀਂ ਵੀ ਓਥੇ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਗਏ।"

"ਤਾਂ ਫੇਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪਤਾ ਏ ਕਿ ਸਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਏ ?"

"ਅਜਿਹੀ ਪੁੱਠੀ ਮੱਤ ਵਾਲੇ ਨਾਲ ਤਾਂ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਈ ਵੀਹਾਂ ਦਾ ਘਾਟਾ ਏ ?"

ਸਤਾਂਕਾ ਨੇ ਚੀਕ ਕੇ ਕਿਹਾ, "ਛੱਡ ਸੂ ਪਰ੍ਹਾਂ, ਗ੍ਹੀਤਜਾ । ਤੂੰ ਇਹਨੂੰ ਇੱਕ ਲਫ਼ਜ਼ ਕਹਿਨਾ ਏਂ ਤੇ ਉਹ ਅੱਗੋਂ ਛੱਤੀ ਉਲਟੀ ਕਰ ਦੇਂਦਾ ਏ । ਤੂੰ ਕਹਿਨਾ ਏਂ ਇੱਕ ਸ਼ੈ ਦੁੱਧ ਚਿੱਟੀ ਏ, ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਏ ਨਹੀਂ ਕਾਲੀ ਚੁੱਟ ਏ।"

"ਪਰ ਬਹੁਤਾ ਤਾਂ ਇੰਜ ਜਾਪਦਾ ਏ ਕਿ ਇਹਦਾ ਰੰਗ ਕੋਈ ਨਹੀਂ-ਸਿਰਫ਼ ਖੱਟਾ ਕੁਸੈਲਾ ਜਿਹਾ ਸੁਆਦ ਏ," ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਅੱਗੋਂ ਸੁਣਾਈਂ।

"ਇੰਜ ਕਲਾਮ ਕਰਨਾ ਏਂ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ?”

"ਮੈਂ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੱਲਾ-ਕਾਰਾ ਰਹਿ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਬੜਾ ਦੁਖੀ ਆਂ।"

"ਏਸੇ ਲਈ ਤੂੰ ਏਨਾ ਗੁਸਤਾਖ਼ ਬੋਲਣਾ ਏਂ?.. ਤੇ ਫੇਰ ਵੀ ਤੂੰ ਚਾਹਨਾ ਏਂ ਕਿ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਨੁਹਾਵਾਂ ਧੁਆਵਾਂ, ਤੈਨੂੰ ਕੱਪੜੇ ਪੁਆਵਾਂ ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਖਾਣ ਨੂੰ ਦਿਆਂ ? ਤੂੰ ਨਿਰਾ ਕੋਹੜ ਏਂ। ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਨਿਆਣੇ ਈ ਕਾਫ਼ੀ ਨੇ। ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਤੇਰੀ ਲੋੜ। ਮੇਰੀਆਂ ਧੀਆਂ ਤੇਰੇ ਹਾਣ ਦੀਆਂ ਨੇ, ਪਿੱਛੋਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਿੱਕਲ ਜਾਂਦੀ ਏ । ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮੁਟਿਆਰ ਭੈਣ ਦੀ ਵੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨੀ ਪੈਣੀ ਏਂ ।... ਜੋ ਵੀ ਏ, ਅਸੀਂ ਬੜੇ ਸਾਰੇ ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਘਰ, ਤੇ ਸਾਡਾ ਮੇਜ਼ ਏਨਾ ਵੱਡਾ ਨਹੀਂ ।"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਹਉਕਾ ਭਰਿਆ।

"ਏਧਰ ਵੇਖ," ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲੇ ਨੇ ਆਪਣਾ ਨੱਕ ਮਲਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, "ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੇ ਉੱਤੇ ਬੜਾ ਤਰਸ ਆਉਂਦਾ ਏ - ਅਖ਼ੀਰ ਤੂੰ ਮੇਰਾ ਭਰਾ ਏਂ।... ਤੇ ਤੂੰ ਹੁਣ ਬਹੁਤਾ ਨਾ ਚਪੜ-ਚਪੜ ਕਰ, ਸਤਾਂਕਾ, ਤੈਨੂੰ ਚੁੱਪ ਕਰ ਕੇ ਮੇਰਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਸੁਣਨਾ ਪਵੇਗਾ।"

"ਜੇ ਇਹ ਚੰਗਾ ਏ, ਗ੍ਹੀਤਜਾ - ਤਾਂ ਮੈਂ ਸੁਣ ਲਵਾਂਗੀ। ਤੇ ਜੇ ਇਹ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਫੇਰ ਮੈਂ ਕੰਨ ਨਹੀਂ ਧਰਨਾ ।"

"ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਕਹਿਨਾਂ ਵਾਂ— ਤੈਨੂੰ ਸੁਣਨਾ ਪਵੇਗਾ," ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲੇ ਨੇ ਜ਼ੋਰ-ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਲੱਤਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਕਿਹਾ।

"ਚੰਗਾ ਫੇਰ, ਗ੍ਹੀਤਜਾ, ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਈ ਏ ਮੈਂ ਇੱਕ ਸ਼ਰਤ ਉੱਤੇ ਹਰ ਵਾਰ ਸੁਣ ਲੈਨੀ ਹੁੰਨੀ ਆਂ— ਜੇ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਹੱਕ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੂਰੇਂ।"

"ਮੈਂ ਹਰ ਇੱਕ ਦੇ ਹੱਕ ਪੂਰਾਂਗਾ।"

"ਇੰਜ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਏਂ ਤੂੰ।”

"ਜੋ ਠੀਕ ਤੇ ਹੱਕੀ ਏ ਉਹੀ ਮੈਂ ਕਰਾਂਗਾ, ਤੇ ਹੁਣ ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਬਕ ਬਕ ਬੰਦ ਕਰ।”

"ਜੇ ਇੰਜ ਹੀ ਏ, ਤਾਂ ਫੇਰ ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਕਰ ਜਾਨੀ ਆਂ। ਮੈਨੂੰ ਏਸ ਗੁਰ ਦਾ ਪਤਾ ਏ: ਜਦੋਂ ਬੰਦਾ ਬੋਲਦਾ ਹੋਏ ਤਾਂ ਤੀਵੀਂ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਕਰ ਕੇ ਸੁਣਨਾ ਪੈਂਦਾ ਏ। ਪਰ ਗ੍ਹੀਤਜਾ, ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ ਕਿ ਜਿਸ ਮਾਮਲੇ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਝਗੜ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਗੱਲ ਹਾਲੀ ਨਹੀਂ ਮੁਕਾਈ। ਏਸ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਮਸ਼ੀਨ ਲਾਗੇ ਦੇ ਕੋਠੇ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਤੂੜੇ ਪਏ ਆਂ। ਸਾਨੂੰ ਹੋਰ ਥਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਏ, ਓਥੇ ਸਾਡਾ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਨਿਭਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ; ਸੋ ਅਸੀਂ ਬੁੱਢੀ-ਬੁੱਢੇ ਦੇ ਘਰ ਆਣ ਰਹੀਏ, ਏਥੇ ਆਪਣੇ ਮਾਲ-ਡੰਗਰ ਲਈ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਕੁੜ ਵੀ ਹੋ ਜਾਏਗੀ, ਤੇ ਪਿੱਛੇ ਬਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਫਲਾਂ ਦੇ ਬੂਟੇ ਵੀ ਨੇ... ਤੈਨੂੰ ਚੇਤੇ ਹੋਣਾ ਏਂ, ਮੇਰੀ ਸੱਸ ਵਿਚਾਰੀ ਰੋਣੇ ਰੋਂਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਕੁਲਹਿਣਾ ਕਪੁੱਤਰ ਉਹਦੇ ਸਾਰੇ ਗਲਾਸ ਤੇ ਅਲੂਚੇ ਉਡਾ ਲੈਂਦਾ ਏ!"

"ਤੂੰ ਚੁੱਪ ਕਰਨੀ ਏਂ ਕਿ ਨਹੀਂ ?" ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀ ਕੇ ਗਰਮ ਹੋ ਕੇ ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਗੱਜਿਆ, "ਮੈਂ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਹੁਣ ਤੱਕ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਲਿਆ ਏ, ਸਮਝ ਆਈ ? ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਮੁਥਾਜੀ ਨਹੀਂ ਪਈ । ਮੈਂ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਏ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਏਸ ਘਰ ਆ ਰਹੀਏ। ਮਸ਼ੀਨ ਉੱਤੇ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਆਂ, ਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਲਈ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਓਥੇ ਉੱਕਾ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ, ਤੇ ਅਸੀਂ ਉਹਨੂੰ ਮਾਪਿਆਂ ਵਾਲ਼ੇ ਘਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਛੱਡ ਸਕਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਏਥੇ ਅਸੀਂ ਆਪ ਵਸਣਾ ਏਂ । ਸੋ ਸਾਨੂੰ ਬੜੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਿਣ ਗੱਟ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ ਕਿ ਅਸੀਂ ਉਹਦਾ ਕੀ ਬੰਦੋਬਸਤ ਕਰੀਏ! ਠੀਕ ਏ ਨਾ ?"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਲਸੂਵੀਂ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਤੱਕਿਆ, ਤੇ ਅਡੋਲ ਹੀ ਕਿਹਾ, "ਮੇਰਾ ਵੀ ਜੱਦੀ ਭੋਂ ਵਿੱਚ ਓਨਾ ਹੀ ਹਿੱਸਾ ਏ, ਜਿੰਨਾ ਤੁਹਾਡਾ।"

"ਹਾ-ਹਾ," ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲਾ ਵਿਹੁਲਾ ਹਾਸਾ ਹੱਸਿਆ, "ਤੇਰਾ ਹਿੱਸਾ ਤੇਰਾ ਏ,

ਇਹ ਤਾਂ ਗੱਲ ਸਾਫ਼ ਏ! ਪਰ ਤੂੰ ਉਹਦਾ ਅਚਾਰ ਪਾਣਾ ਏਂ? ਕੀ ਕਰੇਂਗਾ-ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਉਸ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਤੋਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਜੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਨਾਲੇ ਤੂੰ ਹਾਲੀ ਅਸਲੋਂ ਕਮਉਮਰਾ ਏਂ । ਜਦੋਂ ਤੂੰ ਗੱਭਰੂ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਨੌਕਰੀ ਪੂਰੀ ਕਰ ਆਏਂਗਾ, ਓਦੋਂ ਤੇਰਾ ਹਿੱਸਾ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਉਵੇਂ ਦਾ ਉਵੇਂ ਮੋੜ ਦਿਆਂਗਾ । ਹੁਣ ਤੋਂ ਓਦੋਂ ਤੀਕ, ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਤੋਂ ਦੀ ਵਾਹੀ ਕਰਾਂਗਾ।"

“ਪਰ ਭੋਂ ਫ਼ਸਲ ਦਏਗੀ, ਉਹਦੇ 'ਚੋਂ ਮੇਰਾ ਹਿੱਸਾ ?"

"ਹਲਾ-ਤੂੰ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਗੰਢ ਦਾ ਬੜਾ ਪੱਕਾ ਏਂ।”

"ਜੋ ਮੇਰੇ ਹਿੱਸੇ ਆਏਗਾ, ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਖ਼ਰਚਾ ਤੋਰਨਾ ਚਾਹਦਾ ਆਂ—ਮੈਂ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨੀ ਏਂ।"

ਸਤਾਂਕਾ ਇੰਜ ਬੁੜ੍ਹਕੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਬਲ਼ਦਾ-ਬਲ਼ਦਾ ਚੋਅ ਉਹਨੂੰ ਛੁਹਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋਏ, "ਇਹ ਮੁੰਡਾ ਤਾਂ ਸਾਡੀਆਂ ਬੇੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਟੇ ਪਾ ਕੇ ਹੀ ਸਬਰ ਕਰੇਗਾ।"

“ਚੁੱਪ ਹੋ, ਤੂੰ ਨਾ ਆਪਣੀ ਮਾਰ! ਮੈਨੂੰ ਗੱਲ ਕਰ ਲੈਣ ਦੇ।" ਤੇ ਫੇਰ ਉਹਨੇ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕਰਕੇ ਕਿਹਾ, "ਏਧਰ ਵੇਖ, ਓਇ ਨਿਕੰਮਿਆ। ਸਾਡੇ ਪਿਉ ਨੂੰ ਕਿਤੇ ਪੜ੍ਹਣਾ ਲਿਖਣਾ ਆਉਂਦਾ ਸੀ । ਉਹਨੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਕਦੇ ਸਕੂਲੇ ਨਾ ਪਾਇਆ। ਤੇ ਅਨਪੜ੍ਹਤਾ ਨੇ ਉਹਦੀ ਚੰਗਿਆਈ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵੱਟਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਲਾਇਆ, ਤੇ ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਮੇਰਾ ਤਅੱਲਕ ਏ, ਮੈਨੂੰ ਤੱਕ ਕੇ ਹੀ ਤੇਰੀ ਤਸੱਲੀ ਹੋ ਜਾਏਗੀ। ਤੂੰ ਸੋਚਿਆ ਵੀ ਏ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ, ਤੇਰੇ ਕੱਪੜਿਆਂ, ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਸ਼ੈਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਤੈਨੂੰ ਸਕੂਲੇ ਲੋੜ ਪੈਣਗੀਆਂ— ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਖ਼ਰਚਾ ਕਿੱਥੋਂ ਪੂਰਾਂਗਾ?"

"ਤਾਂ ਫੇਰ ਮੈਂ ਕੀ ਬਣਾਂਗਾ ? ਸ਼ੈਤ ਮੰਗਤਾ!"

"ਸੁਣ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ! ਤੂੰ ਹੋਰ ਹੁਣ ਬਹੁਤਾ ਚਿਰ ਆਪਣੀ ਭੈੜੀ ਬੂਥੀ ਨਾਲ ਸਾਡੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਤਾਂਦਾ ਰਹੇਂਗਾ। ਇਹ ਤੇ ਤੇਰਾ ਵਸਬ ਏ-ਜਿਵੇਂ ਮਾਂ ਕਹਿੰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਤੈਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਹਰ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਮੇਰੀ ਮੰਨਣੀ ਪੈਣੀ ਏਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਵਾਂ ਤੇ ਘਰ ਦਾ ਮਾਲਕ । ਮੈਂ ਏਸ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਚਿਰ ਹੋਰ ਸੋਚਾਂਗਾ, ਤੇ ਫੇਰ ਸਭ ਨਜਿੱਠਿਆ ਜਾਵੇਗਾ।"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਚੁੱਪ ਸੀ। ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅੱਥਰੂ ਫਰਨ-ਫਰਨ ਵਹਿ ਤੁਰੇ, ਤੇ ਦੋ ਨਦੀਆਂ ਜਹੀਆਂ ਬਣ ਕੇ ਉਹਦੀ ਕਮੀਜ਼ ਦੇ ਗਲਮੇਂ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਅਚਨਚੇਤ ਉਹਨੇ ਕੰਧ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਹਨੇ ਉੱਚੀ ਸਾਰੀ ਡਸਕੋਰਾ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਉੱਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਣਾ ਚਾਹਿਆ, ਪਰ ਬੇਵਸ ਹੋ ਕੇ ਉਹਦੀਆਂ ਭੁੱਬਾਂ ਨਿੱਕਲ ਗਈਆਂ। ਕੁਝ ਕੁ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹਨੇ ਕੰਧ ਵੱਲੋਂ ਮੂੰਹ ਮੋੜ ਲਿਆ, ਪਰ ਨੀਵੀਂ ਪਾਈ ਰੱਖੀ।

"ਸੱਚੀਂ-ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੇ 'ਤੇ ਬੜਾ ਤਰਸ ਆਉਂਦਾ ਏ।" ਜ਼ਨਾਨੀ ਨੇ ਹਉਂਕਾ ਭਰ ਕੇ ਕਿਹਾ।

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਦੰਦ ਪੀਂਹਦਿਆਂ ਬੜੀ ਕੌੜ ਨਾਲ ਵੇਖ ਕੇ ਕਿਹਾ, "ਜੇ ਮੈਂ ਡਾਕੂ ਬਣ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਸਾਰਾ ਕਸੂਰ ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਦਾ ਹੀ ਹੋਏਗਾ!"

"ਹੂੰ...," ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲਾ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਲਪਕ ਕੇ ਗੱਜਿਆ, "ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੱਸਾਂਗਾ। ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਹੱਡੀ ਤੋੜ ਦਿਆਂਗਾ।' ਆਪਣੇ ਰੋਹ ਦੇ ਵੇਗ ਵਿੱਚ ਉਹਨੇ ਉਹਨੂੰ ਵਾਲਾਂ ਤੋਂ ਫੜ ਲਿਆ, ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਚੰਡਾਲ-ਰੂਪ ਹੋਈਆਂ ਤੇਜ਼-ਤੇਜ਼ ਘੁੰਮ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਤੇ ਉਹਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚੋਂ ਝੱਗ ਵਗ ਰਹੀ ਸੀ।

ਸਹੇ ਵਾਂਗ ਛੁਹਲਾ, ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਕਾੜ ਬੂਹਾ ਮਾਰ ਕੇ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨੱਸ ਗਿਆ । ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਜਦੋਂ ਉਹਦੇ ਮਗਰ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਹਦਾ ਮੱਥਾ ਏਸ ਬੂਹੇ ਨਾਲ ਵੱਜਾ।

"ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਹਜ਼ਾਰ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦਰੜ ਕੇ ਬਰੀਕ ਪੀਹ ਛੱਡਾਂਗਾ, ਤੇ ਬੇਲਚੇ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਤੈਨੂੰ ਚੁੱਕਾਂਗਾ!"

ਉਹਨੇ ਬੂਹਾ ਏਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਤੇ ਕਾੜ ਕਰਕੇ ਬੰਦ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਾਰੇ ਕਬਜ਼ੇ ਹਿੱਲ ਗਏ, ਤੇ ਉਹ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਨੀਵੀਂ ਪਾਈ ਝਰੀਟਿਆ ਮੱਥਾ ਮਲ਼ਦਾ, ਭਾਰੇ-ਭਾਰੇ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਲੜਖੜਾਂਦਾ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਭੱਜ ਪਿਆ। ਉਹਨੇ ਇੱਕ ਨੁੱਕਰੇ ਪਿਆ ਡੰਡਾ ਆਪਣੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਕਸ ਕੇ ਫੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਉਹਨੂੰ ਠਾਕਣ ਵਾਲਾ ਹੁਣ ਓਥੇ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ: ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਹੁਣੇ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਘਰੀਂ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ।

ਬਾਹਰ, ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਅਸਤਬਲ ਦੇ ਏਨੀ ਨੇੜੇ ਬੈਠਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਸਾਹ ਸੁਣ ਸਕਦਾ ਸੀ।

ਉਹਨੇ ਇੱਕ ਲੋਹੇ ਦੇ ਦੰਦਿਆਂ ਵਾਲੀ ਤੰਗਲੀ ਨਾਲ ਸੱਜਰੇ ਕੱਟੇ ਘਾਹ ਦੀ ਢੇਰੀ ਨੂੰ ਫਰੋਲਿਆ । ਜਦੋਂ ਉਹਨੇ ਤੱਕਿਆ ਕਿ ਇੰਜ ਆਪੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰਾ ਹੋਇਆ ਤੇ ਚੰਡਾਲ-ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਘੂਰਦਾ ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਤੰਗਲੀ ਉਘਾਰੀ ਤੇ ਫੇਰ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਕੇ ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਵੱਲ ਟਿਕਟਿਕੀ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਖੜੋ ਗਿਆ।

ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲਾ ਠਿਠਕ ਕੇ ਰੁਕ ਗਿਆ, ਲਗਾਮ-ਖਿੱਚੇ ਘੋੜੇ ਵਾਂਗ ਹੌਂਕਦਾ ਤੇ ਨਾਸਾਂ ਫੁਲਾਉਂਦਾ। ਉਹਨੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੈਰਾਂ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਘੋਖਿਆ, ਤੇ ਫੇਰ ਪੈਰਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਿਰ ਤੱਕ, ਫੇਰ ਉਹਨੇ ਇੱਕ ਨਜ਼ਰ ਤੰਗਲੀ ਦੇ ਲਿਸ਼ਕਦੇ ਦੰਦਿਆਂ ਵੱਲ ਮਾਰੀ। ਏਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਚੌੜੀ ਹਿੱਕ ਤੇ ਮੁਹਰਲੇ ਮੋਢਿਆਂ ਵਾਲਾ ਇਹ ਮੁੰਡਾ ਉਸ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਤਕੜਾ ਸੀ!

"ਆ ਛੱਡੀਏ ਇਹ ਮੂਰਖ ਮਸਖਰੀਆਂ," ਉਹਨੇ ਵਾਜ ਵਟਾ ਕੇ ਥਥਲਾਂਦਿਆਂ ਜਿਹਾਂ ਕਿਹਾ। ਉਹਨੇ ਮੁਸਕਰਾਣਾ ਚਾਹਿਆ, ਪਰ ਉਹਦਾ ਮੂੰਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੰਜ ਖੁੱਲ੍ਹ ਸਕਿਆ ਕਿ ਉਹਦੇ ਲਾਲ ਮਸੂੜੇ ਤੇ ਕਾਲੀਆਂ ਦਾੜ੍ਹਾਂ ਨੰਗੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ।

ਸਤਾਂਕਾ ਵੀ ਬਾਹਰ ਭੱਜ ਆਈ ਸੀ । ਸਾਹੋ-ਸਾਹ ਹੋਈ ਤੇ ਖਿਲਰੇ ਵਾਲਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਜਾ ਕੁੱਦੀ ਤੇ ਉਹਦੇ ਹੱਥੋਂ ਉਹਨੇ ਸੋਟੀ ਖੋਹ ਲਈ।

"ਗ੍ਹੀਤਜਾ, ਗ੍ਹੀਤਜਾ! ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਕੱਲਿਆਂ ਛੱਡ ਦੇ, ਤੇ ਠੰਢਾ ਹੋ।"

"ਮੈਂ ਇਹਨੂੰ ਕੱਲਾ ਹੀ ਛੱਡਣ ਲੱਗਾ ਵਾਂ,” ਉਹ ਬੋਲਿਆ, "ਪਰ ਇਹ ਹੁਣ ਹੋਰ ਮੈਨੂੰ ਸਤਾਏ ਨਾ । ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਤੇ ਜਿਗਰ ਅੱਗੇ ਹੀ ਬੜਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਏ ਤੇ ਜੇ ਕਿਸੇ ਮੈਨੂੰ ਇੰਜ

ਭਖਾਇਆ, ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਦੌਰਾ ਪੈ ਜਾਏਗਾ।"

"ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਬੰਦੋਬਸਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ, ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਏਥੇ ਹੀ ਰਹਿ ਲਏ ਤੇ ਮਾਲ ਤੇ ਕੁਕੜੀਆਂ ਦੀ ਸਾਂਭ ਕਰੇ," ਜ਼ਨਾਨੀ ਨੇ ਤਰਲਾ ਕੀਤਾ, "ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰੋਂ ਮਸ਼ੀਨ ਤੋਂ ਹੀ ਰੋਟੀ ਪਕਾ ਭੇਜਿਆ ਕਰਾਂਗੀ, ਇੰਜ ਉਹ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਰਹੇਗਾ। ਕਿਉਂ, ਮੀਤ੍ਰਿਆ ?"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਅੱਗੋਂ ਨਾ ਬੋਲਿਆ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਵੱਲ ਬੜੀ ਖਰ੍ਹਵੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਤੱਕਦਾ ਰਿਹਾ। ਜ਼ਨਾਨੀ ਨੂੰ ਸਮਝ ਆ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਬੜੇ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿੱਚ ਘਿਰੇ ਹੋਏ ਸਨ।

ਉਹਨੇ ਹੌਲ਼ੀ ਜਹੀ ਉਹਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ, "ਹੁਣ ਕਿਵੇਂ ਕਰੇਂਗਾ, ਗ੍ਹੀਤਜਾ?"

"ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ। ਮੈਂ ਤੱਕਾਂਗਾ," ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲਾ ਬੋਲਿਆ, "ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਨਵੇਂ ਕੱਪੜੇ ਤੇ ਬੂਟ ਲਿਆ ਦਿਆਂਗਾ। ਮੈਂ ਜਾ ਕੇ ਕ੍ਰਿਸਤੀਆ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਗੱਲ ਚਲਾਵਾਂਗਾ, ਸ਼ੈਤ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਗੀਰ 'ਤੇ ਇਹਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਲਾ ਲੈਣ।"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਸਿਰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਹਾਮੀ ਭਰੀ, ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਭਰੜਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹਾਸਾ ਹੱਸਿਆ, "ਇੰਜ ਤੇਰੇ ਲਈ ਠੀਕ ਰਹੇਗਾ ?"

“ਹਾਂ”

ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵੱਲ ਜਾਂਦੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲ਼ੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵਹੁਟੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ "ਅਸੀਂ ਉਸ ਤੋਂ ਖਹਿੜਾ ਛੁਡਾ ਲਵਾਂਗੇ। ਜਗੀਰ ਉੱਤੇ ਉਹਨੂੰ ਬੁੱਢੇ ਮਾਲਕ ਨਾਲ ਗੁਜ਼ਰ ਕਰਨੀ ਪਊ, ਤੇ ਉਹ ਤੇ ਆਪ ਸ਼ੈਤਾਨ ਦਾ ਰੂਪ ਏ। ਕ੍ਰਿਸਤੀਆ ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੀ ਬੰਦੂਕ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਉਹਦਾ ਚੰਗਾ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖੂ।"

"ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਤੇਰੀ ਜਾਨ ਦੇ ਲਾਲੇ ਪੈ ਗਏ ਸਨ," ਸਤਾਂਕਾ ਨੇ ਸ਼ੁਕਰ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

"ਡਰ ਗਈ ਮੈਂ ? ਹੁਣ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਈ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਇੰਜ ਵਰਤਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ। ਉਹ ਬਾਪੂ ਵਾਂਗ ਝੱਟ ਹੀ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਏ, ਪਰ ਮਾਂ ਵਾਂਗ ਤੇਜ਼-ਤਬੀਅਤ ਵੀ ਏ । ਹੁਣ ਤੋਂ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਏ, ਜਿਵੇਂ ਚਾਹਵਾਂਗਾ ਮੈਂ ਉਹਦੀ ਨਕੇਲ ਮੋੜ ਲਾਂਗਾ। ਇਹ ਕੋਈ ਔਖਾ ਨਹੀਂ, ਬਸ ਪਤਿਆ ਕੇ ਤੁਸਾਂ ਉਹਦਾ ਮੂੰਹ ਪਾਣੀ ਤੱਕ ਲਿਜਾਣਾ ਏ, ਤੇ ਸਭ ਕੰਮ ਪਾਰ। ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਲਈ ਕੱਪੜੇ ਖ਼ਰੀਦਾਂਗਾ। ਫੇਰ ਜਗੀਰਦਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਪੰਜਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਲਈ ਉਹਦਾ ਨਾਵਾਂ ਲਿਖਵਾ ਦਿਆਂਗਾ, ਜਦੋਂ ਪੰਜ ਵਰ੍ਹੇ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਆਪਣਾ ਮੁੜ੍ਹਕਾ ਡੋਲ੍ਹ ਲਏਗਾ, ਤਾਂ ਫੇਰ ਬਿਗਾਨੇ ਪੁੱਤਰ ਆਪ ਉਹਨੂੰ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਬੈਂਤਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਭ ਲੈਣਗੇ, ਫੇਰ ਸਭ ਕੰਮ ਸੂਤ ਹੋ ਜਾਣਗੇ।"

ਆਪਣੀ ਹਿੱਕ ਉੱਤੇ ਸਤਾਂਕਾ ਨੇ ਸੂਲੀ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਬਣਾਦਿਆਂ ਹੌਲ਼ੀ ਜਿਹੀ ਕਿਹਾ, "ਰੱਬਾ, ਸਾਡੀ ਜਾਨ ਏਸ ਆਫ਼ਤ ਤੋਂ ਬਚਾ! ਹੇ ਪਵਿੱਤਰ ਮਰੀਅਮ ਮਾਂ, ਸਾਡੀ ਏਸ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਕਰ।"

3.

ਕੋਠੀ ਢੱਠੀ-ਕੰਢੀ ਤੋਂ ਕੋਈ ਚਾਰ ਕੋਹ ਦੀ ਵਾਟ ਉੱਤੇ ਸੀ। ਇਹ ਕੋਠੀ ਪੰਛੀਵਾੜੇ ਦੇ ਸਿਰੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਸੌੜੀ ਜਹੀ ਪੱਬੀ ਉੱਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕਿੱਕਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਝੰਗੀ ਵਿਚਾਲੇ ਉੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਏਸ ਪੱਬੀ ਨੂੰ "ਥਲ" ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ- ਥਲ, ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਥੇ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਵਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਿਆ। ਇਸ ਪੱਧਰ ਮੈਦਾਨ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਤੱਕ ਸਿਰਫ਼ ਜੰਗਲੀ ਜਨੌਰ ਹੀ ਦਗੜ-ਦਗੜ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਬੜ੍ਹਕਣਾ ਤੇ ਅੜਿੰਗਣਾ ਹਵਾ ਦੀ ਹੂਕਰ ਵਿੱਚ ਰਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ, ਤੇ ਉੱਤੇ ਗਿਰਝਾਂ ਇਸ ਸ਼ਹਿ ਉੱਤੇ ਮੰਡਲਾਂਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਕਿ ਕਦੋਂ ਗਊਆਂ ਜਾਂ ਭੇਡਾਂ ਦੇ ਵੱਗ ਵਿੱਚੋਂ ਪਿੱਛੇ ਕੋਈ ਲੋਥ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਏਸ ਪਾਸੇ ਸਿਰਫ਼ ਤਿੰਨ ਡੂੰਘੇ ਖੂਹ ਸਨ, ਤੇ ਇੱਕ ਬਾਉਲੀ ਜਿਹੜੀ ਦਲਦਲ ਵਰਗੀ ਸੀ। ਦਸੰਬਰ ਦੀ ਪੰਦਰ੍ਹਾਂ ਤਰੀਕ ਪਿੱਛੋਂ, ਸਿਆਲ ਆਪਣੇ ਝੱਖੜਾਂ ਤੇ ਬਰਫ਼ ਦੇ ਘੋੜੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਛੱਡ ਦੇਂਦਾ। ਪਰ ਬਹਾਰ ਬੜੇ ਬੇਨੇਮੇ ਕਦਮਾਂ ਨਾਲ ਆਉਂਦੀ, ਕਈ ਵਾਰੀ ਅਗੇਤਰੀ ਵੀ, ਤੇ ਬਹਾਰ ਦੇ ਫੁੱਲ ਬੜੀ ਛੇਤੀ ਕੁਮਲਾ ਜਾਂਦੇ ।

ਹੁਨਾਲੇ ਦੇ ਪਿੰਜਰੇ ਵਿੱਚ ਲਬਧਕ ਤਾਰਾ ਬੜੀ ਬੇਕਿਰਕੀ ਨਾਲ ਚਿੱਟੇ ਜਾਪਦੇ ਅਸਮਾਨ ਉੱਤੇ ਚਮਕਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਲ਼ੇ-ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕਿਤੇ ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਡੂੰਘਾਣਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿੱਕਲ ਆਇਆ ਹੋਏ—ਜਗੀਰਦਾਰ ਦੇ ਕਾਮਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਇੱਕ ਫ਼ਸਲਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਘੋੜੇ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਦਿਸਦਾ। ਪਸਿੱਤੀਆਂ ਦੁਰੇਡੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਡਾਰਾਂ ਬੜੀ ਚੌਕਸੀ ਨਾਲ ਟਿਕੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ।

ਆਪਣੀ ਕੋਠੀ ਦੇ ਇੱਕ ਬੁਰਜ ਵਿੱਚ ਬੁੱਢਾ ਮਾਲਕ, ਮਾਵਰੋਮਾਤੀ, ਇੱਕ ਦੂਰਬੀਨ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਅਨੰਤ ਅਮੀਰੀ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ; ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਬਹਾਰ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਬਿਆਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਜਾਂ ਜਦੋਂ ਵਾਢੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਜੇ ਕਦੇ ਉਹਨੂੰ ਕੋਈ ਨਾਪਸੰਦ ਚੀਜ਼ ਨਜ਼ਰ ਆ ਜਾਂਦੀ, ਤਾਂ ਉਹ ਇੰਜ ਟੋਕਦਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿਤੇ ਉਹਨੂੰ ਭੂੰਡ ਲੜ ਗਿਆ ਹੋਏ, ਤੇ ਆਪਣੀ ਦੂਰਬੀਨ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਸੁੱਟ ਕੇ ਚੀਕਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ "ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਓਥੇ ਚਲਿਆਂ! ਮੈਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹਨਾਂ ਚਵਲਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਾਂਗਾ, ਕਿ ਮਾਲਕ ਦੀ ਤੋਂ ਉੱਤੇ ਕਿਵੇਂ ਕੰਮ ਕਰੀਦਾ ਏ। ਮੈਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਸਲ ਏਥੇ ਕੋਠੀ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਦਿਹਾੜ ਦੇਂਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਆਦਾ- ਕਾਂਤਾ ਦੇ ਟੋਭਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮੱਛੀਆਂ ਫੜਨ ਲਈ ? ਮੇਰੀ ਬੰਦੂਕ ਫੜਾਓ ਮੈਨੂੰ !"

ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਉਹ ਹਿੱਲਦਾ ਤੱਕ ਨਾ। ਉਹਨੂੰ ਅਧਰੰਗ ਹੋਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਤੇ ਉਹਦੇ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਏਧਰ-ਉਧਰ ਧਰੀਕਣਾ ਬੜਾ ਹੀ ਔਖਾ ਸੀ ।

ਏਨੇ ਹੀ ਵੇਗ ਨਾਲ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਉੱਤੇ ਗੁੱਸਾ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਹੜੇ ਉਹਦਾ ਸੋਨਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਲੁਟਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਖਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪੈਸਿਆਂ ਲਈ ਮੰਗ ਨਾ ਮੁੱਕਦੀ, ਤਾਂ ਉਹ ਇੰਜ ਹੀ ਬੰਦੂਕ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਧਮਕੀਆਂ ਦੇਂਦਾ। ਏਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਹਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਚੰਨ ਉੱਤੇ ਵੀ ਗੋਲੀ ਦਾਗੀ ਸੀ- ਭਾਵੇਂ ਵੱਜੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਪੁੱਤਰ ਜਿੱਥੇ ਗਏ ਹੋਏ ਸਨ, ਉਹ ਓਥੋਂ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪਰਤੇ।

ਹੁਣ ਵਾਲੇ ਮਾਲਕ, ਕ੍ਰਿਸਤੀਆ, ਨੇ ਏਸ ਬੁੱਢੇ ਮਾਵਰੋਮਾਤੀ ਦੇ ਵਾਰਸਾਂ ਕੋਲੋਂ ਇਹ ਸਾਰੀ ਜਗੀਰ ਮੁੱਲ ਲਈ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਵਾਰ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ। ਉਹਨੇ ਕੁਝ ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਭਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ, ਤੇ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਰਕਮ ਬੈਂਕ ਰਾਹੀਂ ਪੈਰਿਸ (ਉਹਦੇ ਲਈ ਚੰਨ) ਵਿੱਚ ਘੱਲ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਫੇਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਵਾਰਸਾਂ ਦੀ ਸੋਅ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲ਼ੀ, ਉਹ ਓਦੋਂ ਤੱਕ ਜਿਊਂਦੇ ਰਹੇ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਏਸ ਪੰਛੀਵਾੜੇ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਆਪਣੇ ਵੰਡੇ ਆਈ ਦੌਲਤ-ਕਈਆਂ ਪੀੜੀਆਂ ਦੇ ਗੁਲਾਮਾਂ ਦੀ ਘਾਲ ਵਿੱਚੋਂ, ਅੱਥਰੂਆਂ ਤੇ ਲਹੂ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਤੋਂ ਬਣੀਆਂ ਅਸ਼ਰਫ਼ੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਫੂਕ ਨਾ ਲਈਆਂ।

ਜੋ ਵੀ ਉਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਰਗੀ ਕੋਠੀ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਸਤੀਆ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ, ਉਸ ਸਭ ਕੁਝ ਨੂੰ, ਉਸ ਬੁਰਜ ਤੇ ਦੂਰਬੀਨ ਨੂੰ ਵੀ, ਵਰਤਣ ਵਿੱਚ ਉਹਨੇ ਬਹੁਤੀ ਢਿੱਲ ਨਾ ਲਾਈ; ਸਿਰਫ਼ ਇਹਦਾ ਬੁੱਢੇ ਪੁਰਾਣੇ ਮਾਲਕ ਨਾਲ਼ੋਂ ਏਨਾ ਫ਼ਰਕ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਇਹ ਕਿਸੇ ਕਾਮੇ ਨੂੰ ਬੰਦੂਕ ਨਾਲ ਡਰਾਣਾ ਚਾਹਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਉੱਠਦਾ। ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ, ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਵੇਲ਼ੇ ਇਹ ਬੰਦੂਕ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਚਿੜੀਆਂ ਮਾਰਨ ਵਾਲੇ ਛੱਰੇ ਜਾਂ ਲੂਣ ਦੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਡਲੀਆਂ ਹੀ ਭਰਦਾ।

ਉਹ ਕੁਝ ਛੁਹਲਾ ਤੇ ਉੱਦਮੀ ਸੀ । ਉਹ ਨਿੱਕੀ ਜਹੀ ਬੱਘੀ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਖੇਤਾਂ ਦਾ ਚੱਕਰ ਲਾਂਦਾ । ਏਸ ਬੱਘੀ ਅੱਗੇ ਇੱਕ ਤਕੜਾ ਕਾਲਾ ਘੋੜਾ ਜੁਪਿਆ ਹੁੰਦਾ, ਜਿਹੜਾ ਬੱਘੀ ਨੂੰ ਉਚਾਣਾ ਨਿਵਾਣਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਦੁੜਕੀ ਚਾਲੇ ਹੀ ਖਿੱਚਦਾ। ਆਪਣੀ ਰਫ਼ਲ ਉਹ ਹਰ ਵੇਲੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਹੀ ਰੱਖਦਾ। ਤੇ ਜਿੱਥੋਂ ਉਹ ਸੁਣਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇ ਸਕਦੀ ਓਥੋਂ ਹੀ ਉਹ ਡਰਾਉਣੀਆਂ ਧਮਕੀਆਂ ਭਰੀ ਵਾਜ ਵਿੱਚ ਭਬਕ ਜਹੀ ਮਾਰਦਾ, ਤੇ ਪਿਸਟਨ ਵਾਂਗ ਆਪਣੀ ਦੂਜੀ ਬਾਂਹ ਉੱਚੀ ਨੀਵੀਂ ਕਰਦਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨੇ ਲਗਾਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਫੜੀ ਹੁੰਦੀ ।

ਉਹ ਬੁੱਢਾ ਸੀ ਤੇ ਬੜਾ ਕੋਝਾ, ਉਹਦਾ ਚਿਹਰਾ ਲਿਚਲਿਚ ਕਰਦਾ ਤੇ ਸੁੱਜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਫਿੱਡਾ ਜਿਹਾ ਆਲੂ ਚੰਬੜਿਆ ਹੋਏ, ਏਸ ਲਈ ਢੱਠੀ-ਕੰਡੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਹਦਾ ਨਾਂ ਕ੍ਰਿਸਤੀਆ ਤ੍ਰੈ-ਨੱਕਾ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਹੋਰ ਉਹਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਕਦੇ ਬੁਲਾਇਆ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸੋ ਉਹਦਾ ਅਸਲੀ ਨਾਂ ਲੋਕੀਂ ਭੁੱਲ-ਭੁਲਾ ਗਏ ਸਨ। ਏਨਾ ਚੰਗਾ ਸੀ ਕਿ ਉਮਰੋਂ ਵਡੇਰੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਤੋਰ ਕੁਝ ਮੱਠੀ ਸੀ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਝੱਟ ਸਾਹ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਸੋ ਉਹਦੇ ਗੁੱਸੇ ਦੇ ਪੂਰੇ ਕੜਾਕੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਲੋਕੀ ਖਿਸਕ ਸਕਦੇ ਸਨ।

ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖਿਸਕਦਿਆਂ ਤੱਕਦਾ, ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਦਾ ਤੇ ਫੇਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨੱਠ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਠੰਢਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ, ਤੇ ਸੋਚਦਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਧੂਹ ਘਸੀਟ ਕੇ ਮੰਗਵਾਣਾ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਪੁੱਜਣਾ ਢੇਰ ਸਾਰਾ ਤਰੱਦਦ ਸੀ। ਪਰ ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੇਅਰ ਜਾਂ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਤਾਂ ਫੜਵਾ ਹੀ ਸਕਦਾ ਸੀ! ਤੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਲੋੜਾਂ ਤੇ ਬਿਪਤਾ ਦੇ ਸਤਾਏ ਉਹ ਆਪ ਵੀ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ।

ਇਸ ਕ੍ਰਿਸਤੀਆ ਤ੍ਰੈ-ਨੱਕੇ ਕੋਲ ਗੀਤਜ਼ਾ ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲਾ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ।

ਉਹ ਦੂਰਬੀਨ ਲਾਈ ਬੁਰਜ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਸੀ । ਸਾਰੀਆਂ ਬਾਰੀਆਂ ਚੁਪਾਟ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਸਨ, ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਗੀਰ ਉੱਤੇ ਝਾਤੀ ਪਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। "ਠਹਿਰੋ,” ਉਹਨੇ ਕੜਕ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, "ਮੈਂ ਤੱਕ ਰਿਹਾ ਆਂ ਜਿਹੜਾ ਮੈਨੂੰ ਉੱਕਾ ਨਹੀਂ ਪਸੰਦ। ਨਵੇਂ ਕੋਚਵਾਨ ਨੇ ਮੇਰੇ ਕਾਲੇ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਚਾਬਕ ਮਾਰੀ ਏ । ਮੈਂ ਉਹਦੀ ਬੋਟੀ-ਬੋਟੀ ਕਰਾ ਦਿਆਂਗਾ!"

ਦੋਵੇਂ ਅਡੋਲ ਖੜੋਤੇ ਰਹੇ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਬੁੜ-ਬੁੜ ਕਰਦਿਆਂ ਸੁਣਦੇ ਰਹੇ। ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਉਹਨੂੰ ਉਚੇਚੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਹੈਰਾਨ ਸੀ, ਤ੍ਰੈ-ਨੱਕਾ ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲੇ ਨਾਲ ਏਨਾ ਰਲਦਾ ਸੀ ! ਉਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਭਰਾ-ਭਰਾ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਫ਼ਰਕ ਏਨਾ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਜਗੀਰਦਾਰ ਲੰਮਾ ਸੀ, ਤੇ ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਮਸਾਂ ਉਹਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੱਕ ਅਪੜਦਾ ਸੀ ।

"ਕੀ ਕਰਨ ਆਇਆਂ ਏਂ, ਲੁੰਗੂ ?” ਅਚਨਚੇਤ ਮੁੜ ਕੇ ਤ੍ਰੈ-ਨੱਕੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਮਾਲਕ, ਮੈਂ ਇਹ ਮੁੰਡਾ ਆਪਣੇ ਕਹੇ ਮੂਜਬ ਤੁਹਾਡੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਲੈ ਆਂਦਾ ਏ।"

"ਹਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਏ— ਮੁਨਸ਼ੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਏਸ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਸੋ ਬੁੱਢੀ ਬੁੱਢਾ ਭੰਗ ਦੇ ਭਾੜੇ ਹੀ ਮਰ ਗਏ! ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਇਹਨੂੰ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ?"

"ਨਹੀਂ, ਹਜ਼ੂਰ! ਮੈਂ ਤੇ ਆਪ ਆਪਣੇ ਟੱਬਰ ਨਾਲ ਰਲਕੇ ਚੱਤੇ ਪਹਿਰ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਹੱਡ ਰੁੜਕਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ । ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਇਹਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇ ਥਾਂ ਮਿਲ ਜਾਏ, ਤਾਂ ਇਹ ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਜਾਏਗਾ ਤੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਸਿਆਣਾ ਕਾਮਾ ਬਣ ਜਾਏਗਾ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਇਹਨੂੰ ਫ਼ੌਜ ਵਾਲ਼ੇ ਨਹੀਂ ਲੈ ਜਾਂਦੇ, ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਕਰਕੇ ਪੰਜ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਲਈ ਇਹਨੂੰ ਆਸਰਾ ਦੇ ਦਿਉ। ਓਦੂੰ ਮਗਰੋਂ ਕੋਈ ਆਹਰ-ਪਾਹਰ ਬਣ ਹੀ ਜਾਏਗਾ। ਸ਼ੈਤ ਇਹ ਵਿਆਹ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਘਰ ਬਾਹਰ ਚਲਾ ਲਏ..."

ਤ੍ਰੈ-ਨੱਕੇ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਸ਼ੱਕ ਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਹਿਲਾਇਆ, ਤੇ ਫੇਰ ਡੂੰਘੀ ਨੀਝ ਨਾਲ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਪਰਖਿਆ।

"ਏਡਾ ਮਾੜਾ ਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦਾ," ਅਖ਼ੀਰ ਉਹ ਬੋਲਿਆ। "ਤੇ ਜੇ ਚੱਜ ਨਾਲ ਵਰਤਿਆ, ਤਾਂ ਇਹ ਕੁਝ ਬਣ ਵੀ ਜਾਏਗਾ। ਪਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਅੱਗੇ ਹੀ ਆਪਣੀ ਲੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨੌਕਰ ਨੇ।"

"ਪਰ ਸਾਡੀ ਮੰਗ ਕੋਈ ਬਹੁਤੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ।"

"ਇਹ ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਆਂ। ਪਰ ਸੁਆਲ ਇਹ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਤੇ ਤਲਬ ਬੰਦਾ ਕੁਬੰਦਾ ਜਾਂਚ ਕੇ ਹੀ ਦੇਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਵਾਂ। ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਆਪੇ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਏ ਕਿ ਕੋਈ ਕਿੰਨੇ ਜੋਗਾ ਏ, ਪਹਿਲੇ ਸਾਲ ਇਹਦੀ ਰੋਟੀ ਕੱਪੜੇ ਨਾਲ ਤਸੱਲੀ ਹੋ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਏ । ਜੁਆਨ ਮੁੰਡਿਆਂ ਬਾਰੇ ਮੇਰਾ ਇਹੀ ਨੇਮ ਏ । ਪਰ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਦੱਸ ਚੁੱਕਿਆ ਵਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਵਾਫ਼ਰ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ, ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਅੱਗੇ ਹੀ ਕਾਫ਼ੀ ਨੌਕਰ... ।"

ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲਾ ਘਾਬਰ ਕੇ ਸਿਰ ਖੁਰਕਣ ਲੱਗਾ ਪਿਆ, ਪਰ ਮੀੜਿਆ ਏਦੂੰ ਉਲਟ ਖੁਸ਼ ਸੀ । ਜਗੀਰਦਾਰ ਨੇ ਦੂਰਬੀਨ ਫੇਰ ਫੜ ਲਈ ਤੇ ਅਸਤਬਲ ਵੱਲ ਲਾਈ; ਪਰ ਝੱਟ ਹੀ ਉਹਨੇ ਇਹ ਪਰ੍ਹਾਂ ਧੱਕ ਦਿੱਤੀ, ਤੇ ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ, "ਜਦ ਤੂੰ ਥੱਲੇ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਹੀਂ ਇਕਦਮ ਕਿਓਰਨੀਆ ਕੋਚਵਾਨ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਹਾਜ਼ਰ ਕਰਨ।"

"ਜੀ, ਹਜ਼ੂਰ," ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲੇ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰਿਆ, ਫੇਰ ਉਹਨੇ ਡੂੰਘਾ ਸਾਹ ਲਿਆ ਤੇ ਸਿਰ ਖੁਰਕਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, "ਮਾਲਕ, ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਜੋੜਦੇ ਹਾਂ, ਸਾਡਾ..."

"ਹੋਰ ਤੂੰ ਕੀ ਚਾਹਨਾ ਏਂ, ਮੈਂ ਕੀ ਕਹਾਂ ?" ਤ੍ਰੈ-ਨੱਕੇ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ। "ਮੈਂ ਫੇਰ ਦੁਹਰਾ ਕੇ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਵਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਵੀ ਬੰਦੇ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਹਾਂ, ਤੁਹਾਡੇ ਉਚੇਚੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਕਰਕੇ, ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਏ ਤੁਸੀਂ ਭਲੇ ਬੰਦੇ ਓ..."

ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲੇ ਦੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਚਮਕ ਪਰਤ ਆਈ, ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਝਾਕਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।

"ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੱਖ ਅਸੀਸਾਂ ਦਿਆਂਗੇ, ਮਾਲਕ। ਮੈਂ ਤੇ ਇਹ ਨਿੱਕਾ, ਦੋਵੇਂ ਤੁਹਾਡੇ ਹੱਥ ਚੁੰਮਦੇ ਆਂ।"

"ਚੰਗਾ, ਚੰਗਾ। ਬਸ ਏਨਾ ਕਾਫ਼ੀ ਏ ।" ਜਗੀਰਦਾਰ ਮੁਸਕਰਾਇਆ।

"ਹੁਣ," ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਸੋਚਿਆ, “ਹੁਣ ਤਾਂ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਮੇਰਾ ਸੌਦਾ ਕਰ ਲਿਆ ਏ। ਪਰ ਕੋਈ ਫ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਵੀ ਬਾਜੀ ਨਹੀਂ ਛੱਡਣੀ।"

ਉਹ ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਹੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਰਗੀ ਕੋਠੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਪਿਆ। ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਕੱਲਾ ਹੀ ਢੱਠੀ-ਕੰਢੀ ਵੱਲ ਪਰਤਿਆ।

"ਜਗੀਰਦਾਰ ਦਾ ਨੌਕਰ ਹੋਣਾ ਕੋਈ ਏਨਾ ਬੁਰਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ।" ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, "ਤੁਸੀਂ ਲੱਕ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਡੰਗਰਾਂ ਵਾਂਗ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖ ਲੈਂਦੇ ਓ। ਉਹ ਪਹੁ ਫੁੱਟਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਠਾਲ ਦੇਂਦੇ ਨੇ । ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਢਿੱਲ-ਮੱਠ ਕਰੋ, ਤਾਂ ਮੁਖ਼ਤਾਰ ਦੀ ਬੈਂਤ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤਿੱਖਿਆਂ ਕਰ ਦੇਂਦੀ ਏ। ਸਵੇਰੇ ਕਦੇ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਰੋਟੀ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਅੰਦਰ ਸੁੱਟਣ ਜੋਗੀ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ। ਤੇ ਦੁਪਹਿਰੀਂ ਫਲੀਆਂ ਦੀ ਤਰੀ ਵਿੱਚ ਦਾਣਾ ਚੁੱਭੀ ਮਾਰਿਆਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਥਿਹਾਂਦਾ, ਖੀਰੇ ਤੇ ਉਹ ਗਲੇ-ਸੜੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਤੇ ਮੱਕੀ ਦਾ ਘੋਲ ਕੀੜੇ-ਖਾਧੇ ਆਟੇ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਏ।" ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਹ ਸ਼ਕੈਤ ਕਰਨ ਦਾ ਹੀਆ ਕਰ ਹੀ ਬੈਠਾ।

"ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ?" ਉਹਨਾਂ ਹੱਸਦਿਆਂ-ਹੱਸਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਬੜਾ ਸੁਆਦਲਾ ਲੱਗਾ ਏ, ਮਾਲਕ ਦੇ ਖਾਣ ਵਾਲੀ ਚਿੱਟੀ ਰੋਟੀ ਤੋਂ ਵੀ ਕਿਤੇ ਵੱਧ।"

"ਰਤਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖੀਂ, ਉਹਦੀ ਕੰਨੀਂ ਨਾ ਪੈ ਜਾਏ। ਉਹ ਤੇ ਤੇਰੀ ਚਮੜੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਟ ਕੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਪੇਟੀ ਬਣਾਨ ਤੱਕ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਈ— ਤੇ ਉਹਦੀ ਗੋਗੜ ਦਾ ਘੇਰਾ

ਤੱਕਿਆ ਈ ਨਾ ?"

ਇੱਕ ਹੋਰ ਨੌਕਰ ਨੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਹਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, "ਕਿਉਂ ਭਈ, ਮੁੰਡਿਆ, ਘੁੱਟ -ਕੁ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣੀ ਚਾਹੇਂਗਾ ?"

"ਨਹੀਂ, ਉੱਕਾ ਨਹੀਂ। ਪਾਣੀ ਮੇਰੇ ਲਈ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਏ, ਤੇ ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ ਗੰਢਾ ਖਾ ਕੇ ਮੈਂ ਗੁਜ਼ਰ ਕਰ ਲੈਨਾ ਆਂ।"

“ਓਏ, ਤੂੰ ਤੇ ਸ਼ੈਤਾਨ ਦੇ ਵੀ ਕੰਨ ਕੁਤਰਨਾ ਏਂ!"

"ਹਾਂ, ਜਾਪਦੈ ਮੈਂ ਤੇ ਉਹ ਇੱਕੋ ਟੱਬਰ 'ਚੋਂ ਆਂ ।"

ਸਾਰੇ ਨੌਕਰ ਉਹਦੇ ਜਵਾਬਾਂ ਉੱਤੇ ਹੱਸ ਪਏ।

"ਨਿਤਜ਼ਾ, ਮੁਖ਼ਤਾਰ, ਦਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖੀਂ। ਜੇ ਉਹਨੇ ਤੇਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਮਾਲਕ ਦੇ ਕੰਨੀਂ ਜਾ ਪਾਈਆਂ.."

"ਹਾਂ - ਫੇਰ ਮੇਰੀ ਕੁਰਸੀ ਖੁੱਸ ਜਾਊ।"

ਉਹ ਸਾਰੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਹੱਸ ਪਏ।

"ਮੈਨੂੰ ਕੁਰਸੀ ਦਾ ਏਨਾ ਡਰ ਨਹੀਂ, ਜਿੰਨਾ ਕੁਟਾਪੇ ਦਾ ।"

"ਇਹ ਸੱਚ ਏ,” ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਜੋ ਹੁਣ ਤੱਕ ਤੱਕਿਆ ਸੀ ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਲਿਆਦਿਆਂ ਸੋਚਿਆ, "ਤ੍ਰੈ-ਨੱਕੇ ਦੀ ਮਾਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮੁਖ਼ਤਾਰ ਦੀਆਂ ਸਵੇਰੇ ਮਾਰੀਆਂ ਬੈਂਤਾਂ ਤਾਂ ਲਾਡ ਜਾਪਦੀਆਂ ਨੇ।" ਉਹਨੇ ਕਿਓਰਨੀਆ ਕੋਚਵਾਨ ਨੂੰ ਪਈ ਕੁੱਟ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਤੱਕੀ ਸੀ। ਕਿਓਰਨੀਆ ਤਪਦਿਕ ਦਾ ਮਾਰਿਆ, ਮੱਧਰਾ ਕਾਲ਼ਾ ਜਿਹਾ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਤ੍ਰੈ-ਨੱਕੇ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਵਾਰ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਡੇਗ ਲਿਆ। ਫੇਰ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਨਾਲ ਉਹਨੂੰ ਝੱਟ ਸਿੱਧਿਆਂ ਕਰ ਲਿਆ। ਤੇ ਫੇਰ ਉਹਦੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਘਸੁੰਨ ਮਾਰ ਕੇ ਉਹਨੇ ਉਹਨੂੰ ਪਿੱਠ ਪਰਨੇ ਪਾ ਲਿਆ, ਤੇ ਉਹ ਉਹਨੂੰ ਠੁੱਡੇ ਮਾਰਨੋਂ ਓਦੋਂ ਹਟਿਆ ਜਦੋਂ ਉਹਦੇ ਬੂਟ ਲਹੂ ਵਿੱਚ ਲਿੱਬੜ ਕੇ ਤਿਲਕਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਫੇਰ ਅੱਕ ਕੇ ਉਹਨੇ ਉਹਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ।

ਇਹ ਸੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਥਰ-ਥਰ ਕੰਬਦਾ ਸੀ, ਤੇ ਏਸੇ ਕਰਕੇ ਹੀ ਉਹ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਇਲਣੀ ਹੋਇਆ, ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਅੱਖੀਂ ਤੇ ਚੇਤੰਨ ਕੰਨੀਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ । ਉਹ ਨਿੱਕੀ ਤੋਂ ਨਿੱਕੀ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਵੀ ਪੂਰਾ ਧਿਆਨ ਕਰਦਾ। ਹਲ ਵਿੱਚ, ਬਹਾਰ ਦੀ ਬਿਆਈ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਹਰ ਵੇਲ਼ੇ ਤੇ ਹਰ ਥਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮੋਹਰੀ ਹੁੰਦਾ।

ਤ੍ਰੈ-ਨੱਕਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹਨੂੰ ਦੂਰੋਂ ਹੀ ਪਰਖਦਾ। ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲ ਉਹਨੂੰ ਉਹਦੇ ਛੁਹਲੇ ਹੱਥ ਪੈਰ ਮਾਰਨੇ ਦੂਰਬੀਨ ਵਿੱਚੋਂ ਦਿਸੇ ਸਨ। ਫੇਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੁਰਜ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਤਰ ਕੇ ਉਹਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਦਾ ਖੜੋਤਾ ਸੀ । ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਕੰਨ ਖੁਰਕਣ ਦੀ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਲਈ ਨੱਸ ਕੇ ਹੋਰ ਕਿਧਰੇ ਚਲਿਆ ਗਿਆ।

ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਨੇ ਪਤਝੜ ਦੇ ਬੱਦਲ ਉਡਾਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਡੰਗਰਾਂ ਦੇ ਢਾਰੇ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਸੀ- ਉਹਨਾਂ ਵਿਰਲਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਨਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਠੰਢ ਅੰਦਰ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਭਰ ਸਿਆਲੇ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਏਦੂੰ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਮੁਸੀਬਤ ਹੋਣੀ ਸੀ। ਉਹਨੂੰ ਮਾਲ ਦਾ ਬੜਾ

ਫ਼ਿਕਰ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਘਟਾਣਾ ਚਾਹਦਾ ਸੀ। ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣਾ ਫ਼ਿਕਰ ਸੀ। ਉਹ ਆਪ ਵੀ ਏਸੇ ਢਾਰੇ ਵਿੱਚ ਬਲਦਾਂ ਦੇ ਲਾਗੇ ਨਾੜ ਵਿਛਾ ਕੇ ਰਾਤੀਂ ਸੌਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਤੇ ਉਸ ਕੋਲ ਉੱਪਰ ਲੈਣ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜੇ ਕਿਤੇ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਕੱਪੜੇ ਤੇ ਇੱਕ ਕੋਟ ਹੁੰਦਾ! ਉਹਨੂੰ ਪੱਕ ਸੀ, ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਇਹ ਸਭ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਪਰ ਓਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਨਾ ਕਿਵੇਂ ਇਹਨਾਂ ਲੀਰਾਂ ਦੇ ਬੁੱਕ ਨਾਲ ਝੱਟ ਲੰਘਾਣਾ ਹੀ ਪੈਣਾ ਸੀ।

ਇੱਕ ਦਿਨ ਜਗੀਰਦਾਰ ਦੀ ਵਹੁਟੀ ਉਹਨੂੰ ਮਿਲ਼ ਪਈ। ਉਹ ਜਵਾਨ ਸੀ—ਤ੍ਰੈ- ਨੱਕੇ ਦੀ ਤੀਜੀ ਵਹੁਟੀ। ਉਹਨੇ ਮੋਟੀਆਂ ਕਾਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ, ਸੁਹਣੇ ਨਕਸ਼ਾਂ, ਤੇ ਸੁਡੌਲ ਲੱਕ ਵਾਲ਼ੇ ਚੰਗੇ-ਚੰਗੇ ਲੱਗਦੇ ਗੱਭਰੂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਭਰ ਤੱਕਿਆ। ਉਹ ਨਿਮਾਣਾ ਹੋ ਕੇ ਉਹਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖਲੋਤਾ ਰਿਹਾ।

"ਤੇਰਾ ਨਾਂ ਕੀ ਏ ?"

"ਮੀਤ੍ਰਿਆ।"

"ਤੂੰ ਓਥੇ ਕੀ ਲੁਕੋਇਆ ਹੋਇਆ ਏ ?"

ਓਹਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੰਗਰੋੜ ਦੇ ਥੱਲੇ ਦੇ ਸਿਰੇ ਵਿੱਚ ਚੀਰਵੀਂ ਠੰਢ ਜਹੀ ਜਾਪੀ ਤੇ ਫੇਰ ਓਸ ਆਪਣੀ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀਆਂ ਡੂੰਘਾਣਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ (ਨਾਲ ਹੀ ਉਹਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇਹਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਏਨਾ ਕੂ ਹੀਆ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ — ਉਹਦੀ ਮੁਸਕਾਨ ਨੇ ਹੀ ਤਾਂ ਇਹ ਹੀਆ ਜਗਾਇਆ ਸੀ):

"ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਲੰਗਾਰ ਲੁਕੋ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਆ ਜਾ ਕੇ ਇਹੀ ਤਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ..."

ਉਹ ਅਚੰਭੇ ਵਿੱਚ ਭਕੀ ਪਰ ਗੁੱਸੇ ਨਾ ਹੋਈ ਤੇ ਹੱਸ ਪਈ।

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਕੱਪੜੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ, ਤੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਮਾਲਕਣ ਉਹਨੂੰ ਵੇਖਣ ਆਈ।

"ਮੀਤ੍ਰਿਆ - ਹੁਣ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਚੰਗਾ ਹਾਲ ਈ ?" "ਈ।"

“ਬਸ ਏਨਾ ਹੀ ਕਹਿਣਾ ਈਂ ?”

"ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਕੁਹਾਣਾ ਚਾਂਹਦੇ ਓ ?"

"ਕਹਿ 'ਤੁਹਾਡੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ'।"

ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਘਾਬਰੇ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਨੀਵੀਂ ਪਾ ਲਈ ਤੇ ਹੌਲੀ ਜਹੀ ਕਿਹਾ, “ਤੁਹਾਡੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ।" "ਸਾਬਾਸ਼! ਇਹ ਠੀਕ ਏ। ਤੂੰ ਸਾਊਆਂ ਵਾਂਗ ਬੋਲਣਾ ਸਿੱਖ ਲੈ। ਜਦੋਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਿਆ ਕਰੇਂ ਤਾਂ ਉਤਾਂਹ ਖੁੱਲ੍ਹਕੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ ਕਰ।"

ਉਹ ਚਲੀ ਗਈ, ਨੀਲੀ ਰਿਬਨਾਂ ਵਾਲੀ ਨਾੜ ਦੀ ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਟੋਪੀ ਵਿੱਚ ਉਹਦਾ ਮੂੰਹ ਬੜਾ ਗੋਰਾ-ਗੋਰਾ ਦਿੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਕੋਠੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਲੋਕੀਂ ਏਸ ਮਾਦਾਮ

ਦਿਦੀਨਾ ਦੇ ਕਈ ਕਿੱਸੇ ਸੁਣਾਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ।

"ਹੋ ਸਕਦੈ,” ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਤੰਗ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਿਹਾ।

ਤੇ ਫੇਰ ਇਹ ਫ਼ਿਕਰ ਟਲ ਗਿਆ, ਤੇ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫ਼ਿਕਰਾਂ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ, ਹੋਰ ਮੁਸੀਬਤਾਂ, ਹੋਰ ਦਿਲ-ਟੁੱਟਣੀਆਂ ਤੇ ਉਹਨੇ ਏਸ ਬਾਰੇ ਫੇਰ ਕਦੇ ਨਾ ਸੋਚਿਆ।

4.

ਇੱਕ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਝੜੀ ਪਿੱਛੋਂ ਮੀਂਹ ਵਰੀ ਹੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਕੋਕੋਰ ਨੇ ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਜਾਣ ਲਈ ਛੁੱਟੀ ਮੰਗੀ।

ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਹੋ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਦਾ, ਡੰਗਰ ਵੀ ਚਰਾਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕੱਢੇ ਜਾ ਸਕਦੇ। ਅੱਕੇ ਹੋਏ, ਵਿਹਲੇ ਨੌਕਰ ਛੱਤੇ ਵਿੱਚ ਮੱਖੀਆਂ ਵਾਂਗੂੰ ਘੂੰ-ਘੂੰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।

ਬੁੱਢੇ ਤ੍ਰਿਗਲੀਆ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਛੁੱਟੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ:

"ਤੂੰ ਓਥੇ ਜਾ ਸਕਨਾ ਏਂ, ਮੀਤ੍ਰਿਆ, ਦੋ-ਤਿੰਨ ਘੰਟਿਆਂ ਲਈ। ਪਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੀਂ ਬਹੁਤ ਚਿਰਾਕਾ ਨਾ ਪਰਤੀ। ਕੀ ਪਤੈਂ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਸੁੱਝ ਪਏ ਤੇ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਸਭਨਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਕੇ ਹਾਜ਼ਰੀ ਲਾਣਾ ਚਾਹੇ। ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ ਉਹ ਇੰਜ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦੈ। ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਉਸ ਵੇਲੇ ਗ਼ੈਰਹਾਜ਼ਰ ਹੋਏ ਉਹਨੂੰ ਓਦੋਂ ਤੱਕ ਰੋਟੀ ਨਹੀਂ ਜੁੜਦੀ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਫੇਰ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਧਰਤੀ ਸੁਕਾ ਨਹੀਂ ਦੇਂਦਾ । ਤ੍ਰੈ-ਨੱਕਾ ਸੋਚਦੈ ਜੇ ਝੜੀ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਏ ਤੇ ਇੰਜ ਸਭ ਕੁਝ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦਾ ਏ-ਇਹ ਸਭ ਉਸੇ ਗ਼ੈਰ-ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਣ ਵਾਲ਼ੇ ਦਾ ਈ ਕਸੂਰ ਏ!"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਕੌੜੀ ਜਿਹੀ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਨਾਲ ਸਿਰ ਹਿਲਾਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, "ਕੀ ਉਹ ਮੀਂਹਾਂ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਨਰਾਜ਼ ਹੁੰਦੈ ?"

"ਜ਼ਰੂਰ, ਜਦੋਂ ਇਹਨਾਂ 'ਚੋਂ ਨਿਰੀ ਬਿਪਤਾ ਤੇ ਉਦਾਸੀ ਹੀ ਨਿੱਕਲਦੀ ਏ, ਜਿਵੇਂ ਹੁਣ ।"

"ਤਾਂ ਤੇ ਫੇਰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਹਨੂੰ ਹਲਕ ਕੁੱਦ ਪਏਗਾ ਕਿ ਉਹ ਉੱਪਰ ਵਸਦੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਏ,” ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਗੁਟਕਿਆ। "

ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਇੰਜ ਕਰਦਿਆਂ ਤੱਕ ਕੇ ਵੀ ਉੱਕਾ ਹੈਰਾਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ! ਉਹ ਗਿਰਜੇ ਘੱਟ ਵੱਧ ਹੀ ਜਾਂਦੈ । ਪਰ ਇੱਕ ਸਲਾਹ ਦਿਆਂ, ਤੂੰ ਮੁੰਡਿਆ ਆਪਣੀ ਜ਼ਬਾਨ ਜ਼ਰਾ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਰੱਖ, ਜੇ ਕਿਤੇ ਉਹਦੇ ਕੰਨੀਂ ਪੈ ਗਿਆ।"

"ਜੇ ਉਹ ਸੁਣ ਵੀ ਲਏ, ਚਾਚਾ ਗਲੀਆ! ਤਾਂ ਵੀ ਉਹਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਇਹ ਝੜੀ ਲਾਉਂਦਾ ਏ, ਜਿਹੜੀ ਸਾਨੂੰ ਓਥੇ ਹੀ ਉੱਲੀ ਲਾ ਛੱਡਦੀ ਏ ਜਿੱਥੇ ਅਸੀਂ ਖਲੋਤੇ ਹੋਈਏ, ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਗੜੇਮਾਰ ਕਰਦਾ ਤੇ ਝੱਖੜ ਝੁਲਾਂਦੈ, ਜੋ ਕੋਈ ਵੀ ਉਹ ਵੇ - ਕੌਣ ਨਹੀਂ ਉਹਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ? ਤੇ ਕਾਲ, ਵਬਾ, ਤੇ ਧਿੰਗੋਜ਼ੋਰੀਆਂ ਤਾਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ... ਉਹ ਮਾੜਿਆਂ ਉੱਤੇ ਤਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ੁਲਮ ਢਾਹੀ ਜਾਣ ਦੇਂਦਾ ਏ।"

"ਓਏ ਗਭਰੀਟਾ, ਸ਼ੈਤਾਨਾ!" ਤ੍ਰਿਗਲੀਆ ਰੋਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦਮ ਵਰ੍ਹਾ ਪਿਆ, "ਜੇ ਆਪਣੀ ਖ਼ੈਰ ਚਾਹਦਾ ਏਂ—ਤਾਂ ਜੋ ਮੂੰਹ 'ਚ ਆਏ, ਏਥੇ ਖੜੋ ਕੇ ਉਹੀ ਨਾ ਬਕੀ ਜਾ । ਹਰ ਕੋਈ ਇਹੀ ਸੋਚੇਗਾ ਜਿਵੇਂ ਤੂੰ ਸਕੂਲੇ ਪੜ੍ਹ ਆਇਆ ਏਂ।"

"ਏਦੂੰ ਉਲਟ ਮੇਰੇ ਕਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸਕੂਲ ਕਿੱਥੋਂ? ਪਰ ਅਸੀਂ ਇਹ ਝੇੜਾ ਛੱਡੀਏ । ਮੈਂ ਚੱਲਿਆ ਵਾਂ, ਚਾਚਾ ਗਲੀਆ! ਤੂੰ ਹਾਲੀ ਤਿੰਨ ਸਿਗਰਟਾਂ ਨਹੀਂ ਫੂਕਣੀਆਂ, ਤੇ ਮੈਂ ਏਥੇ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਪੁੱਜਿਆ ਹੋਵਾਂਗਾ।"

"ਬੋਰੀ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਢਕ ਲੈ," ਬੁੱਢੇ ਆਦਮੀ ਨੇ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ, “ਇੱਕ ਘੋੜਾ ਵੀ ਲੈ ਜਾ, ਕੁਝ ਦਾਣੇ ਮਸ਼ੀਨ ਉੱਤੇ ਇਹਨੂੰ ਚਾਰ ਦਈਂ।"

"ਚੋਰੀ ਕੀਤਿਆਂ ਬਿਨਾਂ ਦਾਣੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲਣੇ।... ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਨਾ ਬੰਦੇ ਲਈ ਤਰਸ ਏ ਤੇ ਨਾ ਪਸ਼ੂ ਲਈ । ਉਹਦੇ ਸੂਮਪੁਣੇ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਇੰਜ ਦਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਏ, ਇੰਜ ਫੁੱਲ ਕੇ ਕੁੱਪਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮਾਸ ਪਾਟਣ 'ਤੇ ਆਇਆ ਏ। ਉਹਦੇ ਜੋੜੇ ਪੈਸੇ ਕਿਸ ਅਰਥ, ਜੇ ਆਪ ਉਹ ਮੰਗਤਿਆਂ ਹਾਲ ਰਹਿੰਦਾ ਏ ? ਉਹ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਗਿਆ ਗੁਜ਼ਰਿਆ ਹੋਇਆ!"

"ਜਾਣਾ ਵੀ ਆ ਕਿ ਨਹੀਂ ?" ਤ੍ਰਿਗਲੀਆ ਨੇ ਅੱਕ ਕੇ ਕਿਹਾ, "ਤੱਕੋ, ਕਿਵੇਂ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰੀ ਜਾਂਦਾ ਏ - ਪਾਦਰੀ ਸਾਹਿਬ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ?"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਬੋਰੀ ਲੈ ਕੇ ਮਧਰੇ ਜਿਹੇ ਬਦਾਮੀ ਘੋੜੇ ਉੱਤੇ ਬਿਨ ਕਾਠੀਉਂ ਚੜ੍ਹ ਪਿਆ। ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਦੀ ਮਸ਼ੀਨ ਤੱਕ ਪੁੱਜਦਿਆਂ ਉਹਨੂੰ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਚਿਰ ਨਾ ਲੱਗਾ। ਢਾਰੇ ਥੱਲੇ ਖੜੋਤੇ ਸੱਤ ਜਾਂ ਅੱਠ ਰੇੜ੍ਹੇ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਵਾਰੀ ਉਡੀਕ ਰਹੇ ਸਨ । ਦਰਜਨ ਕੁ ਜੱਟਾਂ ਦੀ ਢਾਣੀ, ਆਪਣੀਆਂ ਪੱਸ਼ਮੀ ਟੋਪੀਆਂ ਪਿਛਾਂਹ ਮੋੜੀ, ਮੀਂਹ ਦੀ ਮਾਰ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਏਧਰ-ਓਧਰ ਨੱਸ ਭੱਜ ਰਹੀ ਸੀ।

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਆਪਣਾ ਘੋੜਾ ਅਸਤਬਲ ਵਿੱਚ ਬੰਨ੍ਹਿਆਂ, ਉਹਦੇ ਕੰਨ ਖਿੱਚੇ, ਨਾਸਾਂ ਮਲੀਆਂ ਤੇ ਗਰਦਨ ਉੱਤੇ ਦੋਸਤਾਨਾ ਥਾਪੜੀ ਦੇ ਕੇ ਮਸ਼ੀਨ ਦੇ ਬੂਹੇ ਵੱਲ ਛੇਤੀ ਨਾਲ ਵਧਿਆ। ਇੰਜਣ ਰੋਹ ਵਿੱਚ ਆਏ ਘੋੜੇ ਵਾਂਗ ਘਰਕ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤੇ ਇੱਕ ਨਾਲੀ ਜਿਹੀ ਵਿੱਚੋਂ ਧੂਏਂ ਦੇ ਬੱਦਲ ਬਾਹਰ ਸੁੱਟ ਕੇ ਅਸਮਾਨ ਉਤਲੇ ਨੀਵੇਂ ਤਰਦੇ ਬੱਦਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਬਰੂਹਾਂ ਉੱਤੇ ਹੀ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਦੀ ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਗੋਗੜ ਨਾਲ ਜਾ ਟਕਰਾਇਆ। ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਨੇ ਲਾਲ ਸੂਹੇ ਛੱਪਰਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਉਚੇਚੀਆਂ ਟੱਡ ਲਈਆਂ।       

"ਤੈਨੂੰ ਏਥੇ ਔਣ ਲਈ ਕਿਸ ਆਖਿਆ ਸੀ ? ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਸਿਰ ਖੁਰਕਣ ਦੀ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਵੇਖੇ ਨੀ, ਸਭੇ ਮੇਰੀ ਹੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਰੋਂਦੇ ਪਏ ਨੇ ।"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਰੋਹ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਖੜੋ ਗਿਆ, ਤੇ ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਗਹੁ ਨਾਲ ਤੱਕਣ ਲੱਗਾ, 'ਚੰਗਾ, ਫੇਰ ਤੇਰੀ ਮਰਜ਼ੀ। ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਚਲਾ ਜਾਨਾਂ ਆਂ- ਤੇ ਫੇਰ ਵਰ੍ਹੇ ਪਿੱਛੋਂ ਪਰਤਾਂਗਾ।"

"ਨਹੀਂ — ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਰੁੱਸ ਬਹੀਦਾ। ਵਿੱਚੋਂ ਗੱਲ ਕੀ ਏ ?"

"ਸੁਣ, ਜੇ ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਭਰਾ ਨਹੀਂ, ਸਮਝਦਾ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਚੱਲਿਆ। ਏਸ ਝੜੀ ਸਦਕਾ ਪਲ ਕੁ ਵਿਹਲ ਮਿਲੀ ਸੀ, ਤੇ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਤੈਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਂ । ਓਧਰ ਤੇਰੀ ਮਸ਼ੀਨ ਦੋ ਬੋਰੀਆਂ ਪੀਹ ਲਏਗੀ, ਏਧਰ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਭਰਾ ਕੁਝ ਗੱਲਾਂ ਪੀਹ ਲਾਂਗੇ, ਕਿਉਂ ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ?"

"ਅੰਦਰ ਆ ਜਾ ਫੇਰ।"

"ਸਤਾਂਕਾ ਘਰੇ ਈ ਏ ?"

ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲਾ ਭਕ ਪਿਆ, "ਇਹ ਕਿਉਂ ਪੁੱਛਣਾ ਏਂ? ਕਿਉਂ ਭੁੱਖ ਲੱਗੀ ਆ।”

"ਨਹੀਂ, ਉਂਜ ਹੀ ਭੈਣਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਵਾਂਗ ਮਿਲਣਾ, ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਿਲਾਣਾ ਚਾਹਦਾ ਸਾਂ ।"

ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਨੇ ਸਿਰ ਫੇਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, "ਤੈਨੂੰ ਮਖ਼ੌਲ ਸੁੱਝ ਰਹੇ ਨੇ-ਜੇ ਕਿਤੇ ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਵੇ ਉਹਦੀ ਜਾਨ ਕਿਹੜੀ ਬਿਪਤਾ ਵਿੱਚ ਫਸੀ ਹੋਈ ਏ! ਅਸੀਂ ਏਸ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਬਦਲੀ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਆਂ। ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਝਰੋਖਾ ਏ, ਜਿਸ 'ਚੋਂ ਮੈਂ ਪੂਰੀ ਤਾੜ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਆਂ। ਬੰਦੇ ਭੈੜੇ ਬੜੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਮੁੰਡਿਆ! ਤੁਸੀਂ ਅੱਖ ਏਧਰ ਕੀਤੀ ਨਹੀਂ, ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਧਾੜਾ ਮਾਰਿਆ ਨਹੀਂ ।"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਹੈਰਾਨ ਸੀ, "ਸਗੋਂ ਉਹ ਤੇ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਲੁੱਟਦਾ ਤੂੰ ਏਂ । ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਾਣੇ ਦੇ ਤੋਲ ਮੂਜਬ ਆਟੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ—ਤੇ ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਸੁਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਤੂੰ ਇਹ ਘਪਲਾ ਮਾਰ ਲੈਨਾ ਏਂ।"

"ਕੌਣ ਬਕਦਾ ਏ ਇੰਜ ?" ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲੇ ਨੇ ਕਾਹਲੀ-ਕਾਹਲੀ ਕਿਹਾ, "ਤੂੰ ਨਾ ਇਹਨਾਂ ਕਮੀਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਕਰ ।"

"ਇਵੇਂ ਹੀ ਹੋਣਾ ਏਂ, ਪਰ ਜਿਹੜਾ ਦਾਣਾ ਤੂੰ ਵਾਧੂ ਮਾਰ ਲੈਨਾ ਏਂ, ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦੋ ਮੁੱਠਾਂ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਲਈ ਲੋੜ ਨੇ।"

"ਕੀ ਤੂੰ ਘੋੜੇ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆਇਆ ਏਂ ? ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਦਾਣਾ ਵਾਣਾ। ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਤੈਨੂੰ ਕੁਝ। ਤੇਰਾ ਮਾਲਕ ਉਹਨੂੰ ਆਪ ਖਾਣ ਨੂੰ ਦਏਗਾ, ਉਹਦੇ ਆਰ ਬੁਖਾਰ ਭਰੇ ਪਏ ਨੇ ।"

"ਛੱਡ ਪਰ੍ਹਾਂ ਗ੍ਹੀਤਜਾ, ਇੰਜ ਥੋੜ੍ਹ ਦਿਲੇ ਨਹੀਂ ਬਣੀਂਦਾ।" ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਆਪਣੀ ਵਾਜ ਨੂੰ ਰਤਾ ਸੁਖਾਵਿਆਂ ਬਣਾਂਦਾ ਬੋਲੀ ਗਿਆ, "ਇਹ ਘੋੜਾ ਵਿਚਾਰਾ ਵੀ ਆਖ਼ਰ ਰੱਬ ਦਾ ਜੀਅ ਏ, ਇਹ ਵੀ ਮੇਰੇ ਵਾਂਗ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਏ । ਠੀਕ ਏ, ਇਹ ਮੇਰਾ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਇਸ 'ਤੇ ਤਰਸ ਤਾਂ ਆਉਂਦਾ ਏ।"

"ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਲੱਗੇ ਤੇਰੇ ਤਰਸ ਨਾਲ ਜਦੋਂ ਜਿਣਸ ਕਹਿੰਦੀ ਹੋਏ ਮੈਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾ ਲਾ।" ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲਾ ਤਾੜ ਰੱਖਣ ਲਈ ਭੱਜ ਕੇ ਉਸ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਝਰੋਖੇ ਵੱਲ ਹੋਇਆ,

ਤੇ ਬਿੰਦ ਕੁ ਓਸ ਪਾਸੇ ਏਧਰ ਉਧਰ ਹੁੰਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਘੋਖਦਾ ਰਿਹਾ, ਫੇਰ ਉਹ ਪਿਛਾਂਹ ਪਰਤਿਆ।

"ਉਸ ਬੈਂਚ 'ਤੇ ਬਹਿ ਜਾ । ਸੁਣਾ ਕੋਠੀ ਦੀ ਕੀ ਖ਼ਬਰ ਏ ?"

"ਝੜੀ ਤਾਂ ਇੰਜ ਏ ਜਿਵੇਂ ਹੜ ਆ ਗਏ ਹੋਣ। ਇਹ ਤੇ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਡੰਨ ਲੱਗ ਗਿਆ ਏ ਸਾਨੂੰ ਅਸੀਂ ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਕੀ ਕਰ ਸਕਨੇ ਆਂ ? ਹੁਣ ਤੀਕ ਕਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਮੀਂਹ ਨਾਲ ਘੁਲਦਿਆਂ ਤਾਂ ਤੱਕਿਆ ਨਹੀਂ।"

ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਉੱਚੀ ਸਾਰੀ ਹੱਸ ਪਿਆ, "ਜਗੀਰਦਾਰ ਏਸ ਬਾਰੇ ਕੀ ਸੋਚਦਾ ਏ, ਜਿਹੜਾ ਉਸ ਨੌਕਰ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇਰੇ ਵਰਗਾ ਔਲੀਆ ਰੱਖ ਲਿਆ ਏ।"

“ਉਹ ਏਸ ਔਲੀਆ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਏਂ।” ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਵੀ ਹਾਸੇ ਵਿੱਚ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ। "ਜੇ ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਉਹਦੀ ਇਹ ਬਾਬ ਨਾ ਕਰਦਾ। ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਏਦੇ ਕਿਤੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੋਲਦਾ।"

"ਪਰ ਤਾਂ ਵੀ, ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਏ ਉਹ ਤੇਰੇ ਉੱਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਖੁਸ਼ ਏ।"

"ਉਹ ਖੁਸ਼ ਏ ਕਿ ਨਹੀਂ — ਇਹ ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਹੀ ਪਤਾ ਹੋਏਗਾ, ਪਰ ਮੈਂ ਖੁਸ਼ ਨਹੀਂ - ਨਾ ਕੋਈ ਤਲਬ ਏ, ਤੇ ਨਾ ਖਾਣ ਨੂੰ ਕੁਝ ਮਿਲਦਾ ਏ... ।”

"ਸੁਣ ਮੀਤ੍ਰਿਆ,” ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਹੱਥਾਂ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਪੈ ਗਈ, "ਰੱਬ ਨੂੰ ਨਾ ਰੂਸਾ ਬਹੀਂ। ਚੰਗਾ ਸਾਊ ਮਾਲਕ ਸਬੱਬ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਏ, ਉਹਨੂੰ.”

ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਕਹਿਰੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ। ਉਹਦੀ ਨਜ਼ਕ ਬਚਾ ਕੇ ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਨੇ ਬੁੜ-ਬੁੜ ਕੀਤੀ, "ਜਿਵੇਂ ਵੀ ਏ, ਕੱਪੜੇ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਬੜੇ ਸੁਹਣੇ ਜੁੜ ਗਏ ਨੇ।"

"ਹਾਂ, ਇਹ ਕੱਪੜੇ ਮੈਨੂੰ..."

"ਕਿਨ੍ਹੇ ਦਿੱਤੇ ਨੇ ?"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਘੇਸ ਵੱਟ ਛੱਡੀ, ਜਿਵੇਂ ਉਹਨੇ ਇਹ ਸਵਾਲ ਸੁਣਿਆਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਨੇ ਫੇਰ ਕਿਹਾ, "ਜੇ ਤੂੰ ਚਾਹਨਾ ਏਂ ਤਾਂ ਚੁੱਪ ਵੱਟੀ ਰੱਖ, ਲੋਕੀਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਨੇ, ਜੇ ਤੂੰ ਬੁੱਧੂ ਨਾ ਹੋਏ..."

"ਮੈਂ ਹੈ ਵਾਂ..."

"ਜੇ ਤੂੰ ਬੁੱਧੂ ਏਂ, ਮੁੰਡਿਆ, ਤਾਂ ਨਾ ਹੀ ਤੈਨੂੰ ਕੱਪੜੇ ਜੁੜਨੇ ਨੇ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਤੇਰਾ ਢਿੱਡ ਭਰਨਾ ਏਂ ।"

"ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ।"

"ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਦੱਸਾਂ, ਜ਼ਨਾਨੀਆਂ ਨਾਲ ਬੜਾ ਚੰਗਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਏ।"

"ਨਹੀਂ, ਉੱਕਾ ਨਹੀਂ। ਭਾਵੇਂ ਮੈਨੂੰ ਕੇਡਾ ਕੌੜਾ ਟੁੱਕੜ ਮਿਲਦਾ ਏ, ਮੈਂ ਇਹਨੂੰ ਹੋਰ ਚਿੱਕੜ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲਿਬੇੜਨਾ ਚਾਹਦਾ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਸੌਣ ਨੂੰ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ, ਤੇ ਸਿਆਲੇ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਠਰਦਾ ਰਹਿਨਾ ਆਂ। ਜਿੰਨਾ ਮੈਂ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਆਂ ਓਸ ਮੂਜਬ ਮੈਨੂੰ ਖਾਣ

ਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ, ਤੇ ਹਰ ਵੇਲੇ ਮੈਨੂੰ ਭੁੱਖ ਲੱਗੀ ਰਹਿੰਦੀ ਏ । ਹਰ ਰੋਜ਼ ਮੈਂ ਵੇਖਦਾ ਆਂ ਕੋਠੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਗੱਲ ਵੀ ਹੱਕ ਨਿਆਂ ਦੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਮੈਂ ਏਥੋਂ ਛੱਡ ਕੇ ਹੋਰ ਕਿਧਰੇ ਜਾਣਾ ਚਾਹਨਾਂ ਆਂ ।"

ਘਬਰਾ ਕੇ, ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲਾ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਬੋਲ ਪਿਆ, "ਇਹ ਤੇ ਨਿਰਾ ਮੁੰਡਪੁਣਾ ਏ! ਤੇਰਾ ਤੇ ਮੈਂ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਲਿਖ ਕੇ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਏ, ਤੇ ਹਾਲੀ ਲਿਖੀ ਮਿਆਦ 'ਚੋਂ ਤਿੰਨ ਵਰ੍ਹੇ ਤੇਰੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਹੋਰ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਮਾਲਕ ਤੈਨੂੰ ਕਚਹਿਰੀ ਚਾੜ੍ਹ ਸਕਦਾ ਏ। ਮੈਂ ਆਪ ਉਚੇਚਿਆਂ ਜਾ ਕੇ ਉਹਦੇ ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਜੋੜੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਤੈਨੂੰ ਰੱਖ ਲਏ, ਤੇ ਜੇ ਜੀਅ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਉਹ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਹਰਜਾਨਾ ਵੀ ਭਰੇ ।"

"ਮੈਂ ਹੋਰ ਕਿਧਰੇ ਜਾਣਾ ਚਾਹਨਾਂ ਆਂ," ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਬੋਲੀ ਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣੀ ਹੀ ਨਾ ਹੋਵੇ, "ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਹੋਰ ਦੂਜੀਆਂ ਨੌਕਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦੱਸ, ਤੇ ਨਾਲ਼ੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸ ਕਿ ਇਸ ਥਾਉਂ ਖਹਿੜਾ ਛੁਡਾ ਕੇ ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਲੱਗਣ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਕੀ-ਕੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ ? ਏਥੇ, ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਏ, ਤੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੱਸਿਆ ਈ ਹੋਣਾ ਏਂ ਪਤਝੜ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹੇ-ਥੋੜ੍ਹੇ ਪੈਸੇ ਮਿਲ਼ਦੇ ਨੇ, ਜਿਹੜੇ ਅਗਲੇ ਹੁਨਾਲੇ ਜਾ ਕੇ ਲੰਮੀਆਂ ਦਿਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਹੱਡ-ਭੰਨ ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਿਆਂ ਕਰਨੇ ਪੈਂਦੇ ਨੇ। ਤੇ ਇੰਜ ਉਹ ਕਰਜ਼ੇ ਦੇ ਜਾਲ ਵਿੱਚੋਂ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਛੁੱਟਦੇ। ਤ੍ਰੈ-ਨੱਕੇ ਦੀ ਮਸ਼ੀਨ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਓਦੋਂ ਤੱਕ ਪੀਸੀ ਜਾਂਦੀ ਏ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਪਿੱਛੇ ਫੋਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਚਦਾ । ਬੜੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ, ਮੈਂ ਏਥੋਂ ਖਹਿੜਾ ਛੁਡਾ ਕੇ ਹੁਣ ਕਿਧਰੇ ਜਾਣਾ ਚਾਹਨਾਂ ਆਂ।"

ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ, ਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣਾ ਨੱਕ ਮਲਦਾ ਰਿਹਾ,

"ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਤੂੰ ਕਿੱਥੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਏ ?"

“ਇਹ ਸਭ ਮੇਰੇ ਹੱਡੀਂ ਬੀਤਿਆ ਏ।"

"ਤੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਮਨ ਚਿੱਤ ਨਾ ਲਾ, ਇੱਕਦਮ ਭੁੱਲ ਜਾ ।"

"ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਜਿਵੇਂ ਵੀ ਏ, ਮੈਂ ਇਹ ਸਭ ਭੁੱਲਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹਦਾ।"

"ਪਰ ਮੈਂ ਜੂ ਤੈਨੂੰ ਕਹਿਨਾ ਪਿਆ ਵਾਂ, ਇਹ ਸਭ ਤੈਨੂੰ ਭੁੱਲਣਾ ਪਏਗਾ। ਇੱਕ ਮੰਗਤੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਹੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਵੱਡਿਆਂ ਉੱਤੇ ਮੁਨਸਫ਼ ਬਣ ਬੈਠੇ । ਉਹਨੂੰ ਕੀ ਲੱਗੇ ਏਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਨਾਲ । ਉਹਨੂੰ ਤਾਂ ਰੋਜ਼ ਦੇ ਟੁੱਕਰ ਦਾ ਫ਼ਿਕਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ, ਇਹ ਟੱਕਰ ਕਿੱਡਾ ਛੋਟਾ ਤੇ ਖਰਾ ਪਿਆ ਹੋਵੇ, ਫੇਰ ਵੀ ਰੋਟੀ ਤਾਂ ਏ। ਨਹੀਂ ਤੇ ਮੁੰਡਿਆ! ਤੇਰਾ ਹੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਏਗਾ, ਖਟਮਲ ਵਾਂਗ ਤੈਨੂੰ ਫੇਹ ਦੇਣਗੇ। ਇੰਜ ਹੀ ਜਦੋਂ 1907 ਵਿੱਚ ਲੋਕੀ ਮੂੰਹ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲੱਗੇ ਸਨ, ਓਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਬੰਦੂਕ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਕੁੱਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਚੀ, ਜਿਨੂੰ ਗੋਲੀ ਨਾ ਵੱਜੀ ਹੋਵੇ। ਕੰਗਲੇ ਸਹੁਰੀ ਦੇ ਦੜ ਵੱਟ, ਇਹੀ ਸਲਾਹ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਦੇ ਸਕਦਾ ਵਾਂ, ਤਾਂ ਜੋ ਤੇਰੇ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਮੁਸੀਬਤ ਨਾ ਬਣ ਜਾਏ। ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਤੱਕ, ਕਹੇ ਜਫ਼ਰ ਜਾਲ ਕੇ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਇਹ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਧੰਦਾ ਤੋਰਿਆ ਏ । ਜੇ ਤੂੰ ਜਾਣਦਿਆਂ-ਬੁਝਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਲਈ ਬਿਪਤਾ ਸਹੇੜਨੀ ਚਾਹਨਾਂ ਏਂ ਤਾਂ ਫੇਰ ਤੇਰੀ ਮਰਜ਼ੀ।

ਪਰ ਮੈਂ ਏਸ ਭੇੜ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਟੁੱਟ-ਭੱਜ ਦਾ ਜੁਰਮਾਨਾ ਨਹੀਂ ਭਰਨਾ ਚਾਹਦਾ, ਇਹ ਗੱਲ ਤੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੰਨੀਂ ਬੰਨ੍ਹ ਲੈ।”

ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਝਰੋਖੇ ਪਿੱਛੋਂ ਸੂਹ ਲੈਣ ਗਿਆ, ਤੇ ਫੇਰ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਮੂੰਹ ਲੈ ਕੇ ਪਰਤਿਆ, ਜਿਹੋ ਜਿਹਾ ਅੱਗੇ ਕਦੇ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਉਹਦਾ ਤੱਕਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ।

"ਲੈ, ਹੁਣੇ ਹੀ ਕਾਹਨੂੰ ਤੁਰ ਚੱਲਿਆਂ ਏਂ, ਬਿੰਦ ਕੁ ਹੋਰ ਠਹਿਰ ਜਾ । ਸਤਾਂਕਾ ਤੈਨੂੰ ਖਾਣ ਲਈ ਕੁਝ ਦੇਂਦੀ ਏ।"

ਉਹ ਕਾਹਲੀ-ਕਾਹਲੀ ਉਹਦਾ ਜਵਾਬ ਉਡੀਕੇ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਬਾਹਰ ਚਲਿਆ ਗਿਆ। ਮੁੰਡਾ ਪਿੱਛੇ ਕੱਲਾ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਚਾਣਚਕੇ ਮਸ਼ੀਨ ਦੀ ਫੁੱਟ-ਫੁੱਟ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ। ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਝਗੜੇ ਵਿੱਚ ਉੱਚੀ ਹੋਈ ਵਾਜ, ਤੇ ਤੰਗ ਆਏ ਗਾਹਕ ਅੱਗੋਂ ਬੋਲ ਕਬੋਲ ਕਰਦੇ ਸੁਣੀਨ ਲੱਗੇ।

“ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਾਮਿਆਂ ਨਾਲ ਝਗੜ ਰਿਹਾ ਹੋਣਾ ਏਂ,” ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਸੋਚਿਆ। ਸ਼ੋਰ ਮੁੱਕ ਗਿਆ। ਕੁਝ ਦੇਰ ਪਿੱਛੋਂ, ਮਕਾਨ ਦੇ ਥੱਲਵੇਂ ਹਿੱਸੇ ਵੱਲੋਂ, ਜਿੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਸਨ, ਇੱਕ ਤਿੱਖੀ ਜਿਹੀ ਆਕੀ ਹੋਈ ਵਾਜ ਉੱਚੀ ਹੋਈ ਤੇ ਫੇਰ ਝਟਪਟ ਹੀ ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਮੋਟੀ ਵਾਜ ਦੀ ਘਰਰ-ਘਰਰ ਥੱਲੇ ਦੱਬ ਗਈ।

ਉਹਦਾ ਦਿਲ ਜਿਵੇਂ ਚੱਲਣੋਂ ਰੁਕ ਗਿਆ ਹੋਵੇ, ਤੇ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਸੋਚਿਆ, "ਇਹ ਫ਼ਸਾਦ ਜ਼ਰੂਰ ਮੈਨੂੰ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਇੱਕ-ਦੋ ਬੁਰਕੀਆਂ ਤੋਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੋਣਾ ਏਂ। ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਲੋੜ, ਮੈਂ ਇਹ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਅੱਗੇ ਪਾ ਦਿਆਂਗਾ।"

ਬੂਹਾ ਖੁੱਲ੍ਹਿਆ ਤੇ ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਫੇਰ ਅੰਦਰ ਆ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਮੁਟਿਆਰ ਕੁੜੀ ਉਹਦੇ ਪਿੱਛੇ ਸੀ, ਛਬੀਲੀ ਜਿਵੇਂ ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਗੁੱਛਾ ਹੋਵੇ, ਤੇ ਗੂੜੀਆਂ ਬਦਾਮੀ ਅੱਖਾਂ । ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਬੜੀ ਸੁਬਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਪਲੇਟ ਫੜੀ ਹੋਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਗਿਰੀਆਂ ਤੇ ਰੋਟੀ ਸੀ। ਕੁੜੀ ਨੇ ਸੂਹੇ ਧਾਗੇ ਨਾਲ ਕੱਢਿਆ ਨੀਲਾ ਸੂਤੀ ਫ਼ਰਾਕ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

“ਨਾਸਤਾਸੀਆ, ਓਥੇ ਰੱਖ ਦੇ," ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਨੇ ਕਿਹਾ।

ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਸਤਾਂਕਾ ਦੀ ਛੋਟੀ ਭੈਣ ਸੀ । ਉਹਨੇ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਪਲੇਟ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ, ਤੇ ਉਹਦੀਆਂ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਹੋਰ ਮੋਟੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਉੱਤੇ ਟਿਕੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਉਹ ਉਹਨੂੰ ਮਸਾਂ ਸਿੰਞਾਣ ਸਕੀ ਸੀ, ਉਹ ਏਨਾ ਵੱਡਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ! ਤੇ ਇੰਜ ਪਲ੍ਹਰਿਆ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਪਹਿਲੀ-ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਸਿਓ ਦਾ ਰੁੱਖ ਫਲਿਆ ਹੋਏ!

ਕੁੜੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਸੂਹੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ, ਤੇ ਉਹਨੇ ਅੱਖਾਂ ਨੀਵੀਆਂ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਦੀ ਦੰਦ-ਕਥਾ ਚੇਤੇ ਆਈ, ਜਦੋਂ ਦਾ ਇਹ ਕੋਠੀ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਲਈ ਗਿਆ ਸੀ ਓਦੋਂ ਤੋਂ ਉਹ ਏਸ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਲੱਭੇ ਇਸ਼ਕ ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ ਦਾ ਕਿਆਫ਼ਾ ਲਾਂਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ । ਏਸ ਚੇਤੇ ਵਿਚਲੀ ਕੁੜੱਤਣ ਉਦੋਂ ਹੀ ਮੁੱਕ ਗਈ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹਨੇ ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਇਹ ਆਖਦਿਆਂ ਸੁਣਿਆਂ ਸੀ, "ਇਹ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਕਿਸਮਤ ਚਮਕਾ ਸਕਦਾ ਏ, ਪਰ ਉਹ ਬੜਾ ਨਿੱਸਲ ਜਿਹਾ ਏ। ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਆਏ ਮੌਕੇ ਐਵੇਂ

ਖਿਸਕ ਜਾਣ ਦੇਂਦਾ ਏ।"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਵੱਲ ਤੱਕ ਕੇ ਮੁਸਕਰਾਇਆ। ਉਹਨੇ ਗਿਰੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਝੱਗੇ ਥੱਲੇ ਲੁਕਾ ਲਈਆਂ, ਰੋਟੀ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਬੁਰਕੀਆਂ ਖਾਧੀਆਂ, ਬਾਕੀ ਦੀ ਰੋਟੀ ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਲਈ ਰੱਖ ਲਈ।

"ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਸੁਖੀ ਰਹੋ, ਸਾਰੇ ਹੀ,” ਉਹਨੇ ਉੱਠਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਨੇ ਉੱਤੋਂ ਉੱਤੋਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹਾ, "ਏਡੀ ਛੇਤੀ ਤੁਰ ਚੱਲਿਆ ਏਂ?”

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਅੱਗੋਂ ਕੁਝ ਨਾ ਕਿਹਾ, ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਰਤਾ ਪਿਛਾਂਹ ਨੂੰ ਛੱਡਿਆ, ਤੇ ਚਲਿਆ ਗਿਆ । ਨਾਸਤਾਸੀਆ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਮੁਸਕਰਾਂਦੀ, ਸਤਾਂਕਾ ਕੋਲ ਚਲੀ ਗਈ। ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲਾ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਰਲਿਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਕੋਸਦਾ ਰਿਹਾ। ਜ਼ਨਾਨੀ ਨੇ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਨਾ ਤੱਕਿਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਖਸਮ ਦੇ ਗੁੱਸੇ ਉੱਤੇ ਖੁਸ਼ ਸੀ, ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਕੱਪੜਾ ਉਹ ਉਣ ਰਹੀ ਸੀ ਉਹਨੂੰ ਹੌਲੀ ਜਿਹੀ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, "ਮੈਂ ਠੀਕ ਸਾਂ। ਜਿਸ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਮੇਚ ਸੌਖਾ ਨਾ ਆਏ ਉਹ ਨਿੱਤ ਪੈਰੋਂ ਵਾਹਣਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਏ, ਤੇ ਲੜਾਕੇ ਕੁੱਤੇ ਦੇ ਕੰਨ ਨਿੱਤ ਪਾਟੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ..."

5.

ਸਤੰਬਰ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਮੀਂਹ ਬੰਦ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਦਿਨ ਕੁਝ ਚਮਕਣ ਲੱਗੇ।

ਕੋਠੀ ਦੇ ਕਈ ਨੌਕਰ, ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੀ, ਪਸ਼ੂ-ਖੰਡ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪੱਧਰ ਮੈਦਾਨ ਦੇ ਸਿਰੇ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਉਹ ਕਣਕ ਦੀ ਬਿਆਈ ਕਰਕੇ ਕਾਹਲ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਪਤਝੜ ਦੀ ਰੁੱਤੇ ਜਿਹੜੇ ਖੇਤ ਉਹਨਾਂ ਵਾਹਣੇ ਸਨ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਮੀਂਹਾਂ ਨੇ ਬੜੀ ਪਛੇਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ । ਹੁਣ ਰਾਤਾਂ ਨਿੰਮਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ, ਤੇ ਨੀਲਮ ਵਰਗੇ ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਅਨੇਕਾਂ ਤਾਰੇ ਬਲ ਪੈਂਦੇ ਸਨ, ਤੇ ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਅਸਮਾਨ ਉੱਤੇ ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਅੱਗ ਦੇ ਫੁੱਲ ਖਿੜੇ ਹੋਣ । ਬੰਦੇ ਬੁਝੀਆਂ ਲੱਕੜਾਂ ਤੇ ਗੋਹਿਆਂ ਦੀ ਅੱਗ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੌਂਦੇ ਸਨ, ਵਿੱਚੋਂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਧੂੰਆਂ ਉੱਠਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਜਿਹੜੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਬਿਰਧ ਸਨ, ਉਹ ਪੁਰਾਣੇ ਵੇਲਿਆਂ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਛੁਹ ਲੈਂਦੇ: ਜਦੋਂ ਗਿਊਰਗਿਊ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਇੱਕ ਤੁਰਕੀ ਸ਼ਹਿਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਤੇ ਜਦੋਂ ਡੈਨਿਊਬ ਦਰਿਆ ਤੋਂ ਪਾਰ ਵਿਚਾਰੇ ਈਸਾਈਆਂ ਉੱਤੇ ਕਾਫ਼ਰ ਧਾਵੇ ਬੋਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਲੂੰਹਦੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।

ਇੱਕ ਪੁਰਾਣਾ ਕੋਟ ਵਲ੍ਹੇਟੀ ਤੇ ਇੱਕ ਅਰਕ ਦੇ ਆਸਰੇ ਆਪਣਾ ਆਪ ਉੱਚਾ ਕਰੀ, ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਦੇ-ਕਦੇ ਉਹਦਾ ਸਿਰ ਪਿਛਾਂਹ ਖਿਸਕ ਕੇ ਉਸ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਨਾੜ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗ ਪੈਂਦਾ ਜਿਹੜਾ ਜੋੜ-ਜਾੜ ਕੇ ਉਹਨੇ ਸਰ੍ਹਾਣੀ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

“ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਦੀ ਹੀ ਨਿੱਤ ਸ਼ਾਮਤ ਆਈ ਰਹਿੰਦੀ ਏ!” ਉਹ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ, "ਇੱਕ ਵੇਲਾ ਸੀ ਕਿ ਤੁਰਕ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਲੇਗ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋ ਕੇ ਟੱਕਰੇ ਹੋਏ ਸਨ; ਤੇ ਫੇਰ

ਜਗੀਰਦਾਰ ਆਏ ਤੁਰਕਾਂ ਦੇ ਵੀ ਗੁਰੂ, ਤੇ ਹੁਣ ਨਿੱਤ ਨਵੀਂ ਬਿਮਾਰੀ ਪਈ ਏ: ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲ਼ੇ। ਇਹਨਾਂ ਲਈ ਮਾਂ-ਪਿਉ, ਭਰਾ-ਭੈਣ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਆਪਣੀ ਹਿਰਸ ਤੇ ਪੈਸੇ ਦੀ ਭੁੱਖ ਤੋਂ ਛੁਟ ਹੋਰ ਉਹ ਕੁਝ ਸਿੰਝਾਣਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ।"

ਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਚਮਕਾਰ ਕਰਕੇ ਉਹਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਝਮਕੀਆ। ਫੇਰ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਕੇ ਉਹ ਸੌਂ ਗਿਆ।

ਪਹੁ ਫੁੱਟਣ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਦੀ ਅੱਖ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਈ। ਕੁਝ ਚਿਰ ਉਹ ਗੱਡਿਆਂ ਦੇ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਬਲਦਾਂ ਨੂੰ ਜੁਗਾਲੀ ਕਰਦਿਆਂ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ, ਤੇ ਫੇਰ ਏਸ ਬੇਅੰਤ ਮੈਦਾਨ ਦੀਆਂ ਸਭਨਾਂ ਨੁੱਕਰਾਂ ਤੋਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਵਾਜਾਂ ਨਾਲ ਉਹਦੇ ਕੰਨ ਸਰਸਰ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਸਾਂਵਲੇ-ਸਾਂਵਲੇ ਪੰਛੀ ਬੜੀ ਉੱਚੀ ਉੱਡ ਰਹੇ ਸਨ, ਤੇ ਹਵਾ ਦੇ ਬੁੱਲੇ ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਉਤਾਂਹ ਉੱਠਦੇ ਤੇ ਫੇਰ ਥੱਲੇ ਨੂੰ ਆ ਜਾਂਦੇ, ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਦਮ ਘਿਰ ਗਏ ਹੋਣ।

ਦੂਰ ਦਿਸਹੱਦੇ ਉੱਤੇ ਉਂਦੀ ਜਹੀ ਇੱਕ ਲੀਕ ਖਿੰਡ ਗਈ। ਵਾਰੋ-ਵਾਰੀ ਨੌਕਰ ਉੱਠਦੇ ਗਏ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਗ ਥਕੇਵੇਂ ਨਾਲ ਪੀੜ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਖੱਡ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜੁੜਦੇ ਗਏ। ਆਪਣੀ ਭੁੱਖ ਉਹਨਾਂ ਖਾਰੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਕੱਪ ਲੰਘਾ ਕੇ ਮੱਠੀ ਕੀਤੀ ।

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਜਦੋਂ ਕੋਠੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤਾਂ ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲਾ ਮਾਲਕ ਕ੍ਰਿਸਤੀਆ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਇਆ। ਪੌੜੀਆਂ ਦੇ ਥੱਲੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੀ ਜੁੱਤੀ ਸਾਫ਼ ਕਰਕੇ, ਉਹ ਬੁਰਜ ਉੱਚੇ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ। ਜਗੀਰਦਾਰ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਟੋਪੀ ਲਾਹ ਕੇ ਜ਼ਮੀਨ ਨਾਲ ਝੁਕ ਕੇ ਸਲਾਮ ਕਰਨ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਕਹਿਰੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਤੱਕਦਾ ਰਿਹਾ, ਤੇ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ: ਕਿਹੜੀ ਗੋਂਦ ਸੀ, ਕਿਹੜੀ ਗੁੱਝੀ ਚਾਲ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੂਰਿਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਲੁੰਗੂ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਆਇਆ ਸੀ ?

"ਕੀ ਗੱਲ ਏ ?"

"ਮਾਲਕ," ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲੇ ਨੇ ਦਲੇਰ ਵਾਜ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ, "ਮੈਂ ਕਈ ਦਿਨ ਜੱਕੋ ਤੱਕਿਆਂ 'ਚ ਹੀ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਅੱਜ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਆਣ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕਰ ਹੀ ਲਿਆ। ਮੇਰੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਸਤਾਂਕਾ ਨੇ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਆਉਣ ਲਈ ਬੜਾ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਏ। 'ਜਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਈਚੀ-ਬੀਚੀ ਦੱਸ ਦੇ' ਉਹਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ।"

"ਤੇ ਜੱਕੋ-ਤੱਕਿਆਂ 'ਚ ਕਿਉਂ ਪਿਆ ਸੈਂ ?"

"ਕਿਉਂਕਿ ਗੱਲ ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਦੀ ਏ! ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਦੀ । ਮੈਨੂੰ ਉਸ 'ਤੇ ਬੜਾ ਤਰਸ ਆਉਂਦਾ ਏ।"

"ਹੂੰ-ਇਹ ਗੱਲ ਏ।"

"ਮਾਲਕ, ਉਹਦੀਆਂ ਵਾਗਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਕਸਣੀਆਂ ਪੈਣਗੀਆਂ-ਨਹੀਂ ਤੇ ਉਹ ਹੱਥੋਂ ਨਿੱਕਲ ਜਾਏਗਾ।"

ਤ੍ਰੈ-ਨੱਕੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ ਤਿਉੜੀਆਂ ਪਾ ਲਈਆਂ। ਉਹਦੇ ਤਿਉੜੀਆਂ ਵਾਲੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਮੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਕਿਸੇ ਜਨੌਰ ਦੀ ਧੁੰਨੀ ਵਾਂਗ ਉੱਭਰੇ ਜਾਪਦੇ ਸਨ, “ਪੂਰੀ

ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰ ।"

"ਤੱਕੋ, ਮਾਲਕ," ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲਾ ਮੂੰਹ-ਫਟ ਬੋਲੀ ਗਿਆ, "ਉਹ ਲੁੱਚਾ ਸਭਨੀ ਥਾਈਂ ਫੂਟਾਂ ਪਿਆ ਮਾਰਦਾ ਏ ਕਿ ਕੁਝ ਵਿਆਹੀਆਂ ਵਰੀਆਂ ਜ਼ਨਾਨੀਆਂ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਮੈਲੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਤੱਕਦੀਆਂ ਨੇ ।"

"ਮੇਰੀ ਏਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ," ਤ੍ਰੈ-ਨੱਕੇ ਨੇ ਝੱਟ-ਪਟ ਗੱਲ ਵਿਚਾਲਿਉਂ ਟੁੱਕ ਦਿੱਤੀ।

"ਇਹ ਠੀਕ ਏ। ਪਰ ਏਨੀ ਈ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ । ਉਹਦੀਆਂ ਬੇਵਕੂਫ਼ੀਆਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਅਣਡਿੱਠ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਪਰ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਤੁਹਾਡੀ ਜਗੀਰ ਦੇ ਬੰਦੋਬਸਤ ਵਿੱਚ ਘੋਖਾਂ ਘੋਖਦਾ ਏ !"

"ਘੋਖਾਂ ਘੋਖਦਾ ਏ ?... ਸੁਣ, ਜੇ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਕੁਝ ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਏ, ਤਾਂ ਸਾਫ਼-ਸਾਫ਼ ਦੱਸ। ਐਵੇਂ ਏਧਰ-ਉਧਰ ਦੀਆਂ ਨਾ ਮਾਰ । ਤੂੰ ਕੋਈ ਬਘਿਆੜ ਨਹੀਂ ਤੇ ਮੈਂ ਕੋਈ ਭੇਡਾਂ ਦਾ ਵਾੜਾ ਨਹੀਂ। ਹੁਣ ਸਾਫ਼-ਸਾਫ਼ ਗੱਲ ਕਰ, ਲੋਲੋ ਪੋਪੀਆਂ ਬਥੇਰੀਆਂ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ।"

"ਚੰਗਾ, ਜੇ ਫੇਰ ਹਜ਼ੂਰ ਦਾ ਹੁਕਮ ਏ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸਭ ਕੁਝ ਸਾਫ਼-ਸਾਫ਼ ਕਹਿਨਾਂ ਵਾਂ! ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਕਿਨ੍ਹੇਂ ਉਹਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀ ਚਿਣਗ ਭਰ ਦਿੱਤੀ ਏ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਏ ਕਿ ਮਾਲਕ ਤੇ ਬੰਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਣ ਲਈ ਜਿਹੜੀ ਭੋਂ ਬਚਦੀ ਏ ਉਹਦਾ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਗਜ਼ ਬੜੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਪਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਏ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਏ ਕਿ ਕਟਾਈ ਪਿੱਛੋਂ ਮੱਕਈ ਬੜੀ ਚਿਰਾਕੀ ਵੰਡੀ ਜਾਂਦੀ ਏ.. । ਕਾਮਿਆਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਵਿਤੋਂ ਵੱਧ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਏ, ਤੇ ਹੋਰ ਉਹਦੇ ਸੈਆਂ ਝੂਠ ਮੈਨੂੰ ਭੁੱਲ ਗਏ ਨੇ । ਭਲਾ ਉਹ ਹਜ਼ੂਰ ਦੀਆਂ ਔਖਿਆਈਆਂ ਬਾਰੇ ਕੀ ਜਾਣਦਾ ਏ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹਦੇ ਵਰਗੀਆਂ ਕਈ ਚਵਲਾਂ ਕੋਲੋਂ ਕੰਮ ਕਰਵਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਏ।"

ਤ੍ਰੈ-ਨੱਕਾ ਸੋਚੀਂ ਪੈ ਗਿਆ। ਉਹਨੂੰ ਕੁਝ ਚਿੰਤਾ ਜਹੀ ਲੱਗ ਗਈ, "ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਉਹਨੇ ਤੈਨੂੰ ਕਦੋਂ ਕਿਹਾ ਸੀ?”

"ਵਰਖਾ ਦੀ ਰੁੱਤੇ, ਉਹ ਮਸ਼ੀਨ ਉੱਤੇ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਬਦਾਮੀ ਘੋੜੇ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ । ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਮੈਂ ਦੋ ਤਿੰਨ ਮੁੱਠਾਂ ਜੌਂ ਵੀ ਚਾਰੇ ਸਨ।"

"ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਇਤਬਾਰ ਆਉਂਦਾ, ਗ੍ਹੀਤਜਾ।"

"ਮੈਂ ਸਹੁੰ ਖਾ ਕੇ ਕਹਿਨਾ ਆਂ ਮਾਲਕ, ਮੈਂ ਸਭ ਸੱਚੋ-ਸੱਚ ਆਖ ਰਿਹਾ ਵਾਂ.... ।”

"ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਵਿਆਖਿਆ ਛੱਡ, ਤੂੰ ਇਹ ਦੱਸ, ਜੋ ਕੁਝ ਤੂੰ ਹੁਣੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਏ ਉਹ ਉਹਦੇ ਕੋਲੋਂ ਤੂੰ ਕਿਵੇਂ ਕਢਵਾਇਆ?"

"ਬਸ, ਜਨਾਬ, ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਕਿਹਾ, 'ਮੀਤ੍ਰਿਆ, ਬੜੇ ਚੰਗੇ-ਚੰਗੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾਏ ਨੀ, ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਕੱਪੜੇ ਕਿਸ ਦਿੱਤੇ ਨੇ ?"

"ਇਹ ਵੀ ਰਹਿਣ ਦੇ। ਮਾਦਾਮ ਦਿਦੀਨਾ ਨੂੰ ਉਸ ’ਤੇ ਤਰਸ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਮੇਰਾ ਤਅੱਲਕ ਏ, ਮੈਨੂੰ ਉਹਦੇ ਕੰਮ ਬਾਰੇ ਪੂਰੀ ਤਸੱਲੀ ਏ। ਉਹ ਸਿਆਣਾ ਤੇ

ਚੰਗਾ ਕਾਮਾ ਏ।"

"ਪਰ ਜੇ ਉਹਦੇ ਚਾਲੇ ਠੀਕ ਰਹਿਣ ਤਾਂ ! ਹਜ਼ੂਰ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਡਰ ਏ ਮਤੇ ਉਹ ਕੋਈ ਵਾਧੀ ਘਾਟੀ ਨਾ ਕਰ ਬੈਠੇ ।"

"ਹਾਲੀ ਤੱਕ ਮੈਨੂੰ ਏਸ ਸੂਲ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤਿੱਖੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਜਾਪੇ।"

"ਉਹਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਬੜੀ ਲੰਮੀ ਜੇ, ਮਹਾਰਾਜ ।"

ਤ੍ਰੈ-ਨੱਕੇ ਨੇ ਇੰਜ ਗਹੁ ਨਾਲ ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲੇ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਉਹਨੂੰ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, "ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ, ਫੇਰ ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਉਹਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਛੋਟੀ ਕਰ ਦਏਗਾ।"

"ਉਹ ਬੜਾ ਆਕੜਿਆ ਹੋਇਐ।"

"ਜੇ ਉਹ ਆਕੜਿਆ ਹੋਇਐ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉਹਦੀ ਆਕੜ ਮੱਠੀ ਕਰ ਲਵਾਂਗੇ।" ਮਾਲਕ ਕ੍ਰਿਸਤੀਆ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਨੀਵਾਂ ਕੀਤਾ, ਉਹਦੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਸ਼ੱਕ ਜਿਹਾ ਸੀ। ਤ੍ਰੈ- ਨੱਕਾ ਬੋਲੀ ਗਿਆ, "ਉਹਨੂੰ ਹੱਥੋਂ ਗੁਆਣ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਅਫ਼ਸੋਸ ਹੋਏਗਾ, ਪਰ ਮੈਂ ਏਸ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਖਟਾਈ 'ਚ ਪਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣ ਦੇਣਾ ਚਾਹਦਾ। ਮੈਂ ਪੂਰੀ ਤਫ਼ਤੀਸ਼ ਕਰਾਂਗਾ। ਮਜ਼ਾ ਆਏ ਜੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਸਾਰੇ ਮਾਮਲੇ ਦੀ ਤਹਿ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਲੱਭ ਲਈਏ, ਜਿਦ੍ਹੇ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਸਕਦਾ, ਕੋਈ ਏਸ ਸਾਰੀ ਸਾਜ਼ਸ਼ ਦਾ ਆਗੂ । ਤੂੰ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੈਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਫੂਟਾਂ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ?”

"ਹਾਂ ਜੀ, ਫੂਟਾਂ ਮਾਰਦਾ ਤੇ ਹੱਸਦਾ।" ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲਾ ਚਲਿਆ ਗਿਆ । ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਉਹਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਉਹਨੇ ਨਾਟਕ ਚੰਗਾ ਖੇਡ ਲਿਆ ਸੀ, ਤੇ ਏਨੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਚਾਲ ਚੱਲਣ ਲਈ ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵਧਾਈ ਦਿੱਤੀ, "ਕੱਲਾ ਨਹੀਂ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਹਰਾ ਸਕਦਾ,” ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਨਾਲ ਦਲੀਲ ਕੀਤੀ, "ਸੋ ਹੋਰਨਾਂ ਕੋਲੋਂ ਹੀ ਉਹਨੂੰ ਮਾਤ ਪੁਆ ਲਵਾਂ!"

ਬੁੱਧਵਾਰ ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਕੋਠੀ ਗਿਆ ਸੀ । ਅਗਲੇ ਦਿਨ, ਵੀਰਵਾਰ ਨੂੰ ਦੁਪਹਿਰ ਵੇਲ਼ੇ ਪੁਲੀਸ ਦਾ ਸਾਰਜੰਟ ਗਾਰਨਿਆਤਜ਼ਾ ਆਪਣੀ ਦੋ ਕਾਲੇ ਘੋੜਿਆਂ ਵਾਲੀ ਪੀਲੀ ਬੱਘੀ ਵਿੱਚ ਪਸ਼ੂ-ਖੰਡ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਰੁਕਿਆ, ਤੇ ਉਹਨੇ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਬੁਲਵਾਇਆ। ਉਹਨੇ ਉਹਨੂੰ ਬੱਘੀ ਵਿੱਚ ਬਹਿ ਜਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ।

"ਕਿਉਂ ?" ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਵੱਲ ਕੁਝ ਸ਼ੱਕ ਨਾਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਤੈਨੂੰ ਹੁਣੇ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਏਗਾ।"

"ਮੇਰੇ ਲਈ ਕੋਈ ਚਿੱਠੀ ਏ ?"

"ਅੱਧਾ ਤੂੰ ਆਪੇ ਬੁੱਝ ਲਿਆ ਏ, ਤੇ ਬਾਕੀ ਦਾ ਜਦੋਂ ਥਾਣੇ ਪੁਜਾਂਗੇ ਤੈਨੂੰ ਆਪ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਏਗਾ।"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਹਨੇਰ ਛਾ ਗਿਆ। ਉਹਨੂੰ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹਦੇ ਵਰਗੇ

ਗ਼ਰੀਬ ਨੂੰ ਕਿਤੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਚੰਗੀ ਆਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਸਕਦੀ।

"ਸਾਰਜੰਟ ਜੀ," ਉਹਨੇ ਕਿਹਾ, “ਮੈਨੂੰ ਡਾਢੀ ਭੁੱਖ ਲੱਗੀ ਏ - ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਖਾ ਲੈਣ ਦਿਉ।"

"ਫ਼ਿਕਰ ਨਾ ਕਰ, ਓਥੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਤੈਨੂੰ ਖਾਣ ਲਈ ਬਥੇਰਾ ਮਿਲ ਜਾਏਗਾ।"

“ਪਰ ਏਥੇ ਤਾਂ ਕੁੱਕੜ ਭੱਜਿਆ ਹੋਇਆ ਏ !" ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਮਖ਼ੌਲ ਕੀਤਾ।

ਪੁਲਸੀਆ ਕੁਝ ਨਰਮ ਹੋ ਕੇ ਮੁਸਕਰਾਇਆ ਤੇ ਉਹਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਨੂੰ ਦਬਾਂਦਾ ਬੋਲਿਆ, "ਚੱਲ ਹੁਣ, ਚੜ੍ਹ ਵੀ ਜਾ! ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਬਹੁਤਾ ਵਕਤ ਨਹੀਂ।"

ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਕਈ ਢੰਗ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ, ਉਹ ਕਿਵੇਂ ਪੁਲਿਸ ਸਾਰਜੰਟ ਨਾਲ ਕੋਈ ਗੱਲ ਤੇਰੇ ? ਪਰ ਉਹ ਜਣੇ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲਮਕੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਥੱਲੇ ਆਪਣੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਬੜੇ ਕਸ ਕੇ ਮੀਟੀ ਰੱਖੇ। ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਮੁਰਗਾਬੀਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਤੋਰੀ। ਗਾਰਨਿਆਤਜ਼ਾ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਅਜਿਹੇ ਪੰਛੀ ਨੂੰ ਫੁੰਡਣ ਲਈ ਜਿੰਨੀਆਂ ਵੀ ਬੰਦੂਕਾਂ ਈਜਾਦ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਖੂਬ ਮਾਹਿਰ ਸੀ। ਮੀੜਿਆ ਨੇ ਮਾਲਕ ਕ੍ਰਿਸਤੀਆ ਦੇ ਚੰਗੇ ਨਿਸ਼ਾਨਚੀ ਹੋਣ ਦੀਆਂ ਬੜੀਆਂ ਫੂਟਾਂ ਮਾਰੀਆਂ, ਪੁਲਸੀਆ ਗੁੱਝਾ- ਗੁੱਝਾ ਮੁਸਕਰਾਂਦਾ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਉਹਨੇ ਕੋਈ ਸਵਾਲ-ਜਵਾਬ ਨਾ ਕੀਤਾ।

ਥਾਣੇ ਪੁੱਜ ਕੇ, ਸਾਰਜੰਟ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਨੂੰ ਹੱਸ ਕੇ ਮਿਲਿਆ ਤੇ ਉਹਨੇ ਉਹਨੂੰ 'ਪ੍ਰਾਹੁਣਿਆਂ ਦਾ ਕਮਰਾ' ਖੋਲ੍ਹਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਖਰਵੇਪਣ ਦੇ ਉਹਨੇ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਸੱਚੀ-ਮੁਚੀ ਕੋਈ ਪ੍ਰਾਹੁਣਾ ਸੀ। ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਮੂੰਹ ਸੁੰਗੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਤੇ ਉਹ ਦੰਦ ਕਰੀਚਦਾ ਆਪਣੇ ਉੱਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਣਾ ਚਾਹ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਹ ਕਮਰੇ ਅੰਦਰ ਚਲਿਆ ਗਿਆ। ਅੰਦਰ ਸਿਰਫ਼ ਕੁਝ ਸੱਖਣੇ ਬੈਂਚ ਸਨ, ਕੰਧ ਨਾਲ ਇੱਕ ਕਲੰਡਰ ਲਟਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਤੇ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਹੀ ਪਤਲੇ ਜਿਹੇ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਫਰੇਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਵਲਾਦ, ਸੂਲੀ 'ਤੇ ਟੰਗਣ ਵਾਲੇ, ਦੀ ਮੂਰਤ ਸੀ।

"ਡਰ ਨਾ, ਹੁਣ ਉਹਦੇ ਸਮੇਂ ਲੱਦ ਗਏ,” ਗਾਰਨਿਆਤਜ਼ਾ ਨੇ ਮਸਤ-ਮਸਤ ਜਿਹੇ ਬੋਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ, "ਹੁਣ ਸਾਡੇ ਢੰਗ ਵੱਖਰੇ ਨੇ ਤੂੰ," ਉਹਨੇ ਬੂਹੇ ਕੋਲ ਖੜੋਤੇ ਸੰਤਰੀ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ, "ਏਥੋਂ ਹਿੱਲੀਂ ਨਾ । ਕੋਈ ਅੰਦਰ ਨਾ ਆਏ, ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜ਼ਰੂਰੀ, ਏਥੋਂ ਬਾਹਰ ਵੀ ਕੋਈ ਨਾ ਜਾਏ।"

"ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਕੀ ਲੈਣਾ ਏਂ ?” ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਇਹਨਾਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਤੋਂ ਤਹਿ ਕੇ ਚੀਕਿਆ, "ਉਹ ਚਿੱਠੀ ਕਿੱਥੇ ਵੇ ?"

"ਕੋਈ ਚਿੱਠੀ-ਚੁੱਠੀ ਨਹੀਂ ਮੁੰਡਿਆ। ਅਸਾਂ ਤੇ ਤੇਰੇ ਬਿਆਨ ਲੈਣੇ ਨੇ..."

"ਕਿਹੜੇ ਬਿਆਨ ? ਮੈਂ ਤਾਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।"

“ਸੁਣ ਮੁੰਡਿਆ, ਬੀਬਾ ਬਣ। ਇੰਜੇ ਨਾ ਜਵਾਬ ਦਈ ਜਾ, ਇਹ ਠੀਕ ਨਹੀਂ। ਐਨ ਮੁਮਕਿਨ ਏ ਕਿ ਕਾਹਲੀ ਵਿੱਚ ਤੂੰ ਦੋ ਚਾਰ ਆਪਣੇ ਦੰਦ ਤੁੜਵਾ ਬੈਠੇ, ਤੇ ਇਹ ਦੰਦ

ਮੁੜ ਕੇ ਤੇਰੇ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਆਉਣੇ । ਜੇ ਤੂੰ ਭਲਾਮਾਣਸ ਬਣ ਕੇ ਸਾਡੀ ਮੰਨੇ ਤਾਂ ਝੱਟ ਹੀ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਦਿੱਕਤ ਦੇ ਸਭ ਮਾਮਲਾ ਰਫ਼ਾ-ਦਫ਼ਾ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਵਾਂਗ ਸਲਾਹ ਦੇ ਰਿਹਾ ਵਾਂ।"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਸਿਸਕੀ ਲਈ, ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਪੁਲਸੀਏ ਉੱਤੇ ਚੰਗਿਆੜੀਆਂ ਵਾਂਗ ਲਿਸ਼ਕੀਆਂ, “ਚੰਗਾ, ਕੀ ਕੁਹਾਣਾ ਜੇ ਮੈਥੋਂ ?"

"ਨਹੀਂ, ਇੰਜ ਨਹੀਂ, ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੋਲ।”

"ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਕੀ ਬਿਆਨ ਲੈਣਾ ਚਾਹਦੇ ਓ ?" ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਬੇਸਬਰਿਆਂ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹਾ।

"ਮੈਨੂੰ ਦੱਸ ਦੇ, ਬੱਲੀ, ਉਹ ਬੰਦੂਕ ਕਿੱਥੇ ਵੇ?” ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਕੰਬ ਗਿਆ। ਪੁਲਸੀਏ ਨੇ ਤੱਕਿਆ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ, ਤੇ ਫੇਰ ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਜਹੀ ਮੁਸਕੜੀ ਉਹਦੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਆਈ, ਤੇ ਫੇਰ ਡੂੰਘੀ ਨਿਰਾਸਤਾ ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਵ।

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਡੂੰਘੀ ਬਿਪਤਾ ਵਿੱਚ ਫਾਥਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਕਹੇ ਤੇ ਕੀ ਕਹੇ। ਜੇ ਉਹਨੇ ਬੰਦੂਕ ਚੁੱਕਣੀ ਮੰਨ ਲਈ, ਤਾਂ ਉਹ ਉਹਨੂੰ ਇਹ ਪੁੱਛ-ਪੁੱਛ ਕੇ ਪੀਪੂੰ ਕਰ ਦੇਣਗੇ ਕਿ ਬੰਦੂਕ ਲੁਕਾਈ ਕਿੱਥੇ ਈ ? ਜੇ ਉਹਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹਨੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕਿਆ, ਤੇ ਉਹ ਇਸ ਬਾਰੇ ਉੱਕਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਤਾਂ ਵੀ ਉਹਦੀ ਓਵੇਂ ਹੀ ਸ਼ਾਮਤ ਆਏਗੀ: ਘਸੁੰਨਾਂ, ਡੰਡਿਆਂ, ਚਮੜੇ ਦੀ ਵੱਧਰੀ ਦੀ ਮਾਰ, ਤੇ ਅਖ਼ੀਰ ਉੱਤੇ ਭਿੱਜਾ ਰੱਸਾ...

ਉਹ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਭਬਕਿਆ, "ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਕੋਈ ਬੜੀ ਬੰਦੂਕੜੀ! ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬੰਦੂਕ ਦੀ ਲੋੜ ! ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਾਰਨਾ ਚਾਹਦਾ! ਮੇਰੀ ਜਾਨ ਬਖ਼ਸ਼ੋ!”

"ਜੇ ਤੂੰ ਇਕਬਾਲ ਕਰ ਲਏਂ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਵਾਅਦਾ ਕਰਨਾ ਵਾਂ ਤੇਰਾ ਡੰਨ ਘਟਾ ਦਿਆਂਗਾ।"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਇੰਜ ਭੜਕਿਆ ਜਿਵੇਂ ਉਹਦੇ ਪੈਰਾਂ ਥੱਲੇ ਕਿਸੇ ਅੱਗ ਬਾਲੀ ਹੋਵੇ, "ਕਿਦ੍ਹੀ ਸੀ ਉਹ ਬੰਦੂਕ ?" ਉਹਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਕ੍ਰਿਸਤੀਆ ਸਾਹਿਬ ਦੀ - ਜਿਦ੍ਹੇ ਨਾਲ ਉਹ ਮੁਰਗ਼ਾਬੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਦਾ - ਹੁੰਦਾ ਏ ?"

"ਉਹੀਓ ਬੰਦੂਕ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਜਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਛਰੇ ਭਰ ਕੇ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਏ ਜਿਹੜੇ ਅਲੂਚੇ ਚੋਰੀ ਕਰਦੇ ਨੇ ?"

"ਉਏ ਸਹੁਰੀ ਦਿਆ! ਜਿਰ੍ਹਾ ਤੂੰ ਕਰੇਂ, ਤੇ ਜਵਾਬ ਮੈਂ ਦਿਆਂ ? ਹੁਣੇ ਝੱਟ-ਪਟ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸ ਦੇ ਬੰਦੂਕ ਕਿੱਥੇ ਵੇ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਅਜਿਹੇ ਪੇਸ਼ ਪਵਾਂਗਾ ਕਿ ਤੇਰੇ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਕਣਾ ਪਏਗਾ।"

"ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਪਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿਓ।"

ਬੜੀ ਅਡੋਲ, ਬੜੀ ਨਰਮਾਈ ਨਾਲ, ਪੁਲੀਸ ਸਾਰਜੰਟ ਨੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ, "ਅਰੋਆਂ,

ਇਹਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਾਂ ਕਸ ਦੇ। ਇਹ ਮੁੰਡਾ ਮੇਰੇ ਸਬਰ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਏ... ।” ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਾਂ ਕਸ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ, "ਚੰਗਾ, ਹੁਣ ਕੀ ਸਲਾਹ ਈ, ਕੁਝ ਬਕੇਂਗਾ ?"

"ਮੈਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿਣਾ।"

ਦੋਵੇਂ ਪੁਲਸੀਏ ਉਹਨੂੰ ਮੁਕਿਆਂ ਤੇ ਠੁੱਡਿਆਂ ਨਾਲ ਮਾਰਦੇ ਮੁੜ੍ਹਕੋ-ਮੁੜ੍ਹਕੀ ਹੋ ਗਏ।

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਦੂਹਰਾ ਹੋਇਆ, ਠੋਡੀ ਛਾਤੀ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗੀ, ਤੇ ਕੰਬੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੰਘ ਵਿੱਚ ਉਤੋਂ-ੜਿਤੀ ਜੁੜ ਰਹੀਆਂ ਚੀਕਾਂ ਤੇ ਡਸਕੋਰਿਆਂ ਨੂੰ ਦਬਾਣ ਦਾ ਜਤਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।

"ਇਹਦੇ ਮੁੰਡਪੁਣੇ ਵੱਲ ਤੱਕੋ। ਕੁਝ ਵੀ ਇਕਬਾਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ!' ਪੁਲੀਸ ਸਾਰਜੰਟ ਹੈਰਾਨ ਸੀ। "ਨੰਗਿਆਂ ਕਰੋ ਇਹਨੂੰ ਤੇ ਭਿੱਜਿਆ ਰੱਸਾ ਲਿਆਉ... ।”

ਆਰੋਆਂ ਨੇ ਉਹਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਾਂ ਖੋਲ੍ਹੀਆਂ ਤੇ ਉਹਦੀ ਕਮੀਜ਼ ਫਾੜ ਕੇ ਲਾਹ ਦਿੱਤੀ। ਫੇਰ ਉਹ ਅਲਮਾਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਰੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਚਲਿਆ ਗਿਆ। ਮੁੰਡਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਇੰਜ ਕਰੀ ਜਾਣ ਦੇਂਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕੋਈ ਲੋਥ ਸੀ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਸੰਤਰੀ ਨੇ ਬੂਹਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਤੇ ਉਹ ਰੱਸਾ ਭਿਉਣ ਲਈ ਖੂਹੀ ਕੋਲ ਲਿਜਾਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਇੱਕ ਦਮ ਅਗਾਂਹ ਨੂੰ ਕੁੱਦਿਆ, ਸਿਰ ਅਗਾਂਹ ਕੱਢ ਕੇ ਉਹਨੇ ਅਜਿਹੀ ਧੁਸ ਸਿਪਾਹੀ ਨੂੰ ਮਾਰੀ ਕਿ ਉਹ ਚੌਫਾਲ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਫੇਰ ਉਹ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਉਹਦੇ ਉੱਤੋਂ ਦੀ ਟੱਪ ਕੇ ਸਹੇ ਵਾਂਗ ਨੱਸ ਪਿਆ।

ਗਾਰਨਿਆਤਜ਼ਾ ਜਦੋਂ ਅਗਾਂਹ ਵਧਿਆ ਤਾਂ ਬਰੂਹਾਂ ਨਾਲ ਠੇਡਾ ਖਾ ਕੇ ਡਿੱਗੇ ਹੋਏ ਸੰਤਰੀ ਉੱਤੇ ਹੀ ਧੜਾ ਕਰਕੇ ਢਹਿ ਪਿਆ।

ਐਨ ਉਸੇ ਬਿੰਦ ਜਦੋਂ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਖਾਲੀ ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਵੱਡੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ, ਉਹਨੂੰ ਕੋਠੀ ਤੋਂ ਆਈ ਵੱਡੀ ਬੱਘੀ ਦਿਸੀ। ਬੱਘੀ ਇੱਕਦਮ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਖੜੋ ਗਈ। ਅੱਗੇ ਕੋਚਵਾਨ ਦੀ ਥਾਂ ਚਾਚਾ ਤ੍ਰਿਗਲੀਆ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਪਿੱਛੇ ਬੈਠਾ ਮਾਲਕ ਕ੍ਰਿਸਤੀਆ ਉੱਚਾ ਉੱਠ ਕੇ ਏਸ ਅਜੀਬ ਉਧੜ ਗੁਧੜੀ ਸ਼ਕਲ ਨੂੰ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ: ਲੱਕ ਤੀਕ ਨੰਗਾ, ਲਹੂ-ਚੋਂਦੀ ਪਿੱਠ, ਲੱਥੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅੱਖਾਂ।

ਤ੍ਰੈ-ਨੱਕੇ ਨੇ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਗੱਜਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, 'ਬਸ ਕਰ ਛੱਡ ਦੇ ਉਹਨੂੰ, ਗਾਰਨਿਆਤਜ਼ਾ ! ਏਨਾ ਕਾਫ਼ੀ ਏ।"

"ਮੈਂ ਤਫ਼ਤੀਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਹਜ਼ੂਰ," ਹਫ਼ੇ ਹੋਏ ਗਾਰਨਿਆਤਜ਼ਾ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਉਹ ਮੰਨਣ 'ਚ ਈ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ।"

"ਪਰ ਉਹ ਮੰਨੇ ਕੀ! ਕਿਸੇ ਬੰਦੂਕ ਨਹੀਂ ਚੁਰਾਈ। ਬੰਦੂਕ ਤੇ ਮਿਸਤਰੀ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਲੈ ਗਿਆ ਸੀ । ਜਾਓ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਉਹਦੀ ਕਮੀਜ਼ ਤੇ ਕੋਟ ਮੋੜ ਦਿਓ। ਤੇ ਏਥੇ ਤ੍ਰਿਗਲੀਏ ਦੇ ਨਾਲ ਬਹਿ ਜਾਣ ਦਿਉ ਸੂ।"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਅੱਧਨੰਗਾ ਜਿਹਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸ਼ਰਮਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਮਾਦਾਮ ਦਿਦੀਨਾ ਵੀ ਬੱਘੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਇਹ ਸਾਰੀ ਝਾਤੀ ਤੱਕ ਕੇ ਮੁਸਕਰਾਂਦੀ ਰਹੀ ਸੀ, ਤੇ ਹੁਣ ਉਹ ਮੁੰਡੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਸ਼ ਟੋਲਣ ਦਾ ਜਤਨ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਐਨ ਦੰਦੀ 'ਤੇ ਪੁੱਜ ਕੇ ਬਚਾਏ ਜਾਣ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ । ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਹਨੂੰ ਉਹਦੀਆਂ ਸੋਹਣੀਆਂ ਬਾਦਾਮ-ਵੰਨੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਡਰਾਉਣਾ ਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਨਾਲ ਚਮਕਦਾ ਲਿਸ਼ਕਾਰਾ ਵੱਜਾ ਤਾਂ ਉਹਦੀ ਕੰਗਰੋੜ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੁਖਦਾਈ ਕੰਬਣੀ ਚੀਰ ਗਈ। ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਉਹਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਬਚਾ ਕੇ, ਬੇਮਲੂਮਾ ਜਿਹਾ ਸੁਣੀਂਦਾ ਸ਼ੁਕਰੀਏ ਦਾ ਲਫ਼ਜ਼ ਕਿਹਾ, ਫੇਰ ਰਾਹ ਦੀ ਧੂੜ ਉੱਤੇ ਲਹੂ ਥੱਕ ਕੇ ਆਪਣੀ ਕਮੀਜ਼ ਪਾਈ, ਤੇ ਉੱਤੇ ਤ੍ਰਿਗਲੀਆ ਕੋਲ ਜਾ ਬੈਠਾ ।

6.

ਤ੍ਰੈ-ਨੱਕੇ ਨੇ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੁਰਜ ਵਿੱਚ ਬੁਲਾਇਆ। "ਜਾ," ਤ੍ਰਿਗਲੀਆ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦਿੱਤੀ, "ਸੁਣ ਆ, ਉਹ ਤੈਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹਦਾ ਏ, ਤੇ ਸੰਭਲ ਕੇ ਰਹੀਂ।”

ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਡੂੰਘਾ ਸਾਹ ਭਰਿਆ ਤੇ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ।

ਮਾਲਕ ਕ੍ਰਿਸਤੀਆ ਬਾਹੀਆਂ ਵਾਲੀ ਕੁਰਸੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਦੂਰਬੀਨ ਲੈ ਕੇ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹਦੀ ਪਹੁੰਚ ਵਿੱਚ ਈ ਬੰਦੂਕ ਬਾਰੀ ਦੀ ਸਿੱਲ੍ਹ ਨਾਲ ਅੜੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਏਸ ਨੌਜਵਾਨ ਨੌਕਰ ਵੱਲ ਏਨੀ ਦੇਰ ਤੱਕਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਲੱਗਾ ਉਹਦਾ ਇਹ ਤੱਕਣਾ ਕਦੇ ਵੀ ਮੁੱਕਣ ਨਹੀਂ ਲੱਗਾ। ਪਰ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਵੀ ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾ ਰਲਾ ਸਕਿਆ।

"ਓਇ ਮੀਤ੍ਰਿਆ, ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਤੱਕ। ਤੈਨੂੰ ਸੁਣਦਾ ਨਹੀਂ ?"

"ਮੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਭਲਾ ਸੁਣਦਾ ਏ।"

“ਤਾਂ ਫੇਰ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਤੱਕ।”

"ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਵੱਲ ਤੱਕ ਰਿਹਾ ਵਾਂ ।"

"ਪੁਲਿਸ ਕੋਲ ਜੋ ਜੋ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਬੀਤੀ, ਉਹ ਸਭ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸ।"

"ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਚਾਂਹਦੇ ਓ, ਜਿਹੜਾ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸਾਂ?"

"ਕੀ ਤੈਨੂੰ ਬੜੀ ਪੀੜ ਹੋਈ ਸੀ ?"

"ਨਹੀਂ, ਮੈਨੂੰ ਬੜਾ ਮਜ਼ਾ ਆਇਆ ਸੀ।"

ਤ੍ਰੈ-ਨੱਕੇ ਨੇ ਤਿਉੜੀ ਪਾ ਲਈ, "ਇੰਜ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਬੋਲਣਾ ਕਿੱਥੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਈ ? ਇੰਜ ਖੂੰਜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਾ ਝਾਕੀ ਜਾ, ਉਤਾਂਹ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਤੱਕ।"

"ਮੈਂ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਸਾਂ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਏਦੂੰ ਵੱਧ ਬੁਰੀ ਵੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ।"

"ਹੂੰ, ਠੀਕ!” ਮਾਲਕ ਕ੍ਰਿਸਤੀਆ ਨੇ ਕੁਝ ਚਮਕ ਕੇ ਕਿਹਾ, "ਤੂੰ ਬੜਾ ਸਿਆਣਾ

ਮੁੰਡਾ ਏਂ।"

“ਮਾਲਕ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਗਰੀਬ ਮੁੰਡਾ ਵਾਂ।"

ਮਾਲਕ ਦੀ ਵਾਜ ਵਧੇਰੇ ਨਰਮ ਹੁੰਦੀ ਗਈ। "ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਈ ਹੋਣਾ ਏਂ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੂੰ ਬੇਗੁਨਾਹ ਸਾਬਤ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਬੜੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਤੇਰੇ ਵਰਗਾ ਚੰਗਾ ਨੌਕਰ ਗੁਆ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਬੜਾ ਅਫ਼ਸੋਸ ਹੋਣਾ ਸੀ, ਮਾਦਾਮ ਨੇ ਵੀ ਤੇਰੀ ਖ਼ਾਤਰ ਮੇਰੇ ਅੱਗੇ ਤਰਲਾ ਪਾਇਆ ਸੀ।” ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਅੱਖਾਂ ਨੀਵੀਆਂ ਪਾ ਲਈਆਂ ਤੇ ਉਹਨੇ ਕਿਹਾ, "ਤੂੰ ਹੁਣ ਜਾ ਸਕਦਾ ਏਂ। ਨਹੀਂ... ਇੱਕ ਮਿੰਟ ਠਹਿਰ। ਮੈਂ ਸ਼ਕੈਤ ਸੁਣੀ ਏਂ ਕਿ ਤੇਰੀ ਜ਼ਬਾਨ ਤੇਰੇ ਵਸ 'ਚ ਨਹੀਂ । ਜੋ ਮੂੰਹ 'ਚ ਆਏ ਤੂੰ ਬੋਲ ਦੇਨਾ ਏਂ ।"

"ਮੈਂ ਕੀ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਵਾਂ, ਮਾਲਕ ? ਮੈਂ ਤੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਕਲਾਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਤੇ ਚੱਤੇ ਪਹਿਰ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਦੇ ਫ਼ਿਕਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗ਼ਰਕ ਰਹਿਨਾਂ ਵਾਂ..."

"ਤਾਂ ਫੇਰ ਠੀਕ, ਪਵਿੱਤਰ ਅੰਜੀਲ 'ਚੋਂ ਕਹਾਵਤ ਏ..."

"ਮੈਨੂੰ ਏਸ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਪਤਾ..." ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਕਿਹਾ।

"ਜਦੋਂ ਮਾਲਕ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਤੈਨੂੰ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ। ਮੈਂ ਆਖ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਪਵਿੱਤਰ ਅੰਜੀਲ 'ਚੋਂ ਕਹਾਵਤ ਏ, 'ਉਹਦੇ ਜਿਦੇ ਕੰਨ ਹੋਣ, ਉਹਨੂੰ ਸੁਣਨ ਦਿਓ।' ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਈ ?” ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਦੁਚਿੱਤੀ ਜਹੀ ਵਿੱਚ ਹਿਲਾਇਆ।"ਅੰਜੀਲ ਦੀ ਇਹ ਗੱਲ ਤੂੰ ਪੱਲੇ ਬੰਨ੍ਹ ਲੈ । ਸੁਣਿਆਂ ਈ ?”

"ਹਾਂ, ਮਾਲਕ, ਮੈਂ ਸੁਣ ਲਿਆ ਏ।"

"ਬੜਾ ਚੰਗਾ ਏ ਫੇਰ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਸਭਨਾਂ ਦੀ ਤਲਬ ਵਧਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।" ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਾ ਦਿੱਤਾ, "ਤੇ ਅਹਿ ਨੇ ਵੀਹ ਫ਼ਰਾਂਕ ਤੇਰੇ ਲਈ। ਆਪਣੇ ਲਈ ਕੁਝ ਤੰਬਾਕੂ ਤੇ ਕੁਝ ਚੂਇਕਾ ਸ਼ਰਾਬ ਲੈ ਲਈ । ਇਹ ਨਿਆਮਤਾਂ ਭੋਗਣ ਲਈ ਹੀ ਬਣੀਆਂ ਨੇ, ਤੇ ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹ ਦੇ ਦਿਆਂਗਾ।"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਬੁਰਜ ਵਿੱਚੋਂ ਦੰਦ ਕਰੀਚਦਾ, ਆਪਣੀ ਮੁੱਠੀ ਵਿੱਚ ਵੀਹ ਫ਼ਰਾਂਕ ਦਾ ਨੋਟ ਮਰੁੰਡਦਾ ਥੱਲੇ ਉੱਤਰ ਆਇਆ।

ਜਦੋਂ ਉਹ ਅਸਤਬਲ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜਾ, ਜਿੱਥੇ ਚਾਚਾ ਤ੍ਰਿਗਲੀਆ ਉਹਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਇਹ ਨੋਟ ਥੱਲੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਪਾਇਆ, ਉਸ ਉੱਤੇ ਥੁੱਕਿਆ, ਤੇ ਇਹਨੂੰ ਜੁੱਤੀ ਥੱਲੇ ਮਿੱਧਦਾ ਰਿਹਾ। ਫੇਰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਬੁਗਜ਼ ਭਰੀਆਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਉਹਨੇ ਵਾਹੋ-ਦਾਹੀ ਦਿੱਤੀਆਂ ਕਿ ਬੁੱਢਾ ਆਦਮੀ ਸੁਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਿਆ।

"ਹੋਇਆ ਕੀ ਏ ?” ਉਹਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਘਿਰਣਾ ਦੇ ਵੇਗ ਵਿੱਚ ਹੁੰਗਿਆ।

"ਮੁੰਡਿਆ, ਆਪਣੇ ਵੱਸ ਵਿੱਚ ਹੋ,” ਤ੍ਰਿਗਲੀਆ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਠੰਢਿਆਂ ਕਰਨ ਦਾ ਜਤਨ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, "ਕੀ ਚਾਹਦਾ ਸੀ ਉਹ ਤੇਰੇ ਕੋਲੋਂ? ਕੀ ਕਿਹਾ ਏ ਓਨੇ ਤੈਨੂੰ ?"

"ਰੱਬੀ ਸੱਚਾਈ।” ਇੱਕ ਗੇਲੀ 'ਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਥਥਲਾਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

ਬੁੱਢੇ ਆਦਮੀ ਨੇ ਏਧਰ-ਉਧਰ ਤੱਕਿਆ। ਓਥੇ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। "ਕੀ ਉਹਨੇ ਤੇਰੀ ਪਿੱਠ ਤੱਕੀ ਸੀ ?"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਸਿਰ ਹਿਲਾ ਦਿੱਤਾ।

"ਮੈਨੂੰ ਭੋਰਾ ਵੀ ਹੈਰਾਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ," ਤ੍ਰਿਗਲੀਆ ਨੇ ਡੂੰਘਾ ਸਾਹ ਭਰਿਆ, "ਸਾਡਾ ਕੋਈ ਦੁੱਖ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੋਹਦਾ ਈ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਆਪ ਇਹਨਾਂ ਮੌਤ-ਪੈਣੇ ਮਾਲਕਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਕਈ ਤਸੀਹੇ ਸਹੇ ਨੇ ਐਵੇਂ ਫ਼ਜ਼ੂਲ ਹੀ ਇਹ ਵੀਹ ਫ਼ਰੈਂਕ ਨਾ ਨਾਸ ਕਰ ਲੈ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਇਹ ਤੇਰਾ ਕੋਈ ਕੰਮ ਸੁਆਰਣਗੇ । ਮੈਂ ਇਹ ਲੈ ਕੇ ਤੇਰੇ ਲਈ ਸਾਂਭ ਛੱਡਦਾ ਵਾਂ। ਚੰਗਾ, ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਜਾਣਾ ਪੈਣਾ ਏਂ, ਪਰ ਮੈਂ ਝਬਦੇ ਈ ਪਰਤ ਆਵਾਂਗਾ। ਅਸੀਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੋਰ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰ ਲਵਾਂਗੇ। ਜੇ ਹੋਰ ਕੋਈ ਤੈਨੂੰ ਪੁੱਛੇ ਕੀ ਹੋਇਆ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਤਾਂ ਤੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਕਹੀ, ਚੁੱਪ ਹੀ ਵੱਟੀ ਰੱਖੀ।"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਆਪਣੇ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਵਿਚ ਡੁੱਬਾ ਓਥੇ ਕੱਲਾ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਉਹਦਾ ਸਾਰਾ ਸਰੀਰ, ਮਾਸ ਤੇ ਹੱਡੀਆਂ, ਇੰਜ ਚੀਸੋ-ਚੀਸ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਉਹਨੂੰ ਅੰਤਾਂ ਦਾ ਥਕੇਵਾਂ ਹੋਵੇ। ਉਹਨੂੰ ਇੰਜ ਜਾਪਿਆ ਜਿਵੇਂ ਅੰਗ ਦੀਆਂ ਸੂਈਆਂ ਉਹਦੀਆਂ ਅੰਤੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਉਹਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਜ਼ਹਿਰ ਉੱਬਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਕਰੜਾ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਉਲਟੀ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਹੋਵੇ। ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਟੱਡੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵਹਿਸੀ ਜਹੇ ਬਦਲੇ ਦੀ ਵਿਉਂਤ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਹ ਸਭ ਉਹਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਧੁੰਦਲਾ ਜਿਹਾ ਸੀ।

ਅਸਤਬਲ ਖ਼ਾਲੀ ਸੀ । ਬੰਦੇ ਤੇ ਪਸ਼ੂ ਸਭ ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਗਏ ਹੋਏ ਸਨ । ਉਸ ਬੰਨਿਓ ਨਿੱਘੀ ਜਿਹੀ ਹਵਾ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਮਟਕ-ਚਾਨਣੇ ਨਾਲ ਰੁਮਕਦੀ ਆ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਚੁੱਪ ਦੀ ਹਲਕੀ ਜਹੀ ਧੁੰਦ ਖੇਡ ਰਹੀ ਹੋਵੇ। ਅੱਜ ਰਾਤੀਂ ਉਹਨੂੰ ਕੰਮ ਉੱਤੇ ਪਰਤ ਕੇ ਜਾਣਾ ਪਏਗਾ, ਦੂਜੇ ਨਿਕਰਮੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨਾਲ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੁਲਾਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਗੁਲਾਮ ਸੀ। ਉਹ ਮਾਂ-ਪਿਉ-ਵਾਰ੍ਹਾ ਸੀ. ਉਹਦਾ ਭਰਾ ਭਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਦੇ ਵੀ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਉਹਦੇ ਲਈ ਤਰਸ ਤੇ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਕੌੜੀਆ ਸਿਸਕੀਆਂ ਉਹਦੇ ਸੰਘ ਤੱਕ ਉੱਠੀਆਂ...।

"ਮੈਨੂੰ ਦੇਰ ਹੋ ਗਈ," ਚਾਚੇ ਤ੍ਰਿਗਲੀਆ ਨੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਸਾਰ ਕਿਹਾ, "ਸ਼ਰਾਬਖ਼ਾਨੇ ਤੱਕ ਵਾਟ ਈ ਬੜੀ ਏ। ਤੱਕ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਲਈ ਚੂਇਕਾ ਸ਼ਰਾਬ ਤੇ ਕੁਝ ਰੋਟੀ ਲਿਆਇਆ ਦਾ । ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਰਾਜ਼ੀ ਕਰਾਂਗਾ। ਇੱਕ ਘੁੱਟ ਤੂੰ ਪੀ ਲੈ, ਤੇ ਇੱਕ ਮੈਂ-ਤੇ ਕੱਲ੍ਹ ਤੱਕ ਏਸ ਗੜਬੜ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾਂ ਨਿਸ਼ਾਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣ ਲੱਗਾ.. ।"

ਉਹਨੇ ਸ਼ਰਾਬ ਵਿੱਚ ਰੋਟੀ ਦੇ ਕੁਝ ਟੁਕੜੇ ਭਿਉਂ ਦਿੱਤੇ, ਤੇ ਫੇਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਲੀਦਾ ਜਿਹਾ ਕਰਕੇ ਉਹਨੇ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਦੀ ਪਿੱਠ ਉਤਲੇ ਲਹੂ-ਚੋਂਦੇ ਫੱਟਾਂ ਤੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਉੱਤੇ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਇਸਦਾ ਪਤਲਾ-ਪਤਲਾ ਲੇਪ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

"ਹੁਣ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਕੁਝ ਦੱਸਣ ਲੱਗਾ ਵਾ, ਜਿਹੜਾ ਅੱਗੇ ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ। ਬੁੱਢੇ ਹੋਣ ਤੱਕ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਭਰੀ ਰਹਿੰਦੀ ਏ, ਤੇ ਬੁੱਢੇ ਵਾਰੇ ਇਹ ਸਾਡੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਭਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਏਂ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪ ਲੰਘਿਆ ਦਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ

ਵਿਥਿਆ ਲੋਕੀਂ ਹਰ ਵੇਲੇ ਤੇਰੀ ਰੱਖਦੇ ਨੇ, ਉਹ ਸਮੇਂ ਜਦੋਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਬਾਗੀ ਹੋ ਉੱਠੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮਿਲਖ ਮਾੜੀਆਂ ਲੁਹ ਸੁੱਟੀਆਂ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮੋਲਦਾਵੀ ਸਿਪਾਹੀ ਸਾਡੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਭੇਜੇ, ਬੰਦੂਕਾਂ ਤੇ ਤੋਪਾਂ ਸਨ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ । ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਜਮੇਟ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਬੁਲਾ ਕੇ ਮੋਲਦਾਵੀਆ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਜੋ ਮੈਂ ਓਥੇ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਵਰਗੇ ਕਿਰਸਾਣਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾ ਸਕਾਂ। ਮੇਰਾ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਸੀ, ਬਿਲਕੁਲ ਬਾਲਕਾ ਜਿਹਾ, ਉਹ ਘਰ ਪਿੱਛੇ ਡੰਗਰ ਵੱਛੇ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਰਿਹਾ। ਉਹਨਾਂ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਕੋਈ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲ ਸਕਦਾ, ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਭਾਵੇਂ ਵੱਡਾ ਭਾਵੇਂ ਛੋਟਾ, ਕੋਈ ਵੀ ਆਪਣੀ ਕੁੱਲੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਪੈਰ ਨਾ ਧਰੇ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਤੜਕਸਾਰ ਮੇਰਾ ਭਰਾ ਆਪਣੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਖੜੋਤਾ ਸੀ। ਸਾਹਮਣੀ ਸੜਕ ਤੋਂ ਸੰਤਰੀ ਲੰਘੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਅਫਸਰ ਸੀ । ਮੇਰਾ ਭਰਾ ਉਹਨੂੰ ਕਿਤੇ ਨਜ਼ਰ ਆ ਗਿਆ। ਕੀ ਪਿਆ ਕਰਨ ਓਇ ? ਜੀ ਮੈਂ ਡੰਗਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਖੁਆਣ ਲਈ ਆਇਆ ਸਾ, ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਕਿਹਾ। ਏਧਰ ਆ। ਮੇਰਾ ਭਰਾ ਫਾਟਕ ਕੋਲ ਚਲਿਆ ਗਿਆ। ਅਫ਼ਸਰ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪਿਸਤੌਲ ਸੇਧਿਆ ਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਮੁੰਡਾ ਕਣਕ ਦੇ ਸਿਟੇ ਵਾਂਗ ਡਿੱਗ ਪਿਆ, ਇੱਕ ਜਿਸਕੀ ਵੀ ਉਹਨੇ ਨਾ ਲਈ ਓਸੇ ਦਿਨ ਉਹਨਾਂ ਮਾਰੀਨਾ, ਨੀਤਜ਼ਾ ਕਿਓਰਤੀਆ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲੀ, ਨੂੰ ਸੰਗੀਨਾਂ ਨਾਲ ਕੀਮਾ-ਕੀਮਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹਦੇ ਕੁਝ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਨਾਲ ਉਹਦਾ ਢਿੱਡ ਚੀਰਿਆ ਗਿਆ। ਬੱਚਾ ਥੱਲੇ ਧੂੜ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਪਿਆ।... ਉਹ ਇੱਕ ਸਦੀ ਤੋਂ ਚਵੀਂ ਪਾਸੀਂ ਮਾਯੂਸੀ ਤੇ ਡਰ ਬੀਜੀ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ। ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ, ਉਹਨਾਂ ਸਾਨੂੰ ਸਬਕ ਸਿਖਾਲਿਆ ਤੇ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਬੜੇ ਸਬਰ ਨਾਲ ਉਡੀਕ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਪਰ ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਵੀ ਓਦੋਂ ਜਿੰਨੇ ਹੀ ਗਰੀਬ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੁਝਦਾ ਕੀ ਬੜੀ ਪੀੜ ਹੋ ਰਹੀ ਏ ਤੈਨੂੰ ?"

"ਨਹੀਂ, ਚਾਚਾ ਤ੍ਰਿਗਲੀਆ, ਪਰ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਚਾਣਚੁੱਕੇ ਹੀ ਪੀੜ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ ਏ।ਮੈਂ ਸੋਚਨਾ ਦਾ ਹੋਰ ਕਿਨੀ ਦੇਰ ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਕਾਲੇ ਦਿਨ ਰਹਿਣਗੇ ?"

"ਉਫ਼, ਓਦੋਂ ਤੀਕ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਮਿਹਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ।"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਮਤਲਬ ਦੇ ਡੂੰਘਾ ਹਉਕਾ ਭਰਿਆ। ਉਹ ਬੀਤੇ ਸਮਿਆਂ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਬੁੱਢਾ ਆਦਮੀ ਬੜੀ ਅਡੋਲ ਤੇ ਭਾਣਾ ਮੰਨਣ ਵਾਲੀ ਵਾਜ ਵਿੱਚ ਸੁਣਾਂਦਾ ਰਿਹਾ । ਸ਼ਰਾਬ ਉਹਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹੀ-ਥੋੜ੍ਹੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਤੇ ਉਹ ਉਂਘਲਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ।

ਚਾਚਾ ਤ੍ਰਿਗਲੀਆ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਉੱਘਲਾਂਦਿਆਂ ਤੱਕ ਕੇ ਬੋਲਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਬਿੰਦ ਕੁ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਸੋਂ ਗਿਆ ਏ ?"

"ਹਾਲੀ ਨਹੀਂ।"

"ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਸੀ ਕਿ ਪਰਸੇ ਤੇਰਾ ਭਰਾ ਗ੍ਰੀਤਜਾ ਏਥੇ ਕੋਠੀ ਆਇਆ ਸੀ, ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨੇ ਤੂੰ-ਨੱਕੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਗੋਲ ਕਰਨੀ ਏਂ-ਸ਼ੈਦ ਤੇਰੀ ਤਲਬ ਵਧਵਾਣ ਆਇਆ ਹੋਵੇ!"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਇੰਜ ਤ੍ਰਭਕਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਤੇ ਉਸ ਨਾੜ ਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਅੱਗ ਲੱਗ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਉਹ ਲੇਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, “ਗ੍ਹੀਤਜ਼ਾ?"

"ਹੋਰ ਕੌਣ!"

"ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲਾ ?"

“ਆਹ ਪੁੱਤਰ, ਉਹੀ ਤੇਰਾ ਭਰਾ ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲਾ ।"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਉਹਦਾ ਦਿਮਾਗ ਫਟ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਿਛਲੀ ਵਾਰੀ ਜਦੋਂ ਮਸ਼ੀਨ ਉੱਤੇ ਉਹ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਓਥੇ ਉਹਨੂੰ ਜਗੀਰਦਾਰ ਦੇ ਬੰਦੋਬਸਤ ਬਾਰੇ ਉਹਨੇ ਆਖਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਤੇ ਬੁਰਜ ਵਿੱਚ ਜਗੀਰਦਾਰ ਦੇ ਆਖੇ ਅਖਰੀਲੇ ਲਫ਼ਜ਼ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਇੱਕ ਲਿਸ਼ਕਾਰੇ ਨਾਲ ਉਹਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਜੁੜ ਗਏ।"ਸਭ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਏ ਚਾਚਾ ਗਲੀਆ, ਮੈਨੂੰ ਸਭ ਸਮਝ ਆ ਗਈ ਏ। ਇਹ ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਨੇ ਹੀ ਮੇਰੀ ਬੇੜੀ 'ਚ ਵੱਟੇ ਪਾਏ ਨੇ। ਮੈਨੂੰ ਕ੍ਰਿਸਤੀਆ ਦਾ ਗੁਲਾਮ ਬਣਾ ਕੇ ਉਹਦੇ ਕਲੇਜੇ ਠੰਢ ਨਹੀਂ ਪਈ, ਸੋ ਉਹ ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਜਾਨੋਂ ਹੀ ਮੁਕਾਣਾ ਚਾਹਦਾ ਏ।"

"ਹਾਂ," ਬੁੱਢਾ ਆਦਮੀ ਡੂੰਘੇ ਸਾਹ ਲੈਂਦਾ ਰਿਹਾ।

"ਆਮ ਕਹਾਵਤ ਏ..."

"ਪਵਿੱਤਰ ਅੰਜੀਲ 'ਚੋਂ ਕਹਾਵਤ ਸ਼ੈਤ ?" ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਹਸਾ ਕੇ ਕਿਹਾ।

"ਨਹੀਂ ਪੁੱਤਰ, ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਦੁੱਖੜਿਆਂ 'ਚ ਨਿੱਕਲੀ ਕਹਾਵਤ 'ਕਿਨ੍ਹੇ ਤੇਰੀ ਅੱਖ ਕੱਢੀ ਏ। ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਨੇ। ਤਾਂ ਫੇਰ ਫੱਟ ਏਡੇ ਡੂੰਘੇ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਨਹੀਂ।"

"ਸੌ ਵਿਸਦੇ ਸੱਚ ਏ! ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਨੇ ਤਾਂ ਬੜਾ ਹੀ ਡੂੰਘਾ ਫੋਟ ਲਾਇਆ ਏ।"

"ਇੰਜ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ," ਥੋੜੀ ਸੋਚ ਪਿੱਛੋਂ ਤ੍ਰਿਗਲੀਆ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਕੁਝ ਗੱਲਾਂ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਗੀਤਜ਼ਾ ਦੀਆਂ ਪਤਾ ਨੇ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇਜ ਉਹ ਕਰ ਸਕਦਾ ਏ। ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਮਾਂ ਦੇ ਜਾਏ ਓ, ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਏ ਉਹ ਗਿਰਜੇ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਓਥੋਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨੇਮ ਪੂਰੇ ਕਰਦਾ ਏ। ਪਵਿੱਤਰ ਮਾਂ ਮਰੀਅਮ ਉਹਨੂੰ ਡੰਨੇਗੀ, ਉਹ ਕੁੰਭੀ ਨਰਕ 'ਚ ਪਏਗਾ ਤੇ ਬਲਦੇ ਭੱਠਾਂ ਵਿੱਚ ਭੁੰਜੇਗਾ...।"

"ਤੈਨੂੰ ਉਹਦਾ ਠੀਕ ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਅਗਲੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਦੋਤਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਗੋਲਦਾ ਏ ? ਉਹ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਦੇਸ਼ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਿਊਂਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਏ, ਦੋਲਤ ਜੋੜਦਾ, ਜੱਦੀ ਜਾਇਦਾਦ 'ਚ ਮੇਰੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਸੰਨ੍ਹ ਲਾਦਾ! ਉਛ ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਨਾ ਓਦੋਂ ਉਹਦੇ ਢਿੱਡ 'ਚ ਤੰਗਲੀ ਪਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।"

"ਕਦੋਂ?"

"ਜਦੋਂ ਮੇਰੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਨੜੋਏ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਮਾਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹਦਾ ਸੀ ।"

ਤ੍ਰਿਗਲੀਆ ਨੇ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਉੱਤੇ ਸੂਲੀ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਬਣਾਇਆ, "ਪਵਿੱਤਰ ਮਾਂ ਮਰੀਅਮ ਇਹਦੇ ਅੰਗ ਸੰਗ ਸਹਾਈ ਹੋਈ। ਇਹਨੂੰ ਸ਼ੈਤਾਨ ਦੇ ਢਹੇ ਨਾ ਚੜ੍ਹਨ ਦਈਂ।

ਮੀਤ੍ਰਿਆ, ਅਜਿਹੇ ਪਾਪੀ ਖ਼ਿਆਲ ਆਪਣੇ ਮਨੋ ਭਜਾ ਦੇ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਤੇਰੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਕਾਲ-ਕੋਠੜੀ ਵਿੱਚ ਰੁੜਕਦੀਆਂ ਫਿਰਨਗੀਆਂ ?"

"ਓਦੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਉਹਦਾ ਮੌਕੂ ਬੰਨ੍ਹਵਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੋਵਾਂਗਾ।"

"ਨਹੀਂ, ਮੀਤ੍ਰਿਆ-ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਈ ਰਾਜ਼ੀਨਾਮਾ ਕਰਨਾ ਪਏਗਾ।"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਦਾ ਦਿਲ ਕੱਚਾ-ਕੱਚਾ ਜਿਹਾ ਹੋਇਆ, ਜਿਉਂ ਕਿਤੇ ਉਹਨੇ ਜ਼ਹਿਰ ਦਾ ਭਰਿਆ ਗਲਾਸ ਪੀ ਲਿਆ ਹੋਏ। ਬੁੱਢਾ ਆਦਮੀ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਉੱਤੇ ਓਦੋਂ ਹੱਸਦਾ ਤੱਕ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਉਹਦਾ ਸਰੀਰ ਕਦੇ ਆਕੜਦਾ ਤੇ ਕਦੇ ਨਿਸਲ ਹੁੰਦਾ ਉਲਟੀ ਕਰਨ ਦੇ ਪੀੜ ਭਰੇ ਜਤਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਉਹਨੂੰ ਪੀਣ ਲਈ ਕੁਝ ਹੋਰ ਚੂਇਕਾ ਸ਼ਰਾਬ ਦਿੱਤੀ, ਤੇ ਅਖੀਰ ਮੁੰਡੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤੇ ਉਹਦਾ ਸਿਰ ਪਿਛਾਂਹ ਨਾੜ ਉੱਤੇ ਟਿਕ ਗਿਆ।

ਅਗਲੀ ਸਵੇਰੇ ਪ੍ਰਭਾਤ ਵੇਲ ਤ੍ਰਿਗਲੀਆ ਉਹਨੂੰ ਗੋਡੇ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਖੇਤਾਂ ਵੱਲ ਲੈ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਹਨੇ ਉਹਨੂੰ ਕਾਮਿਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜਾਈ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ।

ਪਹਿਲਾਂ ਤੇ ਕਿਸੇ ਗੋਲਿਆ ਹੀ ਨਾ । ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ ਕਿਤੇ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਾਰੇ ਖੇਡ ਦੇ ਕੋਲ ਜੁੜੇ ਤੇ ਤਿਗਲੀਆ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਜਵਾਂ ਦੀ ਰੋਟੀ ਤੇ ਸਾਗ-ਪੱਤੇ ਦੀ ਤਰੀ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ, ਤਾਂ ਉਹ ਉਹਨੂੰ ਠੱਠਾ-ਮਖ਼ੌਲ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਉਹਨਾਂ ਤੱਕਿਆ ਉਹ ਇੰਜ ਲੰਡਾਉਂਦਾ ਤੇ ਢਿਲ-ਢਿਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਹਨੂੰ ਉੱਬਲਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਕੜਾਹੇ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਡੁੱਬਕੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹੋਣ। ਉਹਦੇ ਡੇਲਿਆਂ ਦੇ ਚਿੱਟੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਲਹੂ ਦੀਆਂ ਲਾਲ ਧਾਰੀਆਂ ਸਨ। ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਮੌਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉੱਕਾ ਜੇਰਾ ਨਾ ਪੈਂਦਾ ਕਿ ਉਹ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਦਾ ਇੰਜ ਮੌਜੂ ਬਣਾ ਕੇ ਦੱਸਣ। ਪਰ ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਉਹਦੀ ਰੋਜ਼ ਦਿਹਾੜੀ ਵਾਲੀ ਚੁਸਤੀ ਗੁਆਚ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਓਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿੱਕੇ ਤੋਂ ਨਿੱਕੇ ਨੂੰ ਵੀ ਉਹਨੂੰ ਛੇੜਨ ਦਾ ਹੀਆ ਹੋ ਗਿਆ

"ਸ਼ੈਦ ਪੁਲਿਸ ਸਾਰਜੰਟ ਗਾਰਨਿਆਤਜਾ ਉਹਨੂੰ ਕਿਤੇ ਮੇਜ ਮੇਲੇ ਵਾਲੇ ਖਾਣੇ ਉੱਤੇ ਲੈ ਗਿਆ ਸੀ।"

"ਓਇ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਤੇ ਗਿਰਜੇ ਗਿਆ ਸੀ, ਤੇ ਪਾਦਰੀ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਗੁਨਾਹ ਬਖਸ਼ਾਣ ਬਖਸ਼ਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਏ..."

"ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਗਲਤ ਓ! ਉਹਨੂੰ ਤੇ ਮਾਲਕ ਕ੍ਰਿਸਤੀਆ ਨੇ ਬੁਲਾਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਜੁੱਤੀਆਂ ਦੀ ਸੁਗਾਤ ਦੇ ਸਕੇ ।"

"ਓਇ ਨਹੀਂ। ਉਹਨੇ ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਉਹਨਾਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਜੁੱਤੀਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਅੱਡੀ ਤਲਾ ਲੁਆ ਦਿੱਤਾ ਏ ਜਿਹੜੀਆਂ ਜਨਾਨੀਆਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦਿਆਂ ਘਸ ਗਈਆਂ ਸਨ...।"

ਅੱਧ-ਗਲੇ ਮੱਕੀ ਦੇ ਟਾਂਡਿਆਂ ਦੇ ਢੇਰ ਉੱਤੇ ਥਕਾਵਟ ਨਾਲ ਚੂਰ ਪਿਆ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਕੁਇਆ, ਉਹ ਬੇਸੁਰਤ ਜਿਹਾ ਪਿਆ ਸੀ ਤੇ ਕੁਝ ਸੁਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ। ਚਾਚਾ ਤ੍ਰਿਗਲੀਆ ਦੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਨੇ ਸਾਗ-ਪੱਤੇ ਦੀ ਤਰੀ ਚੰਗੀ ਬਣਾਈ ਸੀ, ਉਹਨੇ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਸਾਰਾ ਸਾਵਾ ਧਨੀਆਂ ਤੇ ਹੋਰ ਖ਼ੁਸ਼ਬੂਦਾਰ ਪੋਤੇ ਪਾਏ ਸਨ, ਰੋਟੀ ਵੀ ਬਹੁਤ ਬੋਦਾਰ ਨਹੀਂ

ਸੀ, ਪਰ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਸਭ ਸੁਆਦ ਮਰ ਗਏ ਸਨ । ਜਿਊਂਣ ਤੋਂ ਵੀ ਉਹਨੂੰ ਘਿਣ ਆ ਰਹੀ ਸੀ, ਉਹ ਧਰਤੀ ਥੱਲੇ ਡੂੰਘ-ਡੂੰਘਾਰੇ ਲੱਥ ਕੇ ਮੁਰਦਿਆਂ ਕੋਲ ਚਲਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹਦਾ ਸੀ, ਮੁਰਦਿਆਂ ਕੋਲ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਿੱਠੇ, ਨਿਰਮਲ ਅਮਨ ਵਿੱਚ।

ਉਹ ਸਾਰੇ ਪਿੜ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਤ੍ਰਿਗਲੀਆ ਦੁਆਲੇ ਬਹਿ ਗਏ। ਬੁੱਢੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਇੰਜ ਚੌਧਰ ਲੈ ਕੇ ਬੜੀ ਖੁਸ਼ੀ ਮਿਲ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਮੌਕੀ ਦੇ ਖਗਿਆ ਦੀ ਬਣਾਈ ਮੋਟੀ ਸਾਰੀ ਸਿਗਰਟ ਪੀਂਦਿਆਂ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾਂਦਾ ਰਿਹਾ 'ਵਿਚਾਰੇ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨਾਲ ਕੀ ਭਾਣਾ ਵਰਤਿਆ'

"ਉਹਨੂੰ ਓਸ ਬੰਦੂਕ ਦਾ ਓਨਾਂ ਕੁ ਈ ਪਤਾ ਸੀ, ਜਿੰਨਾਂ ਤੁਹਾਡੇ 'ਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ!"

"ਉਹ ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣ ਹੀ ਕੀ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਬੇਦੂਕ ਚੋਰੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ "

"ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਨਹੀਂ ਕਿ ਤ੍ਰੈ-ਨੱਕੇ ਨੇ ਅਜਿਹੀ ਕਰਤੂਤ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ।"

ਉਹ ਸਾਰੇ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਏ। ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਹੁਣੇ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਕਾਂਬਾ ਛਿੜਿਆ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਆਕੜ ਜਹੀ ਭੰਨੀ ਤੇ ਫੇਰ ਵੱਖੀ ਪਰਨੇ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਉਹਨੂੰ ਨੀਂਦਰ ਨੇ ਦਬਾ ਲਿਆ ਹੋਵੇ।

ਤ੍ਰਿਗਲੀਆ ਨੇ ਆਪਣੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਕਿਤਜ਼ਾ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ। ਕਿਤਜ਼ਾ ਨੇ ਹੀ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਦੇ ਜੰਮਣ ਵੇਲੇ ਦਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਨਿਭਾਇਆ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਸਿਰ ਪਿਛਾਂਹ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪਣੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਹਿਲਾਏ ਜਿਹੜੇ ਮਸਾਂ ਹੀ ਉਹਦੇ ਦੰਦੋਂ ਖ਼ਾਲੀ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਢੱਕਦੇ ਸਨ, ਤੇ ਉਹ ਧੱਕਣੀ ਵਾਂਗ ਧੱਕਦੀ ਰਹੀ । ਉਹ ਭੈਂਸੜੇ ਦਾ ਭੇਸੜਾ ਸੀ, ਤੇ ਜਦੋਂ ਖੜਦੀ ਤਾਂ ਘਰਕਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਸੀ।

ਟਾਂਡਿਆਂ ਦੇ ਢੇਰ ਉੱਤੇ ਪਿਆ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਜਿਵੇਂ ਉਹਨੂੰ ਹੁੰਗਾਰਾ ਦੇਣ ਲਈ ਹੁੰਗਿਆ। ਕਿਤਜ਼ਾ ਨੇ ਬਿੰਦ ਦੀ ਬਿੰਦ ਸੋਚਿਆ, ਤੇ ਫੇਰ ਇੱਕ ਉਂਗਲੀ ਉੱਚੀ ਕਰਦਿਆਂ ਉਹਦੇ ਕਾਲੇ ਝੁਰੜੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਚਮਕ ਜਹੀ ਆ ਗਈ, "ਵਿਚਾਰੇ ਨੂੰ ਬੁਰਾ ਕੁੱਟਿਆ ਏ ਦੁਸ਼ਟਾਂ ਨੇ।"

ਚਾਚੇ ਤ੍ਰਿਗਲੀਆ ਨੇ ਝਿੜਕਿਆ, "ਕਿਤਜ਼ਾ ਇਹ ਤੂੰ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਲੱਭੀ ਏ ?"

"ਪਰ ਏਨੇ ਤੇ ਹੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਮੁੱਕਦੀ, ਉਹਨਾਂ ਉਸ 'ਤੇ ਟੂਣਾ ਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ

"ਮੇਰੀ ਜਾਚੇ ਉਹਦੇ ਗੁਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰਬ ਆ ਗਈ ਏ?"

"ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਜਾਪਦਾ ਏ, ਉਹਨਾਂ ਏਸ 'ਤੇ ਕੋਈ ਟੂਣਾ ਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਏ।ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਅਸਤਬਲ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਆਂ, ਤੇ ਏਸ ਟੂਣੇ ਦੇ ਉਲਟ ਟੂਣਾ ਤਿਆਰ ਕਰਦੀ ਹਾਂ, ਨਾਲੇ ਉਹਨੂੰ ਲੇਟੀ ਬੰਨ੍ਹਣੀ ਆਂ। ਹਾਇ, ਉਹ ਮੋਟੇ ਨੱਕਾਂ ਵਾਲੇ ਜਗੀਰਦਾਰ, ਤੇ ਸੂਰਾਂ ਵਾਂਗ ਕੁੱਪਾ ਹੋਏ ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲੇ, ਤੇ ਉਹ ਕੰਜਰੀਆ ਜਿਹੜੀਆਂ ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ

ਅੱਖੀਆਂ ਮਾਰਦੀਆਂ ਨੇ - ਰੋਬ ਕਰੇ ਉਹਨਾਂ ਹੈਂਸਿਆਰਿਆਂ ਲਈ ਨਵਾਂ ਸੂਰਜ ਨਾ ਚੜ੍ਹੇ। ਉਹ ਖੜੋਤੇ ਦੇ ਖੜੋਤੇ ਹੀ ਸੁੱਕ ਜਾਣ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਲੇਗ ਪਏ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਲ ਕੇ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਇਹ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਕੀਤੀ ਏ..."

"ਚੁੱਪ ਕਰ ਨੀ, ਬੁੱਢੀਏ," ਤ੍ਰਿਗਲੀਆ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਕੋਈ ਸੁਣ ਲਊਗਾ।"

"ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਪਈ ਪਿਟਨੀ ਆ, ਮੇਰਾ ਸਬਰ ਪਏ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਬਾ ਫੇਰ ਨਾ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਾਲੇ ਮੂੰਹ ਖੋਲ੍ਹ ਸਕਣ।"

ਉਹ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਅਸਤਬਲ ਵਿਚ ਲੈ ਗਏ, ਤੇ ਕਿਤਜ਼ਾ ਨੇ ਓਸ ਉੱਤੇ ਭੇਡ ਦੀ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੀ ਖੋਲ ਪਾ ਦਿੱਤੀ। ਚਾਚਾ ਗਲੀਆ ਅੰਦਰ ਬਾਹਰ ਫੇਰੇ ਪਾਂਦਾ ਰਿਹਾ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰੁੱਝਿਆ ਦੱਸਣ ਲਈ ਭਾਂਡਿਆਂ ਤੇ ਸੰਦਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਏਧਰ-ਉਧਰ ਘੁੰਮਦਾ ਰਿਹਾ। ਕਦੇ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਦੀ ਭੁੰਬਲ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕੋਈ ਬਲਦਾ ਕਲਾ ਲੱਭਦਾ, ਕਦੇ ਲੇਟੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਗਰਦਨ ਅੱਗੇ ਨੂੰ ਝੁਕਾਂਦਾ ਤੇ ਅਖ਼ੀਰ ਕਾਫੀ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹਨੇ ਕਿਤਜ਼ਾ ਨਾਲ ਗੋਲ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਹੀ ਲਿਆ।

“ਪਤਾ ਈ ਨਾ, ਰਾਦੂ ਮੁਖ਼ਤਾਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਵਾਹ ਲਾ ਕੇ ਏਸ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਰਾਜ਼ੀ ਕਰ ਦੇ। ਅਸੀਂ ਇਹਨੂੰ ਏਥੇ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਦਿਨ ਲਈ ਹੀ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਆਂ, ਪਰ ਜੇ ਕਿਤੇ ਤ੍ਰੈ-ਨੱਕੇ ਨੂੰ ਸੂਹ ਲੱਗ ਗਈ ਤਾਂ ਬੜਾ ਰੇੜਕਾ ਪਉ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਬਿਮਾਰ ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਦੇਂਦਾ। ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਬੰਦ ਕੀਤਾ ਨਹੀਂ, ਤੇ ਛਾਂਟੀ ਹੋਈ ਨਹੀਂ।"

ਕਿਤਜ਼ਾ ਨੇ ਘੁੰਮ ਕੇ ਸਤਾਏ ਹੋਏ ਉੱਲ੍ਹ ਵਾਂਗ ਭਰਪੂਰ ਘਿਰਣਾ ਨਾਲ ਤੱਕਿਆ।

"ਸੰਤਾਨ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਹ ਪੀ ਜਾਏ। ਉਹਦੀ ਤਾਂ ਏਨੀ ਦੌਲਤ ਜੋੜ ਕੇ ਵੀ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਫਟਦੀ। ਜਿੱਡਾ ਮੋਟਾ ਹੋਈ ਜਾਦਾ ਏ, ਓਡੀ ਹੀ ਉਹਦੀ ਲਾਲਸਾ ਵਧੀ ਜਾਂਦੀ ਏ! ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਤਾਂ ਸੀ ਜਿਸ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਕੁੱਟਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਤੇ ਜੇ ਇਹ ਹੁਣ ਕੰਮ ਜੋਗਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਫੇਰ ਇਹ ਖੇਖਣ ਕਿਉਂ ਕਿ ਸਾਰਾ ਕਸੂਰ ਇਹਦਾ ਈ ਏ ? ਮੈਂ ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਲੀਆਂ ਕਰਤੂਤਾਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਨੀ ਆ, ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਆਪ ਵਰਤ ਚੁੱਕੀ ਏ। ਚੇਤੇ ਈ ਨਾ- ਮੈਂ ਦਸ ਦਿਨ ਬੀਮਾਰ ਰਹੀ ਸਾਂ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਤੀਹ ਗਿਣ ਲਏ ਸਨ ਤੇ ਮੇਰੀ ਰਕਮ ਮਾਰਨ ਨਾਲ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਬਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਆਜ ਵਾਧੇ ਦਾ ਦੇਣਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਹਾਇ ਦੇ! ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਦੀ ਹਾਅ ਪਏ । ਤੂੰ ਅੱਜ ਰਾਤੀ ਆਪਣੇ ਘਰ ਜਾ। ਓਥੇ ਪਵਿੱਤਰ ਮੂਰਤੀ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਮਲ੍ਹਮ ਦੀ ਡੱਬੀ ਪਈ ਹੋਏਗੀ । ਉਹ ਤੂੰ ਲੈ ਆ, ਤੇ ਮੈਂ ਇਹ ਮਲ੍ਹਮ ਇਹਦੇ ਸਾਰੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਉੱਤੇ ਲਾ ਦਿਆਂਗੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਵੇਲਿਆ ਵਿੱਚ ਕਈਆਂ ਦੇ ਵੋਟ ਰਾਜ਼ੀ ਕੀਤੇ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਸਭਨਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਮੈਂ ਏਸ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਵੀ ਨਵਾਂ ਨਰੋਇਆ ਕਰ ਦਿਆਂਗੀ। ਇਹਨੂੰ ਬਹੁਤੀ ਦੇਰ ਹੁਣ ਇਹਨਾਂ ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਔਡ ਕੇ ਰੋਟੀ ਨਹੀਂ ਖਾਣੀ ਪੈਣੀ। ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਇਹਦੀ ਨੌਕਰੀ ਮਨਜ਼ੂਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਏ, ਤੇ ਸਤੰਬਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੀ ਰਜਮੇਟ ਵਿੱਚ ਚਲਿਆ ਜਾਏਗਾ। ਸੈਤ ਓਥੇ ਪ੍ਰਦੇਸੀ ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਏਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਚੰਗਾ ਵਤੀਰਾ ਕਰਨ"

"ਕਿਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਤਰਸ ਦੀ ਇਸ ਵਿਚਾਰੇ ਨੂੰ ਆਸ ਹੋ ਸਕਦੀ ਏ ?"

"ਓਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਤਰਸ ਜਿਹੜਾ ਉਹਦੇ ਕੁਪੇ ਭਰਾ ਤੋਂ ਉਹਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ, ਓਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਤਰਸ ਜਿਹੜਾ ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇਗਮਾਂ 'ਚ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਲੱਭਦਾ। ਇੱਕ ਉਹਨੂੰ ਤਿੰਨਾਂ ਬੰਦਿਆਂ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਿਆਂ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹਦਾ ਏ, ਤੇ ਦੂਜੀਆਂ ਆਪਣੇ ਜੁਗਲ ਮੇਲੇ ਲਈ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਅੱਖਾਂ ਮਟਕਾਣਾ ਲੋੜਦੀਆਂ ਨੇ। ਅੱਖਾਂ ਹੋਣ ਤੇ ਤੱਕਣ ਜ਼ਰਾ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਰਤੂਤਾਂ ਨੇ ਇਹਦੇ ਭਾਅ ਦੀ ਕੀ ਸ਼ਾਮਤ ਲੈ ਆਂਦੀ ਏ ਪਰ ਮੈਂ ਆਪ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਗਿਰਜੇ ਜਾਵਾਂਗੀ ਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਮਾਂ ਮਰੀਅਮ ਨੂੰ ਇੱਕ ਇੱਕ ਦੱਸਾਂਗੀ."

"ਕੀ ਏ, ਚੰਨ ਵੇ ? ਤੂੰ ਕਿਉਂ ਰੋਨਾ ਏਂ ? ਤੇਰੀ ਪਿੱਠ 'ਚੋਂ ਚੀਸਾਂ ਉੱਠਦੀਆਂ ਨੇ ਪਈਆਂ। ਕੀ ਵੱਖੀ 'ਚ ਪੀੜ ਹੁੰਦੀ ਆ ?"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਮੀਟੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਫੇਰ ਕੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਨਾ ਉਹਦੀ ਪਿੱਠ ਵਿੱਚ ਚੀਸਾਂ ਸਨ, ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹਦੀ ਵੱਖੀ ਵਿੱਚ ਪੀੜ।

"ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਏ, ਮੈਂ ਜਾਣਨੀ ਆਂ, ਬੱਚੜਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਏ ਤੈਨੂੰ ਪੀਤੇ ਹੋਏ ਗੁੱਸੇ ਦੀ ਚੀਸ ਏ, ਤੇ ਅਸਲ ਜ਼ਖ਼ਮ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਏ !"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਾ ਦਿੱਤਾ। ਚਾਚਾ ਤ੍ਰਿਗਲੀਆ ਬਾਹਰ ਚਲਿਆ ਗਿਆ। ਕਦੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਤੇ ਕਦੇ ਓਥੇ ਦਿਸਦੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਕਿਤਜ਼ਾ ਕੱਲਿਆਂ ਰਹਿ ਗਈ।

ਬੁੱਢਾ ਆਦਮੀ ਮਲ੍ਹਮ ਦੀ ਡੱਬੀ ਲੈ ਆਇਆ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਤ੍ਰੈ-ਨੱਕੇ ਨੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨੂੰ ਝਟਪਟ ਇਤਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਏ ਕਿ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਕੰਮ 'ਤੇ ਲੱਗਾ ਏ ਕਿ ਨਹੀਂ, ਜੇ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਉਹ ਇਕਦਮ ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਕੇ ਉਹਦੇ ਕੋਲੋਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਆਪਣੇ ਉਹ ਪੈਸੇ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਕਰ ਲਏ ਜਿਹੜੇ ਉਹਨੇ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਲਈ ਕੱਪੜਿਆਂ ਤੇ ਬੂਟਾਂ ਉੱਤੇ ਖਰਚੇ ਸਨ - ਹੋਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਤਾਂ ਵੇਰਵਾ ਕੀ ਕਰਨਾ ਏ ਜਿਹੜੀਆਂ ਰਜਿਸਟਰ ਵਿਚ ਦਰਜ ਸਨ ਤੇ ਜਿਹੜੀਆਂ ਅਸਤਬਲ ਵਿਚ ਤੇ ਸੰਦਾਂ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁੰਮ ਸਨ, ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਜਿਦੇ ਲਈ ਜਗੀਰਦਾਰ ਦੀ ਬੰਦੂਕ ਚੁੱਕਣ ਵਾਲੇ ਆਦੀ ਚੋਰ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ।

"ਉਹਨੂੰ ਮਰੀ ਪਏ ! ਜਰਵਾਣਾ। ਬੇਕਿਰਕਾ ਦੈਂਤ!" ਕਿਤਜ਼ਾ ਚੀਕੀ, ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅਸਤਬਲ ਦੇ ਘੁਣ-ਖਾਧੇ ਸ਼ਤੀਰ ਨਾਲ ਲਟਕਦੇ ਮੋਕੜੀ ਦੇ ਜਾਲ ਉੱਤੇ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਤੇ ਓਸੇ ਬਿੰਦ ਓਸੇ ਥਾਂ ਰੋਬ ਨੇ ਕਿਤਜ਼ਾ ਦੀ ਸੁਣ ਲਈ। ਨਾ ਕੁਝ ਕੜਕਿਆ, ਨਾ ਕੋਈ ਬਿਜਲੀ ਲਿਸ਼ਕੀ, ਪਰ ਪੰਛੀਵਾੜੇ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮ ਵੱਲੋਂ ਇੱਕ ਕਹਿਰੀ ਝੱਖੜ ਛੁੱਟ ਪਿਆ।

ਕਈ ਵਾਰੀ ਇਹ ਝੱਖੜ ਅੰਤਾਂ ਦੇ ਮੀਂਹ ਨਾਲ ਲਿਆਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਤੇ ਜਦੋਂ ਪਾਣੀਆਂ ਦੇ ਹਰ ਹਟ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਪਿੱਛੇ ਹਵਾ ਗੱਜਦੀ ਤੇ ਸੂਕਦੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।

ਸਿਲ੍ਹੇ ਨਾੜ ਦੀ ਅੱਗ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਮਾੜੀ-ਮਾੜੀ ਬਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਧੂੰਆਂ ਉਤਾਂਹ

ਉੱਠਿਆ ਤੇ ਛੱਤ ਵਿਚਲੀ ਇੱਕ ਮੇਰੀ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਸਭ ਉੱਤੇ ਚੌਕੜੀ ਮਾਰੀ ਬੈਠੀ ਕਿਤਜ਼ਾ ਬਿਮਾਰ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਰੋਕਦੀ ਰਹੀ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਹਨੂੰ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਬਲਦੀਆਂ ਲਾਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਚਮਕਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਖਾਲੀ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀਆਂ। ਫੇਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਹਿੱਕ ਉੱਤੇ ਸੂਲੀ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਬਣਾਂਦੀ ਤੇ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਬੈਂਕ ਸੁੱਟਦੀ।

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਵੀ ਚਾਨਣ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਦੋ ਨੁਕਤਿਆ ਨੂੰ ਗਹੁ ਨਾਲ ਵੇਖਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਗਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ। ਬੁੱਢੀ ਨੇ ਉਹਦੀ ਛਾਤੀ ਟੋਹੀ, ਤੇ ਮੱਥੇ ਨੂੰ ਛੁਹਿਆ — ਉਹਨੂੰ ਤਾਂ ਤਾਪ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਉਹਨੂੰ ਤਾਪ-ਲੁਹੀ ਤੇ ਦੁਖਾਵੀਂ ਨੀਂਦਰ ਆ ਜਾਂਦੀ, ਫੇਰ ਉਹ ਕੰਬਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ, ਤੇ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿਚਲੀ ਅੱਗ ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਧ-ਨੂਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਜੁਗਨੂੰਆਂ ਵਾਂਗ ਥਰਬਰਾਂਦੀਆਂ। ਉਹ ਸਿਸਕੀਆਂ ਭਰਦਾ ਕੁਝ ਅਬਾ-ਤਥਾ ਥੁੜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ।

ਕਿਤਜ਼ਾ ਨੇ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਉਹਦੇ ਬੁੜਾਨ ਨੂੰ ਸੁਣਿਆ। ਕਦੀ-ਕਦੀ ਉਹ ਹਿੱਕ ਉੱਤੇ ਸੂਲੀ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਬਣਾਂਦੀ, ਬਹੁਤੀ ਵਾਰੀ ਉਹ ਹੱਸ ਪੈਂਦੀ, ਤੇ ਉਹਦੇ ਬੇਸ਼ਕਲੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਉਹਦੇ ਬੁਝੇ-ਬੁਝੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਖਿੱਚੇ ਜਿਹੇ ਜਾਂਦੇ। "ਜ਼ਖਮ ਮਿਲ ਗਏ ਨੇ," ਉਹਨੇ ਨਾੜ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਾਲੇ ਦੇ ਹੋਰ ਨਾਲ ਲੱਗਦਿਆਂ ਹੌਲੀ ਜਹੀ ਕਿਹਾ।

ਰਾਤ ਅਡੋਲ ਸੀ, ਤੇ ਹਵਾ ਚੁੱਪ।

"ਹਾਂ," ਉਹਨੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ, "ਜ਼ਖਮ ਮਿਲ ਗਏ ਨੇ, ਪਰ ਉਹ ਇੱਕ ਜ਼ਖਮ ਜਿਹੜਾ ਉਹਦਾ ਦਿਲ ਤੋੜ-ਤੋੜ ਪਾਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਏ, ਉਹ ਓਵੇਂ ਦਾ ਓਵੇਂ ਵੇ। ਜਦੋਂ ਅੱਧੀ ਰਾਤੇ ਕੁੱਕੜ ਬੋਲਿਆ ਸੀ, ਓਦੋਂ ਇਹਦਾ ਤਾਪ ਲਹਿ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਹ ਸੁੱਤਾ ਹੋਇਆ ਏ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਏ ਉਹਦੇ ਸਿਰ ਫੇਰ ਤਾਪ ਚੜ੍ਹ ਜਾਏਗਾ। ਪਰ ਕੀ ਇਹ ਤਾਪ ਈ ਏ ? ਇੰਜ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਓ ਕਿ ਉਹਦੀ ਰੂਹ ਉਹਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਡ-ਉੱਡ ਕੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਵੱਲ ਭਟਕ ਰਹੀ ਸੀ, ਕਿਤੇ ਕੋਠੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਾਂ ਮਸ਼ੀਨ ਕੋਲ! ਇੰਜ ਏ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਏ। ਸੇਦ ਜਿਨ੍ਹੇ ਉਹਦਾ ਝੂਠਾ ਨਾਂ ਲਾਇਆ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਕੁਟਾ-ਕੁਟਾ ਕੇ ਤੋ ਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਏ। ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੜਦਾ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਝੂਠ ਸੱਚ ਨਿਤਾਰਦਾ ਏ... ।"

"ਮੁੰਡਾ ਹਾਲੀ ਵੀ ਰਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਕਿਤਜ਼ਾ! ਪਰ ਜੋ ਤੂੰ ਕਹਿਨੀ ਏਂ ਇਹ ਵੀ ਸੋਚ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ। ਹਾਂ, ਇੱਕ ਦਿਨ ਇੰਜ ਹੋ ਕੇ ਈ ਰਹਿਣਾ ਏਂ... ਇੱਕ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਗੁਲਾਮ ਉਹਨਾਂ ਜੁਲਮਾਂ ਤੇ ਬਦਕਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਹੌਲੇ ਕਰ ਸਕਣਗੇ ਜਿਹੜੀਆਂ ਏਨੀਆਂ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਜਿੰਦਾਂ ਕੋਹ ਰਹੀਆਂ ਨੇ!"

ਅਖੀਰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਮੀਰਿਆ ਆਪਣੀ ਬੀਮਾਰੀ ਤੋਂ ਉੱਠਿਆ, ਕਮਜ਼ੋਰ ਤੇ ਪੀਲਾ ਜ਼ਰਦ, ਓਦਨ ਪਤਝੜ ਦੇ ਬੱਦਲਾਂ ਥੱਲਿਉਂ ਮੱਘਾਂ ਦੀਆਂ ਬੋਰੀਲੀਆਂ ਡਾਰਾਂ ਦੁਰੇਡੇ ਤੇ ਧੁਪੀਲੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਉੱਡਦੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

7.

ਬੜਾ ਚਿਰ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਕੇਕੇਰ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਅੰਦਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇੱਕ ਧੁੰਦੂਕਾਰੇ ਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਕੱਟਦੀ ਗਈ। ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਸੁਪਨਾ ਪੂਰਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਇੱਕ ਸੁਪਨਾ ਜਿਹੜਾ ਉਹਨੂੰ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਆਉਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ-ਥੋੜ੍ਹਾ ਤਾਪ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਏ; ਤੇ ਇਹ ਹਰ ਵਾਰ ਇੱਕੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੀ ਸੁਪਨਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।

ਇਹ ਕੁਝ ਇੰਜ ਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਬੜੇ ਵੱਡੇ ਫੈਲਾਦੀ ਫਾਟਕ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹਣ ਨੂੰ ਉਡੀਕ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਇਸ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਝਾਤੀ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਉਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਣਦਾ। ਉਹ ਹਨੇਰੇ ਤੇ ਚਿੱਕੜ ਵਿੱਚ ਖੜਤਾ ਉਡੀਕ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਹੁਣੇ ਬੜਾ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਮੀਂਹ ਵਰ ਕੋ ਹਟਿਆ ਹੋਏ। ਉਹਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਹੋਰ, ਅਨੇਕਾਂ ਹੋਰ ਬੰਦੇ ਵੀ, ਹਨੇਰੀਆਂ ਨੁੱਕਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲੁਕੇ ਉਡੀਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ, ਪਰ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤੱਕ ਨਾ ਸਕਦਾ, ਪਛਾਣ ਨਾ ਸਕਦਾ। ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਏਸ ਭਾਰੀ ਫਾਟਕ ਉੱਤੇ ਲੱਗੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਤੇ ਉਹ ਓਥੇ ਖੜੋਤਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਉਹਨੇ ਇਹ ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਏਦੂੰ ਪਰੇਡੇ ਜੋ ਕੁਝ ਸੀ ਓਥੇ ਪੁੱਜਣਾ ਸੀ। ਜਿੰਨੀ ਉਮਰ ਉਹਨੇ ਢੱਠੀ-ਕੰਢੀ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਈ ਸੀ, ਓਸ ਤੋਂ ਉਹ ਬੜਾ ਕੱਟਿਆ-ਕੋਟਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਤਾਂ ਵੀ ਇਹ ਉਹਨੂੰ ਹੁਣ ਤੱਕ ਚੇਤੇ ਸੀ - ਉੱਧੜ-ਗੁਧੜੇ, ਰਲਗਡ ਹੋਏ ਵਰ੍ਹੇ, ਜਿਵੇਂ ਇਹਨਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਕੁਝ ਵਾਪਰਿਆ ਹੀ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਕੇਂਦਲੀ ਹੋਂਦ ਨਿੱਤ ਉਹਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੀ, ਉੱਕਾ ਨਾ ਹਿੱਲਦੀ, ਤੇ ਉਹ ਇਹਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਪਛਤਾਵੇ ਦੇ ਸੁੱਟ ਪਾਂਦਾ । ਬਹੁਤ ਮੁੱਦਤ ਉਡੀਕਣ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹਨੂੰ ਸਮਝ ਆਈ ਕਿ ਅਖੀਰ ਹੁਣ ਇਹ ਫਾਟਕ ਖੁੱਲ੍ਹਣ ਲੱਗਾ ਸੀ। ਪਰ ਅਚਾਨਕ ਉਹਨੂੰ ਚੇਤਾ ਆ ਗਿਆ ਉਹ ਤੇ ਪੈਰ ਨੰਗਾ ਸੀ । ਲੀਰਾਂ ਦਾ ਬੁੱਕ ਉਹਦੇ ਤਨ ਦੁਆਲੇ, ਉਹਦੇ ਖੁੱਬੇ ਹੋਏ ਵਾਲ, ਤੇ ਉਹ ਹਾਲੀ ਹੁਣੇ ਕਿਸੇ ਬੇਮਿਆਦੀ ਬੁਖ਼ਾਰ ਤੋਂ ਉੱਠਿਆ ਸੀ । ਬੁੱਢੀ ਕਿਤਜ਼ਾ ਹੱਸਦੀ, ਤੇ ਉਹਦੇ ਮਸੂੜੇ ਨੰਗੇ ਹੁੰਦੇ, ਉਹ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਹਿਲਾਂਦੀ ਤੇ ਅਣਮੰਨੇ ਹਉਕੇ ਭਰਦਿਆਂ ਕਹਿੰਦੀ, 'ਨਹੀ, ਮੇਰੇ ਬੱਚੜੇ! ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਕਿ ਤੂੰ ਇਵੇਂ ਹੀ ਸਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਟੁਰ ਜਾਏਂ ਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਕੁਆਰੀ ਮਾਂ ਕੋਲ ਪੁੱਜ ਜਾਏਂ..."

ਜਦੋਂ ਦੀ ਉਹ ਏਸ ਸੁਪਨੇ ਤੋਂ ਉੱਠਦਾ, ਉਹਦਾ ਦਿਲ ਨਿੱਤਾਪ੍ਰਤੀ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਧੱਕ-ਧੱਕ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ । ਉਹਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਮੁੱਕ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਦੇਸੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਓਡਾ ਈ ਕੱਲਾ-ਕੱਲਾ ਸੀ ਜਿੱਡਾ ਉਹ ਆਪਣੀ ਬਾਲ ਵਰੇਸ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਕੱਲਾ ਤੇ ਯਤੀਮ। ਚਾਚਾ ਤਿਗਲੀਆ ਤੇ ਬੁੱਢੀ ਕਿਤਜ਼ਾ ਤੋਂ ਛੁਟ ਉਹਨੂੰ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਵੀ ਚੇਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿਸ ਕਦੇ ਉਹਦੇ ਉੱਤੇ ਤਰਸ ਕੀਤਾ ਹੋਏ। ਤੇ ਹੁਣ ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਈ ਦੂਰ ਛੱਡ ਆਇਆ ਸੀ।

ਉਹ ਹੈੱਡਕੁਆਟਰ ਵਿੱਚ ਸਹਿਮਿਆਂ ਤਹਿਆ ਪੁੱਜਿਆ ਸੀ, ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਲੱਗਾ ਸੀ ਕਿ ਏਥੇ ਉਹਨੂੰ ਔਖੇ ਤੋਂ ਔਖੇ ਤਸੀਹੇ ਸਹਿਣੇ ਪੈਣਗੇ। ਪਰ ਉਹਨੂੰ ਬੜੀ ਤਸੱਲੀ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਉਹਨੇ ਤੱਕਿਆ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਉਹਦੇ ਡਰਾਂ ਨੇ ਚਿੜਿਆ ਸੀ, ਓਵੇਂ ਏਥੇ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ

ਹੋ ਰਹੀ।

ਜੋ ਵੀ ਕਰੜਾਈ ਉਹਦੇ ਪੇਸ਼ ਪਏ ਉਹ ਉਹਨੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਝੱਲਣ ਦੀ ਧਾਰੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਲਾਮੀ ਵਿੱਚ ਅੰਨ੍ਹੀ ਅਧੀਨਗੀ ਹੀ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਬਚਾਅ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਹੁਣ ਅਜੀਟਨ ਕਾਤਾਰਾਮਾ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀ।

ਕੁੱਟ ਦਾ ਡਰ ਉਹਦੇ ਅੰਦਰ ਧੁੜਕੂ ਲਾਈ ਰੱਖਦਾ, ਕਿਸੇ ਜੰਗਲੀ ਜਨੌਰ ਵਾਂਗ। ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅਜਿੱਤ ਬਾਗੀ ਰੂਹ ਬਾਰੇ, ਜਿਹੜੀ ਹਰ ਵੇਲੇ ਬਲ ਕੇ ਲਾਟੋ- ਲਾਟ ਹੋਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ, ਵੀ ਡਰ ਲੱਗਿਆ ਰਹਿੰਦਾ। ਸੋ ਇੰਜ ਹਰ ਵੇਲੇ ਆਪਣੇ ਅਸਲੇ ਤੋਂ ਕਹਿੰਦਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਉੱਤੇ ਕਾਬੂ ਰੱਖਣ ਦੇ ਜਤਨ ਕਰਦਾ ਉਹ ਸਾਰਜੰਟ ਮੇਜਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਇਤਬਾਰੀ ਤੇ ਸਿਆਣਾ ਜਵਾਨ ਲੱਗਾ। ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਉਹ ਸਾਰਜੰਟ ਨੂੰ ਭਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਤੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਸਾਰਜੰਟ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖੰਭਾਂ ਥੱਲੇ ਲੈ ਲਿਆ। ਪਰ ਜਿਹੜੀ ਦਿਲ ਦੀ ਪੀੜ ਨਿੱਤ ਉਹਦੇ ਉੱਤੇ ਛਾਈ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਹਾਲਤ ਵੀ ਉਹਨੂੰ ਕੋਈ ਸੁਖ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇ ਸਕਦੀ।

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਦੇ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਦੇ ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਪਿੱਛੋਂ ਸਾਰਜੰਟ ਮੇਜਰ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਕਿਹਾ, ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ 'ਇਹ ਤੈਨੂੰ ਮੈਂ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਏ'):

"ਕੋਕੋਰ, ਤੇਰੇ ਉੱਤੇ ਮੈਨੂੰ ਬੜਾ ਤਰਸ ਆਉਂਦਾ ਏ। ਤੂੰ ਬੜਾ ਚੰਗਾ ਤੇ ਸਿਆਣਾ ਮੁੰਡਾ ਏ, ਪਰ ਤੂੰ ਪੜ੍ਹਨਾ ਲਿਖਣਾ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ । ਜੇ ਤੂੰ ਸਕੂਲੇ ਪੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਕੁਝ ਬਣਾ ਸਕਦਾ। ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਏ ਓਸ ਮੁਤਾਬਕ ਤੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜੱਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਲੈ ਸਕਣ ਦੀ ਆਸ ਲਾਹ ਛੱਡਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਏ। ਮੈਂ 1942 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਤੀਜੀ ਵਾਰ ਪੂਰੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਵਾਂ, ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਥਾਂ ਲੈ ਸਕਦਾ ਮੈਂ । ਪਰ ਜੋ ਤੇਰੀ ਹਾਲਤ ਏ, ਤੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਾਰਪੋਰਲ ਈ ਬਣ ਸਕੇਗਾ। ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਤਰੱਕੀ ਦਾ ਰਾਹ ਤੇਰੇ ਲਈ ਬੰਦ ਏ ।"

ਇੱਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਕਦੇ ਉਹਨੇ ਕਿਹਾ, "ਕੇਕਰ, ਤੂੰ ਭਾਵੇਂ ਮੈਨੂੰ ਕਰੋ ਕਿ ਤੂੰ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੱਥ ਪੈਰ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਏਂ, ਪਰ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਅੱਗ ਆਖਾਂਗਾ: ਨਹੀਂ ਮੁੰਡਿਆ, ਇਹ ਤੋਪਾਂ ਬੜਾ ਪੇਚੀਦਾ ਹਥਿਆਰ ਨੇ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਬਿਊਰੀ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਇੰਜ ਫਸ ਜਾਂਦੇ ਹੋ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਜਿਲ੍ਹਣ ਵਿੱਚ । ਨਿੱਕਲਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ, ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਹੋਰ ਕੁਝ ਕਰਨ ਲਈ ਉੱਕਾ ਸਮਾਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਚਦਾ।"

ਨਵੇਂ ਰੰਗਰੂਟਾਂ ਦੇ ਮੁਆਇਨੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ, ਸਾਰਜੰਟ-ਮੇਜਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠਿਆਂ ਛਲੇਰੀਆ ਕਸਤੀਆ ਕੋਲ ਦੇ ਬਤਲਾ ਸ਼ਰਾਬ ਲੈਣੀ ਮੰਨ ਲਈ। ਫਲੋਰੀਆ ਕੋਸਤੀਆ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀ ਸਾਂਭ ਉੱਤੇ ਸੀ। ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਘੋੜੇ ਰੱਖਣੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨੀ ਜਾਣਦਾ ਸੀ, ਸੋ ਆਪਣੇ ਵਿਹਲੇ ਵੇਲੇ ਉਹ ਇਹਦਾ ਹੱਥ ਵਟਾਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।

"ਤੂੰ ਕੇਕੋਰ," ਸਾਰਜੰਟ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਕੁਰਸੀ ਲੈ ਤੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਬਹਿ ਜਾ। ਇਹ ਗਲਾਸ ਤੇਰੇ ਲਈ ਏ ! ਤੇਰਾ ਬੇਲੀ ਇਹ ਪਿਆ ਰਿਹਾ ਏ। ਉਹਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਏ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ,

ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਬੜਾ ਜੁੱਟ ਏ, ਤੇ ਤੂੰ ਉਹਦਾ ਕਿੱਤਾ ਸਿੱਖ ਰਿਹਾ ਏਂ। ਜੇ ਇਹ ਸੱਚ ਏ, ਤਾਂ ਤੂੰ ਅਗਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਹੀ ਕਾਰਪੋਰਲ ਬਣ ਜਾਏਂਗਾ। ਇਹ ਏਸ ਥਾਂ ਤੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ਰਸਾਲੇ ਦਾ ਕਵਾਟਰ- ਮਾਸਟਰ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਏ, ਤੇ ਤੂੰ ਏਥੇ ਉਹਦੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਲੱਗ ਸਕੇਗਾ। ਮੈਂ ਤੇ ਇੰਜ ਕਹਿ ਸਕਨਾ ਵਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਦੋਵਾਂ ਕੋਲੋਂ ਬੜੀਆਂ ਆਸਾਂ ਨੇ। ਫਲੋਰੀਆ ਮੇਰੀ ਸੱਜੀ ਬਾਂਹ ਏ, ਤੇ ਕੇਕਰ ਮੇਰੀ ਖੱਬੀ । ਮੇਰੀ ਖ਼ਿਆਲ ਏ ਕੱਲ੍ਹ ਦਾ ਮੁਆਇਨਾ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਲੰਘ ਜਾਏਗਾ। ਸਭ ਕੰਮ ਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਸਾਡੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਹੀ ਨੇ ਤੇ ਅਫ਼ਸਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਭਲੀ ਪੁੱਛੀ ਜੇ..."

ਸਾਰਜੰਟ-ਮੇਜਰ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੂੰ ਟਿੱਚ ਜਾਣਦਾ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਇੱਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ।

"ਹਾਂ, ਇਹਨਾਂ ਅਤੇ ਅਫਸਰਾਂ ਦੀ ਕੀ ਗੋਲ ਕਰਨੀ ਹੋਈ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੋਇਆ ਦੀ ਮੰਡੀ ਕੁਝ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਏ ? ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਖ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਕੀ ਏ ? ਜ਼ਨਾਨੀਆਂ ਨਾਲ ਅੱਖਾਂ ਮਟਕਾਣੀਆਂ, ਨਾਚ ਦੀਆਂ ਮਹਿਫਲਾਂ ਲਾਉਣੀਆਂ, ਤੇ ਤਾਸ ਖੇਡਣੀ। ਬਸ ਸਾਰਜੰਟ ਮੇਜਰ ਕਾਤਾਰਾਮਾ ਨੇ ਇਹੋ ਜਹੀ ਵਧੀਆ ਤਲੀਮ ਨਹੀਂ ਪਾਈ। ਉਹ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਕੂਲੇ ਗਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਉਹਨੇ ਆਪਣਾ ਕਿੱਤਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖਿਆ ਏ ਤੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅਖੀਰ ਤੱਕ ਸਾਰੀ ਥਿਊਰੀ ਜਾਣਦਾ ਏ। ਆਹਾ, ਬੱਚੂ ਜੀ, ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਦੇ ਸਾਰਜੰਟ- ਮੇਜਰ ਕਾਤਾਰਾਮਾ ਕਿਤੇ ਏਥੇ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ।" ਉਹਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲੰਮੀਤ੍ਰਿਆ, ਚਿੱਟੀਆਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਨੂੰ ਵਟ ਦਿੱਤਾ, ਤੇ ਫੇਰ ਖੂਬ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਹੱਸਿਆ, "ਜੇ ਕਾਤਾਰਾਮਾ ਏਥੇ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਫੇਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਭਾਅ ਦੀ ਬਣੀ ਹੋਣੀ ਸੀ। ਠੀਕ ਏ ਨਾ ?"

"ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ! ਇੰਨ-ਬਿਨ ਓਵੇਂ ਹੀ ਜ਼ਿਕਰ ਤੁਸੀਂ ਆਖ ਰਹੇ ਓ," ਫ਼ਲੋਰੀਆ ਨੇ ਮੇਜ਼ ਥੱਲਿਓ ਆਪਣੀ ਉਂਗਲ ਨਾਲ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਦਾ ਗੋਡਾ ਦਬਦਿਆਂ ਹਾਮੀ ਭਰੀ।

"ਜੇ ਕਿਤੇ ਮੇਰੀ ਉਹਨਾਂ ਜਿੰਨੀ ਤਲੀਮ ਹੁੰਦੀ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਬੜੀ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਸਕਦਾ -ਇਹ ਤਾਂ ਪੋਕ ਸੀ । ਕੀ ਰਾਏ ਦੇ ਤੁਹਾਡੀ ?... ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਗਲਾਸ ਭਰ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਜਵਾਬ ਦਿਓ। ਮੈਂ ਉੱਪਰ ਤੱਕ ਪੁੱਜ ਸਕਦਾ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਾਂਗ ਰਹਿੰਦਾ। ਮੈਂ ਖੂਬ ਮੌਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਸੀ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਫਿਕਰ ਫਾਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣਾ। ਮੇਰੇ ਅੱਗੇ ਵੀ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਾਰਜੰਟ ਮੇਜਰ ਹੁੰਦਾ। ਸਾਰਜੰਟ ਇਹ ਕਰ ਸਾਰਜੰਟ, ਉਹ ਕਰ! ਜੇ ਜੋ ਵੀ ਕਰਨ ਗੋਚਰਾ ਏ, ਸਭ ਤੂੰ ਕਰ। ਏਸੇ ਲਈ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰ ਤੈਨੂੰ ਤਨਖ਼ਾਹ ਦੇਂਦੀ ਏ, ਤੇ ਏਸੇ ਲਈ ਤੂੰ ਸਾਰਜੰਟ ਮੇਜਰ ਏਂ। ਪਰ ਸਰਕਾਰ ਆਖ਼ਰ ਕਿਹੜਾ ਛੱਜ ਭਰ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਦੇਂਦੀ ਏ ? ਉਡ, ਜ਼ੁਲਮ ਬਸ ਏਨਾ ਕਿ ਮੈਂ ਭੁੱਖਿਆਂ ਮਰਨੋਂ ਬਚ ਜਾਂ ! ਬੜਾ ਚੰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਜੇ ਮੈਂ ਕਿਤੇ ਕਰਨੈਲ ਹੁੰਦਾ, ਤੇ ਇਹ ਕਰਨੈਲ ਮੇਰੀ ਥਾਂ!"

"ਯਕੀਨੀ ਗੱਲ ਏ, ਜਨਾਬ! ਤੁਸੀਂ ਬੜਾ ਵਧੀਆ ਬੰਦੋਬਸਤ ਕਰਨਾ ਸੀ..."

"ਤੇ ਹੋਰ ਕੀ ?" ਕੀਤਾਰਾਮਾ ਨੇ ਜ਼ਖ਼ਰ ਨਾਲ ਕਿਹਾ, "ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਤਕਦੇ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਆਪਣੀ ਪੇਟੀ ਬੰਨ੍ਹਦਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਤਗਮੇ ਟੁਣਕਾਦਾ ਮੈਂ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾ ਕਰਦਾ ਪਰ ਮੈਂ

ਤਾਂ ਓਥੇ ਦਾ ਓਥੇ ਹੀ ਜੰਮਿਆਂ ਖੜੋਤਾ ਵਾਂ, ਤੇ 1942 ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਪੈਨਸ਼ਨ ਹੋ ਜਾਣੀ ਏਂ। ਬੇਦ ਸਰਕਾਰ ਮੇਰੇ ਨਾ ਕੋਈ ਮੁਰਬਾ ਲਾ ਦਏ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਮਸ਼ੀਨ ਲਾ ਲਵਾਗਾ "

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਹਿਚ-ਹਿਦ ਕਰ ਕੇ ਹੱਸਿਆ, "ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਵਾਂਗੂ। ਇਨ-ਬਿਨ ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਵਾਂਗੂ "

"ਕੀ ਤੇਰਾ ਭਰਾ ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲਾ ਏ ? ਉਹੀ ਜਿਨ੍ਹੇ ਤੇਰੀ ਜੱਦੀ ਜਾਇਦਾਦ 'ਤੇ ਧਾੜਾ ਮਾਰਿਆ ਏ ?'

"ਉਹੀ। ਸਿਰਫ਼ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਵਕਤ ਮਿਲ ਜਾਏ। ਫ਼ੌਜੀ ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਮਿਆਦ ਪੂਰੀ ਕਰਕੇ..."

"ਕੀ ਤੂੰ ਓਸ 'ਤੇ ਦਾਵਾ ਕਰੇਗਾ ?" ਅਚਾਨਕ ਚੰਗੇ ਰੌਂਅ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਸਾਰਜੰਟ ਮੇਜਰ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, "ਜਦੋਂ ਜਾ ਕੇ ਤੂੰ ਕਿਤੇ ਆਪਣੇ ਪੱਖ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਬੂਤ ਦੇ ਲਏਗਾ, ਓਦੋਂ ਤੱਕ ਜੋ ਮਾੜਾ ਮੋਟਾ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਦੇ ਓਸ ਤੋਂ ਵੀ ਹੱਥ ਧੋ ਬਹੇਗਾ। ਚੰਗਾ ਰਹੇ ਜੇ ਤੂੰ ਚੇਤੇ ਰੱਖੇ ਕਿ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਲਾਮ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਏ, ਤੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਹੀ ਜ਼ਮੀਨ ਕਬਰ ਜੋਗੀ ਹੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਏ।" ਤੇ ਉਹ ਕਾਹਲੀ-ਕਾਹਲੀ ਆਪਣੇ ਇਹਨਾਂ ਉਦਾਸ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਾਬ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸਾਰੇ ਗਲਾਸ ਵਿੱਚ ਡੋਬਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।

ਫਲੋਰੀਆ ਕੋਸਤੀਆ ਦੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਹਨੇਰਾ ਜਿਹਾ ਆ ਗਿਆ, "ਅਸੀਂ ਤੇ ਪਾਣੀ ਉੱਤੇ ਤਰਦੇ ਪੋਤਿਆਂ ਵਾਂਗ ਅਲੋਪ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਆਂ," ਉਹਨੇ ਕਿਹਾ "ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਰੇ ਮਰੀ ਜਾਂਦੇ ਨੇ "

"ਤੂੰ ਕੀ ਰੀ-ਰੀਂ ਲਾਈ ਹੋਈ ਏ," ਸਾਰਜੰਟ ਨੂੰ ਰੋਹ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ, "ਅਸੀਂ ਸਿਪਾਹੀ ਆ ਕਿ ਹੋਰ ਕੁਝ ? ਕੀ ਆਪਣੀ ਮਾਤਭੂਮੀ ਲਈ ਲੜਨਾ ਸਾਡਾ ਫਰਜ਼ ਨਹੀਂ ?"

ਫਲੋਰੀਆ ਨੇ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਹਿਲਾਇਆ ਤੇ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ।

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਫੇਰ ਹੱਸਿਆ, "ਅਸੀਂ ਬਹੁਤਾ ਤਾਂ ਤ੍ਰੈ-ਨੱਕੇ ਮਾਲਕ ਕ੍ਰਿਸਤੀਆ ਤੇ ਉਹਦੇ ਵਰਗਿਆਂ ਲਈ ਜਾਨਾਂ ਦੇਂਦੇ ਪਏ ਆਂ, ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਜਿਹੜੇ ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਜੁਲਾ ਪਾਈ ਰੱਖਦੇ ਨੇ, ਤੇ ਸਾਡੀ ਖੋਲ ਲਾਹਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ- ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਨਿਤਾਣੇ ਗਰੀਬ !"

"ਤ੍ਰੈ- ਨੱਕਾ ਕੈਣ?"

"ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਹੈ ਕੋਈ," ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਹਉਕਾ ਭਰਿਆ।

ਫ਼ਲੋਰੀਆ ਵਿੱਚ ਬੋਲ ਪਿਆ, "ਇਹ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਿਪਤਾ 'ਚੋਂ ਲੰਘਿਆ ਏ, ਉਹ ਸਭ ਇਹਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸੁਣਾਈ ਏ। ਜੋ ਇਹਨੇ ਜਰਿਆ ਏ, ਉਹ ਕੋਈ ਖਾਲਾ ਜੀ ਦਾ ਵਾੜਾ ਨਹੀਂ।... ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਗਲਾਸ ਦਾ ਵੀ ਚੇਤਾ ਰੱਖੀ ਜਾਓ?"

"ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਹਰਾਮੀਆਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਇਕਦਮ ਗੁੱਠੇ ਲਾ ਦਿਆਂਗਾ," ਕਾਤਾਰਾਮਾ ਭੜਕ ਪਿਆ। ਉਹਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹੀ-ਥੋੜ੍ਹੀ ਚੜ੍ਹ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਤੇ ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਥਰੂ ਸਨ।

"ਪਰ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਏਥੇ ਹੀ ਏ ਕਿ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਕਾਨੂੰਨ ਤੇ ਜ਼ਾਬਤਾ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਏ! ਸਮਝ ਆਈ ਕੇਕੋਰ ਦਿਮਿਤੀਅਸ। ਜਿਹੜੇ ਸਾਡੇ 'ਤੇ ਹਕੂਮਤ ਕਰਦੇ ਨੇ, ਉਹ ਓਸ

ਥਾਂ 'ਤੇ ਜ਼ਾਬਤਾ ਤੇ ਨਿਆਂ ਪੂਰਾ-ਪੂਰਾ ਚਲਾਣ ਖ਼ਾਂ ਜਿੱਥੋਂ ਦਾ ਤੂੰ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਏਂ। ਤੇ ਜੇ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਫੇਰ ਇਹਨਾਂ ਸਭਨਾਂ ਨੂੰ ਜਹੋਨਮ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਦਿਓ ਤੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਕਾਰ ਦੇ ਆਪ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੋਈਏ।... ਅਸਲ ਗੱਲ ਏ ਕਿ ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਮੁਆਇਨੇ ਉੱਤੇ ਸਾਡਾ ਕੰਮ ਬੜਾ ਚੰਗਾ ਰਹੇ। ਤੇ ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਇਹਨਾਂ ਹੋਰਨਾਂ ਦਾ ਤਅੱਲਕ ਏ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਉਹ ਇਲਣੀ ਦਾ ਨਾਚ ਨਚਾਵਾਂਗਾ..."

ਸਾਰਜੰਟ-ਮੇਜਰ ਕਾਤਾਰਾਮਾ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ 'ਨਾਚ ਨਚਾਣ' ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਰੱਬ, ਸੰਤਾਂ ਜਾਂ ਕੁਆਰੀ ਮਾਤਾ ਮਰੀਅਮ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਜਿਸਮਾਂ, ਵੇਸ ਜਾਂ ਹੋਰ ਕੁਝ ਚੀਜਾ ਤੱਕ ਹੀ ਮਹਿਦੂਦ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਬੈਤਾਨ ਦੀ ਦਾੜ੍ਹੀ, ਮਾਤਾ ਮਰੀਅਮ ਦਾ ਤਾਜ, ਸੰਤ ਜੂਪੀਟਰ ਦੀਆਂ ਜੁੱਤੀਆਂ, ਆਰਕੇਜਲ ਗੇਬਰੀਅਲ ਦੀ ਗੋਗੜ, ਚਾਰ ਪੂਜ ਪਰਚਾਰਕ ਜਿਹੜੇ ਤੇਰੀ ਮਾਂ ਦੇ ਯਾਰ ਨੇ.....

"ਚਵਾਂ ਪੂਜ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤੀਜੇ ਦੀ ਸਹੁੰ ਜਿਸ ਦੇ ਬੁੱਤ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਾਲ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਤੇਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ਚੁੰਮਿਆ ਸੀ," ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਚੌੜੀਆਂ ਕਰ ਕੇ, ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਗ ਵਰ੍ਹਾਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਗੋਲ-ਗੋਲ ਘੁੰਮਾ ਕੇ ਬਟੇਲੀਅਨ ਦੀ ਗੋਣ ਵਾਲੀ ਟੈਲੀ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ, "ਇੰਜ ਗੰਵੀਂਦਾ ਏ, ਉਇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਰੱਬ ਦੀ ਮਾਰ ਵਗੇ। ਚਲੋ, ਚੀਕੋ, ਕੁਝ ਵਾਜ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਆਵੇ। ਇੱਜ ਗੰਵੋ ਕਿ ਅਸਮਾਨੀ ਗੂੰਜਾਂ ਪੈਣ। ਤੁਸੀਂ ਸਿਪਾਹੀ ਹੋ ਕਿ ਕੁਝ ਹੋਰ ? ਸਹੁੰ ਆਰਕੇਜਲ ਦੀ ਗੋਗੜ ਦੀ, ਜਿਹੜਾ ਤੁਹਾਡੀ ਭੈਣ ਦੇ ਯਰਾਨਿਆਂ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖਦਾ ਏ।

ਆਪਣੀ ਕਾਵਿਮਈ ਮੌਲਿਕਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਲਈ, ਸਾਰਜੰਟ ਮੇਜਰ ਨੂੰ ਸ਼ਰਾਬ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਾਰੇ ਗਲਾਸ ਜਾਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਗੁੱਸੇ ਦਾ ਨਸ਼ਾ ਲੋੜ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਰਾਤ ਬੜੀ ਸਾਰੀ ਲੰਘ ਗਈ ਸੀ, ਤੇ ਉਹ ਰੱਜ ਕੇ ਸਹੁੰਆਂ ਖਾ ਤੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ, ਪਾਦਰੀਆਂ, ਜੱਜਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਗਾਲਾ ਕੱਢ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ, ਤੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ੋਰ ਤੇ ਦਲੀਲ ਦੇ ਵਸੀਲਿਆਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਛੁਹ ਆਇਆ ਸੀ, ਉਹਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮਲਣੀਆਂ ਤੇ ਉਬਾਸੀਆਂ ਲੈਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆ।

ਰਜਮੰਟ ਦਾ ਘੜਿਆਲ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅੱਧਾ ਘੰਟਾ ਖੜਕਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕੋਸਤੀਆ ਤੇ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਚੌਥੀ ਬਾਤਰੀ ਦੇ ਅਸਤਬਲ ਵਿਚ ਸੈਣ ਲਈ ਚਲੇ ਗਏ। ਸੱਜਰੀ ਨਰਮ ਬਰਫ ਜਿਹੜੀ ਹੁਣੇ ਡਿੱਗੀ ਸੀ ਉਹ ਬੇ-ਚੰਨ ਰਾਤ ਵਿੱਚ ਨਿੰਮ੍ਹਾ-ਨਿੰਮ੍ਹਾ ਚਾਨਣ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਕਦਮਾਂ ਦੀ ਵਾਜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੁਣੀਂਦੀ। ਚਾਰਦੀਵਾਰੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮੰਤਰੀ ਠੰਢ ਤੇ ਉਨੀਂਦਰੇ ਨਾਲ ਘਗਿਆਈਆ ਵਾਜਾਂ ਵਿੱਚ 'ਗੁਪਤ ਬੋਲ' ਪੁੱਛ ਰਹੇ ਸਨ।

"ਏਸ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਖੁਸ਼ੀ ਓਦੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਡੀ ਡਿਊਟੀ ਮੁੱਕਣ ਉੱਤੇ ਤੁਹਾਡੀ ਥਾਂ ਆ ਕੇ ਹਰ ਕੋਈ ਲੈਂਦਾ ਏ।" ਕਾਰਪੋਰਲ ਨੇ ਕਿਹਾ।

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਹਉਕਾ ਲਿਆ, "ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਵਰ੍ਹੇ ਕੌਣ ਮੋੜ ਕੇ ਦੇ ਸਕਦਾ ਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ

ਵਿੱਚ ਉੱਕਾ ਮੈਨੂੰ ਸੌਣਾ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ!"

ਉਹਨਾਂ ਹਨੇਰੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਟੋਹ-ਟਾਹ ਕੇ ਆਪਣਾ ਰਾਹ ਲੋਭ ਲਿਆ। ਜਿਸ ਨੁੱਕਰੇ ਉਹ ਸੌਦੇ ਸਨ, ਉਹ ਇੱਕ ਨਿੱਕੀ ਜਹੀ ਹਨੇਰੀ ਕੀਤੀ ਬਾਰੀ ਕਰ ਕੇ ਭੀੜਾ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਭੱਠੀ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਸੀ, ਏਸ ਲਈ ਉਹ ਹੁਣ ਤੀਕ ਕੁਝ ਨਿੱਘਾ ਸੀ। ਫਲੋਰੀਆ ਨੇ ਇੱਕ ਮੋਮਬੱਤੀ ਜਗਾਈ ਤੇ ਇੱਕ ਤਿਪਾਈ ਜਹੀ 'ਤੇ ਟਿਕਾ ਦਿੱਤੀ। ਥੱਲੇ ਤੋਂ ਉੱਤੇ ਦੋ ਨਾੜਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਤੇ ਉੱਤੇ ਲੈਣ ਨੂੰ ਕੁਝ-ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬਿਸਤਰੇ-ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਉਡੀਕ ਰਹੇ ਸਨ।

ਉਹਨਾਂ ਸਿਗਰਟਾਂ ਲਾ ਲਈਆਂ ਤੇ ਸੌਣ ਲਈ ਲੇਟਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੜਾ ਚਿਰ ਬੈਠੇ ਰਹੇ।

"ਸੁਣਿਆਂ ਸੀ ਤੂੰ ਉਹਨੂੰ ?" ਫ਼ਲੋਰੀਆ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਕੀ ਖਿਆਲ ਏ ਤੇਰਾ ਉਹਦੇ ਬਾਰੇ ?"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਹੱਸਿਆ, "ਜਦੋਂ ਉਹ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਏ, ਓਦੋਂ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਬੜਾ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਏ।"

"ਇਹ ਫ਼ੌਜ ਸਾਰੀ ਉਹਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਏ। ਉਹ ਹਰ ਜੇ ਨੂੰ ਹੱਥ ਕਰਦਾ ਏ, ਰੋਟੀਆਂ ਦਾ ਰਾਸ਼ਨ, ਮਾਸ, ਘੋੜਿਆਂ ਦਾ ਦਾਣਾ ਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਖੰਡ ।"

''ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ?"

"ਤੇਰਾ ਕੀ ਖਿਆਲ ਏ ਕੌਣ ਇਹਦਾ ਧਿਆਨ ਕਰੇਗਾ? ਵੱਡੇ ਚੋਰ ਵੱਡੇ ਧਾੜੇ ਮਾਰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਨਿੱਕਿਆਂ ਦੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਚੋਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਛੱਡਦੇ ਨੇ। ਇਹੀ ਤੇ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਨਜ਼ਾਮ ਏ।"

"ਕੀ ਕਿਹਾ ਈ ?"

"ਮੈਂ ਉਹੀ ਕਿਹਾ ਏ, ਜੋ ਕਹਿਣ ਦੀ ਲੋੜ ਏ। ਪਰ ਤੈਨੂੰ ਹਾਲੀ ਇਹਦੇ ਮਾਅਨੇ ਨਹੀਂ ਪਤਾ," ਕਾਰਪੋਰਲ ਮੁਸਕਰਾਇਆ।

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਭੰਬਿਤਰ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੀਵੀਆਂ ਪਾ ਲਈਆਂ।

"ਓਥੇ, ਦੱਠੀ-ਕੰਢੀ ਵਿੱਚ ਲੁੱਟਿਆਂ ਲਤਾੜਿਆਂ ਦਾ ਨਿਆ ਕੌਣ ਕਰਦਾ ਸੀ ?"

"ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਮੁਦਤਾਂ ਹੋਈਆਂ ਨਿਆ ਮਰ ਚੁੱਕਾ ਤੇ ਕਦੇ ਦਾ ਦਬਾ ਦੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।"

"ਇਹ ਸਭ ਓਸੇ ਨਜ਼ਾਮ ਕਰਕੇ ਵੇ ਜਿਦ੍ਰਾ ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਸੀ।"

"ਦੂਜੇ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਬਘਿਆੜਾਂ ਤੇ ਲੇਲਿਆਂ ਦਾ ਨਜ਼ਾਮ..."

"ਹੂੰ, ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਸਮਝ ਆਉਂਦੀ ਏ, ਮੀਤ੍ਰਿਆ-ਜਿਸ ਤਨ ਲਾਗੇ..."

"ਹਾਂ ਮੈਂ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਝਾਗੀਆਂ ਨੇ। ਪਰ ਹੋਰਨਾਂ ਏਦੂੰ ਵੱਧ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਸਹੀਆ ਨੇ ਤੇ ਉਹ ਚੁੱਪ ਰਹਿੰਦੇ ਤੇ ਏਸ ਜੁਲਮ ਨਾਲ ਦਿਨ ਕੱਟੀ ਕਰੀ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ।"

"ਤੈਨੂੰ ਕੁਝ ਤਾਲੀਮ ਚਾਹੀਦੀ ਏ ਫੇਰ ਤੈਨੂੰ ਸਭ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਜਾਏਗਾ।"

"ਸ਼ੈਦ ਏਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬੂਹਾ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਏ..."

ਫ਼ਲੋਰੀਆ ਨੇ ਉਹਦਾ ਮਤਲਬ ਨਾ ਸਮਝਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ। ਉਹ ਓਸ ਸੁਪਨੇ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਣੂ, ਜਿਹੜਾ ਉਹਦੇ ਦੋਸਤ ਦੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਮਲੀ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। "ਚੰਗਾ ਫੇਰ," ਉਹਨੇ ਕਿਹਾ, "ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਲਈ ਇੱਕ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਏ। ਇੱਕ ਸਲੇਟ ਤੇ ਕਾਇਦਾ ਤੇਰੇ ਲਈ ਮੈਂ ਖ਼ਰੀਦ ਰਿਹਾ ਵਾਂ। ਪੰਜਵੀਂ ਬਾਤਰੀ ਵਿੱਚ ਸਾਡਾ ਇੱਕ ਬੇਲੀ ਏ ਜਿਸਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨਾ ਲਿਖਣਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਉਂਦਾ ਏ। ਉਹ ਤੇਰਾ ਪੂਰਾ-ਪੂਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖੇਗਾ।"

"ਸੱਚ ?" ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਤ੍ਰਿਭਕ ਪਿਆ।

"ਹਾਂ, ਇਹ ਸੋਚ ਏ- ਪਰ ਤੂੰ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਦੋਸੀ । ਉਹ ਇੱਕ ਦਿਨ ਤੈਨੂੰ ਘੰਟੇ ਲਈ ਪੜ੍ਹਾਏਗਾ, ਫੇਰ ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਇੱਕ ਹੋਰ ਘੰਟਾ, ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਉਹਨੂੰ ਵਿਹਲ ਮਿਲੇਗੀ। ਉਹ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਬੜੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਗੋਲਾ ਕਰੇਗਾ।"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਡੂੰਘੀ ਤਸੱਲੀ ਦਾ ਸਾਹ ਲਿਆ।

"ਏਸ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਗਰੀਬਾਂ ਲਈ ਨਿਆਂ ਜਿੱਤਣ ਲਈ ਲੜਦੇ ਨੇ ਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਣ ਲਈ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਤਾਣ ਲਾ ਦੇਂਦੇ ਨੇ।" ਕਾਰਪੋਰਲ ਬਲਦਾ ਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕੋਈ ਬਾਤ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੋਏ।

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਆਪਣਾ ਚਾਅ ਲੁਕਾਏ ਬਿਨਾਂ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਹਾਲੀ ਵੀ ਉਹਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਸੀ, ''ਅਜਿਹੀ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਇਤਬਾਰ ਕਰਨਾ ਕਿਤੇ ਸੌਖਾ ਏ।"

ਫ਼ਲੋਰੀਆ ਉਹਦੇ ਉੱਤੇ ਤਰਸ ਕਰ ਕੇ ਮੁਸਕਰਾਇਆ, "ਕੀ ਤੂੰ ਰੂਸੀ ਇਨਕਲਾਬ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਸੁਣਿਆਂ ਏ ?''

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਚੁੱਕਿਆ। ਹਾਂ, ਉਹਦੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਵੀ...।

"ਹੂੰ - ਤੂੰ ਇਹਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਈ ਸੁਣਿਆਂ ਹੋਏਗਾ, ਪਰ ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਤਾਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਾ ਹੋਣਾ ਕਿ ਇਹ ਕੀ ਏ? ਓਥੇ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਸਭ ਲਤਾੜੇ ਲੋਕ ਉੱਠ ਪਏ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਰਾਜ ਉਲਟਾ ਦਿੱਤਾ, ਉਹਨਾਂ ਸਰਮਾਏਦਾਰਾਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਹੂੰਝ ਕੇ ਸੁੱਟ ਪਾਈ ਤੇ ਉਹਦੀ ਥਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਕਾਇਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਜਿਹੜਾ ਪੰਜਵੀਂ ਬਾਤਰੀ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਏ, ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਤੈਨੂੰ ਸਮਝਾ ਦਏਗਾ, ਉਹ ਅੱਜ ਤੋਂ ਤੇਰਾ ਉਸਤਾਦ ਏ। ਆ ਹੁਣ ਫੇਰ ਸਵੀਏ, ਬੜੀ ਦੇਰ ਹੋ ਗਈ ਏ ਤੇ ਕੱਲ੍ਹ..."

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਆਪਣੇ ਨਾੜ ਦੇ ਢੇਰ ਉੱਤੇ ਲੇਟ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹਨੇ ਉੱਪਰ ਆਪਣਾ ਕੰਬਲ ਵਲ੍ਹੇਟ ਲਿਆ। ਉਹਦੇ ਸਾਥੀ ਨੇ ਮੋਮਬੱਤੀ ਬੁਝਾ ਦਿੱਤੀ। ਪਰ ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਕੀ ਗੱਲ ਏ, ਤੂੰ ਬੜਾ ਉਤਾਵਲਾ ਉਤਾਵਲਾ ਲਗਨਾ ਏਂ, ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਨੀਂਦਰ ਨਹੀਂ ਪਈ ਆਉਂਦੀ। ਤੇ ਇਹ ਡੂੰਘੇ ਹਉਕੇ ਕਾਸ ਲਈ?"

"ਮੈਂ ਫੇਰ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਇਹ ਸਭ ਤੈਨੂੰ ਪੂਰਾ-ਪੂਰਾ ਦੋਸ ਦਿਆਂਗਾ ।... ਜੋ ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਸਿਖਾਇਆ ਏ ਉਹਦੇ ਲਈ ਤੇਰੀ ਬੜੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ।"

"ਇਹ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਭੁੱਲ ਜਾ। ਸ਼ੁਭ ਰਾਤ।"

"ਸ਼ੁਭ ਰਾਤ, ਫਲੋਰੀਆ ।"

ਕਾਰਪੋਰਲ ਨੂੰ ਝੋਟ-ਪਟ ਨੀਂਦਰ ਆ ਗਈ। ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੀਂਦਰ ਤੋਂ ਬੜਾ ਉੱਚਾ- ਉੱਚਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਦਾ ਜਾਂ ਖੋਲ੍ਹਦਾ, ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਸੁਪਨੇ ਦਾ ਭਾਰੀ ਬੂਹਾ ਹੀ ਤੱਕ ਸਕਦਾ। ਦੂਜੇ ਯਾਦ-ਚਿਤ੍ਰ ਤੇ ਚੇਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਟਿਕੇ ਹੋਰ ਲਫ਼ਜ਼ ਸਭ ਉਹਨੂੰ ਓਸ ਪਲ ਤੱਕ ਖਿੱਚ ਲਿਜਾਂਦੇ ਜਦੋਂ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪਿੰਡ ਛੱਡਣਾ ਪਿਆ ਸੀ।

ਉਹ ਰਿਵਾਜ ਮੁਤਾਬਕ ਜਗੀਰਦਾਰ ਕੋਲ ਗਿਆ ਸੀ, ਰੋਟੀ ਤੇ ਲੂਣ ਲਈ ਉਹਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਨ।

"ਸੁਖੀ ਸੁਖੀ ਜਾ," ਮਾਲਕ ਕ੍ਰਿਸਤੀਆ ਤ੍ਰੈ-ਨੱਕਾ ਖੇਡਿਆ ਜਿਹਾ ਬੋਲਿਆ ਸੀ।

"ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਹਿਸਾਬ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹਾਂਗਾ, ਮਾਲਕ ।" 

"ਕਿਹੜਾ ਹਿਸਾਬ ?... ਹਾਂ, ਜਦੋਂ ਤੇਰਾ ਭਰਾ ਕੋਠੀ ਵਿੱਚ ਆਇਆ. ਇਹ ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਨਿਬੇੜ ਲਵਾਂਗਾ। ਜੋ ਜੋ ਤੂੰ ਮੈਥੋਂ ਲਿਆ ਏ-ਉਹ ਮੈਂ ਸਭ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਏ। ਜਾਪਦਾ ਏ ਕਿ ਹਾਲੀ ਵੀ ਤੂੰ ਕੁਝ ਮੇਰਾ ਦੇਣਾ ਈ ਏ ।"

"ਕਦੋਂ ਤੱਕ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕਰਜਾਈ ਰਹਾਂਗਾ, ਸ਼ੈਦ ਪਰਲੇ ਤੀਕ ?" ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਰੋਹ ਵਿੱਚ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਸ਼ੈਦ ਨਹੀਂ," ਹੈ-ਨੱਕੇ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਪਰ ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਚੰਗਾ ਹੋਏਗਾ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਤੂੰ ਚੱਲਿਆ ਏਂ ਓਥੇ ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਬਾਨ ਉੱਤੇ ਕਾਬੂ ਰੱਖਣਾ ਸਿੱਖ ਲਏ । ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਓਥੇ ਤੇਰਾ ਘਾਣ ਹੋ ਜਾਏਗਾ । ਏਥੇ ਤਾਂ ਤੇਰਾ ਬਚਾਅ ਹੋ ਗਿਆ ਏ ।" ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਕੋਇਆਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਆਪਣੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਟੇਢੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ। "ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਮੈਂ ਤੱਕ ਸਕਦਾ ਦਾ, " ਮਾਲਕ ਕ੍ਰਿਸਤੀਆ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਆਪਣੀ ਬੇਸ਼ਰਮੀ ਕਰ ਕੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕਈ ਵਾਰੀ ਤੂੰ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਜਾ ਡਿਗੇਗਾ। ਦਫ਼ਾ ਹੋ, ਤੇ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਬੜਾ ਧੰਨਵਾਦ ਨਾ ਕਰ !"

ਕੋਠੀ ਵਿਚ ਨਿੱਕਲ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਮਸ਼ੀਨ ਉੱਤੇ ਗਿਆ।

ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਓਥੇ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਸੀ। ਸਤਾਂਕਾ ਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਨਾਚ ਲਈ ਗਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ।

"ਕੀ ਮਾਲਕ ਕ੍ਰਿਸਤੀਆ ਨੇ ਤੈਨੂੰ ਕੁਝ ਦਿੱਤਾ ਏ ?" ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲੇ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਤੱਕਦਿਆਂ ਸਾਰ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਹਾਂ, ਉਹਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਦਿੱਤਾ ਏ.. ਅੱਗੇ ਨਾਲ ਵੱਧ ਕਰਜ਼ਾ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਕੱਢ ਵੜਾਇਆ ਸੂ।"

"ਨਹੀਂ, ਤੂੰ ਇਹਦੀ ਰਤੀ ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਕਰ, ਮੈਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਕੇ ਇਹ ਸਭ ਨਿਬੇੜ ਲਵਾਂਗਾ ।"

"ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਨਿਬੇੜਨ ਨੂੰ, ਸਭ ਕੁਝ ਤਾਂ ਪੇਸ਼ਗੀ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਏ। ਮੈਂ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਏਂ, ਤੇ ਮੈਂ ਹੀ ਪੈਸੇ ਦੇਣੇ ਨੇ।"

"ਨਹੀਂ ਇੰਜ ਨਹੀਂ," ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲੇ ਨੇ ਗਰਦਨ ਖੁਰਕਦਿਆਂ ਟੋਕਿਆ, "ਇੰਜ ਨਾ ਬੋਲ, ਮੁੰਡਿਆ। ਕੀ ਤੈਨੂੰ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ, ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਉੱਤੇ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ? ਕੀ ਤੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸੁਆਰਨ ਲਈ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਟਿੱਲ ਲਾ ਰਿਹਾ ਵਾਂ ?"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਚੀਕਿਆ, "ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ! ਤੂੰ ਤੇ ਸੁੱਖਣਾ ਸੁੱਖਦਾ ਹੋਏਗਾ ਭਈ ਮੈਂ ਮੁੜ ਜਿਊਂਦਾ ਏਸ ਪਿੰਡ ਨਾ ਪਰਤਾਂ।"

"ਧੀਰਜ ਕਰ, ਭਰਾਵਾ, ਅਜਿਹੇ ਕਾਲੇ ਬੋਲ ਨਾ ਮੂੰਹ ਕੱਢ।"

"ਏਸ ਪਲ ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਧੀਰਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਸੁਣ ਲੈ, ਇੱਕ ਦਿਨ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਚੰਮ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀ ਵਹੁਟੀ ਨੂੰ ਜੁੱਤੀਆਂ ਸੁਆ ਕੇ ਦਏਂਗਾ।"

"ਇੰਜ ਹਰ ਵੇਲੇ ਨਫ਼ਰਤ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਪੀਤਾ ਨਾ ਰਿਹਾ ਕਰ, ਮੀਤ੍ਰਿਆ। ਤੇਰੀ ਭਾਬੀ ਤੇਰੇ ਖਾਣ ਲਈ ਕੁਝ ਛੱਡ ਗਈ ਏ। ਤੇ ਨਾਲੇ ਤੈਨੂੰ ਦੇ ਕਮੀਜ਼ਾਂ ਤੇ ਤੋਲੀਏ ਦੇਣ ਲਈ ਵੀ ਆਖ ਗਈ ਏ।"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਅੱਗੋਂ ਕੁਝ ਨਾ ਬੋਲਿਆ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਉਹ ਵੀ ਨਾਚ ਵਾਲੇ ਥਾਂ ਚਲਿਆ ਗਿਆ।

ਜਿਹੜੇ-ਜਿਹੜੇ ਗੱਭਰੂ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆ ਓਥੇ ਜੁੜਨਾ ਸੀ । ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਓਦੋਂ ਤੱਕ ਪੀਂਦਾ ਰਿਹਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹਨੂੰ ਕੁਝ ਚੜ੍ਹ ਨਾ ਗਈ। ਉਹ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੇ ਰਹੇ ਤੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਮਨਾਂਦੇ ਰਹੇ, "ਤਾਂ ਜੋ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਚੇਤੇ ਰੱਖਣ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹੋਵੇ।"

ਰਾਤ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਸਭਨਾਂ ਇੱਕ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣਾ ਸੀ।

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਮਸ਼ੀਨ ਉੱਤੇ ਕਮੀਜ਼ ਦੇ ਤੋਲੀਏ ਲੈਣ ਗਿਆ। ਉਹਦੀ ਭਾਬੀ ਹਾਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰਤੀ। ਕੱਪੜੇ ਮਾਪਿਆਂ ਵਾਲੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਪਏ ਸਨ। "ਮੈਂ ਖੁਸ਼ੀ-ਖੁਸ਼ੀ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੱਕ ਜਾਂਦਾ," ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਪਰ ਮੈਂ ਮਸ਼ੀਨ ਕੋਲੀ ਨਹੀਂ ਛੱਡ ਸਕਦਾ। ਆ ਹੱਥ ਮਿਲਾ ਕੇ ਦੋ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਭਰਾਵਾਂ ਵਾਂਗ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਵਿਛੜੀਏ।" ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਆਪਣਾ ਹੱਥ ਵਧਾਇਆ, ਪਰ ਇੰਜ ਕਰਨ ਤੇ ਵੀ ਉਹਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਭਰਾ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਨਾ ਹੋਇਆ।

ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਜਾਂਦਿਆਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਗੋਲਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ, ਕਦੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਟੋਪੀ ਲਾਹਦਾ, ਕਦੇ ਇਹਨੂੰ ਪਿਛਾਂਹ ਕਰਦਾ, ਕਦੇ ਬੇਲੋੜਾ ਹੀ ਉਹ ਬੁੱਕਦਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਨੱਕ ਨੂੰ ਮਲਦਾ। ਉਹਨੇ ਜੋ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਅੱਗੋਂ ਬੀਤਣਾ ਸੀ ਓਸ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਤੇ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਅਣਜਾਣੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਹੁਣ ਉਹਨੂੰ ਰਹਿਣਾ ਪਏਗਾ, ਉਹਨੂੰ ਕੋਈ ਚੰਗੇ ਦਿਨ ਨਹੀਂ ਨਸੀਬ ਹੋਣੇ, ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਉੱਤੇ ਇਹਨਾਂ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੁਸੀਬਤਾ ਕਰਕੇ ਬੜਾ ਤਰਸ ਆਇਆ।

ਸਤਾਂਕਾ ਮਾਪਿਆਂ ਵਾਲੇ ਘਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ ਸਣੇ ਹੋਰ ਕਿਧਰੇ ਗਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਓਥੇ ਇਕੱਲੀ ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਲੱਭੀ। ਉਹ ਹੁਣ ਏਨੀ ਵੱਡੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨੂੰ ਪਛਾਣਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ। ਭਾਰੀਆਂ-ਭਾਰੀਆਂ ਗੁੱਤਾਂ ਉਹਦੀਆਂ ਛਾਤੀਆਂ ਉੱਤੇ ਪਲਮੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਉਹਦੀਆਂ ਛਾਤੀਆਂ ਦੀ ਗੋਲਾਈ ਹਲਕੀ- ਹਲਕੀ ਉੱਤਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਉਹੀ ਸਨ- ਸੋਹਣੀਆਂ ਤੇ ਡੂੰਘੀਆਂ।

"ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਉਡੀਕ ਰਹੀ ਸਾਂ, ਮੀਤ੍ਰਿਆ- ਤੇਰੇ ਕੱਪੜੇ ਤੈਨੂੰ ਦੇਣੇ ਸਨ।"

“ਹਾਂ।”

''ਤੇ ਜੇ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਵਕਤ ਏ, ਤਾਂ ਰਤਾ ਕੁ ਬਹਿ ਜਾ। ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਗੋਲ ਕਰਨੀ ਏਂ, ਤੇ ਤੇਰੀ ਸਲਾਹ ਲੈਣੀ ਏਂ।"

"ਚੰਗਾ - ਮੈਂ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਦਾ।"

"ਗੋਲ ਇੰਜ ਏ ਕਿ ਮੇਰੀ ਭੈਣ ਤੇ ਭਾਈਆ ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕਾਨਵੈਂਟ ਵਿੱਚ ਭੇਜਣ ਦੀ ਸੋਚ ਰਹੇ ਨੇ। ਸਾਡੀ ਕੋਈ ਚਾਚੀ ਏ, ਜਿਹੜੀ ਚਿਗਾਨੇਸਤੀ ਦੇ ਗਿਰਜੇ ਵਿੱਚ ਚਾਲ੍ਹੀ ਜਾਂ ਪੰਜਾਹ ਵਰ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਭ ਕੁਝ ਤਿਆਗ ਕੇ ਸਾਧਣੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਭੈਣ ਤੇ ਭਾਈਆ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਮੇਰਾ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਰਹਿਣਾ ਬੜਾ ਚੰਗਾ ਹੋਏਗਾ।"

"ਪਰ ਉਹ ਤੈਨੂੰ ਕਾਨਵੈਂਟ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਭੇਜਣਾ ਚਾਹਦੇ ਨੇ ?" ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਕੀ ਤੇਰਾ ਕੋਈ ਹੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਤੂੰ ਹੋਰਨਾਂ ਸਭਨਾਂ ਵਾਂਗ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਉਂ ਸਕੇ ?"

"ਹਾਂ, ਮੇਰਾ ਹੱਕ ਏ। ਪਰ ਮੇਰੀ ਭੈਣ ਤੇ ਭਾਈਆ ਇਹ ਨਹੀਂ ਚਾਹਦੇ ਕਿ ਵਿਰਸੇ ਵਿੱਚ ਜੋ ਜਗੀਰ ਮੇਰੇ ਹਿੱਸੇ ਆਈ ਏ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ਹੱਥ ਲੱਗ ਜਾਏ। ਪੈਸੇ ਤੋਂ ਬਿਨ ਉਹ ਹੋਰ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੋਚਦੇ। ਜੇ ਮੈਂ ਕਾਨਵੈਂਟ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਜਾਵਾਂ, ਤਾਂ ਫੇਰ ਮੇਰੇ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਉਹਨਾ ਕੋਲ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਏਗੀ ।"

"ਮੈਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਕਿਉਂ ਦੱਸ ਰਹੀ ਏ! ਮੈਂ ਤਾਂ ਏਸ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ।"

ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਦੀਆਂ ਗੋਲ੍ਹਾਂ ਅਚਾਨਕ ਲਾਲ ਹੋ ਗਈਆਂ ਤੇ ਉਹਨੇ ਦੂਰ ਸਾਰੇ ਰੋਕਿਆ। "ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਏ," ਉਹਨੇ ਜਿਵੇਂ ਲਫ਼ਜ਼ ਖਿੱਚ ਕੇ ਕੱਢਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, "ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਏ ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਤੇ ਵੇਤਾ, ਕਸਟਮ ਅਫਸਰ ਦੀ ਧੀ, ਤੈਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੀ ਏ..ਸੋ ਜਿੱਧਰ ਦੀ ਮੈਂ ਹੋਵਾਂ, ਮੇਰੀ ਕਿਸਮਤ ਵਿੱਚ ਕਾਨਵੈਂਟ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲਾ ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਏ..."

ਉਹ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਈ, ਉਹਦਾ ਇੱਕ ਹੱਥ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਸੀ। ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਉਹਦਾ ਦੂਜਾ ਹੱਥ ਫੜ ਲਿਆ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਬਿਠਾ ਲਿਆ, "ਤੈਨੂੰ ਵੇਤਾ ਬਾਰੇ ਕਿੰਨ੍ਹੇ ਕਿਹਾ ਏ?"

"ਸਾਰੇ ਇਹੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਨੇ..."

"ਤਾਂ ਫੇਰ ਵੇਲਾ ਏ, ਨਾਸਤਾਸੀਆ," ਉਹਨੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਕਿਹਾ, "ਕਿ ਤੂੰ ਜਾਣ ਲਵੇਂ ਜੋ ਵੀ ਸਾਰੇ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਉਹ ਝੂਠ ਏ !"

ਉਹ ਝਟਪਟ ਅਡੋਲ ਹੋ ਕੇ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਤੱਕਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਅੱਥਰੂਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮੁਸਕਰਾ ਰਹੀ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉਹਦੇ ਛੱਪਰ ਸਿੱਲ੍ਹੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ, "ਤਾਂ ਫੇਰ ਮੈਂ ਕਾਨਵੈਂਟ ਨਹੀਂ ਜਾਵਾਂਗੀ ।"

"ਬਿਲਕੁਲ ਨਾ ਜਾਈਂ "

"ਕੀ ਤੇਰੇ ਪਰਤਣ ਤੱਕ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਲਈ ਉਡੀਕਾਂ

"ਮੈਂ ਇਹ ਨਹੀਂ 'ਆਖਦਾ, ਨਾਸਤਾਸੀਆ। ਤੂੰ ਉਹੀ ਕਰ ਜੋ ਤੇਰਾ ਦਿਲ ਤੈਨੂੰ ਆਖੇ।"

ਉਹਨੇ ਹਉਕਾ ਭਰਿਆ: "ਚੰਗਾ ਫੇਰ ਮੈਂ ਉਡੀਕਾਂਗੀ ।"

ਉਹ ਛੇਤੀ-ਛੇਤੀ ਉੱਠ ਕੇ ਅੰਦਰ ਗਈ ਤੇ ਫੇਰ ਨਾਖਾ ਦਾ ਭਰਿਆ ਇੱਕ ਛਿਕੂ ਲੈ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆਈ। ਇਹ ਓਸ ਬ੍ਰਿਛ ਦਾ ਫਲ ਸਨ ਜਿਥੇ ਉੱਤੇ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਓਦੋਂ ਹੀ ਉਹਦੀ ਮਾਂ ਇਹਦੇ ਥੱਲੇ ਸੋਟੀ ਲੈ ਕੇ ਖੜੋ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਉਡੀਕਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਆਗਾਪੀਆ ਦੀ ਉੱਕਾ ਧੁੰਦਲੀ ਪੈ ਚੁੱਕੀ ਸ਼ਕਲ ਉਹਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਉੱਘੜ ਆਈ, ਤੇ ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਗਿੱਲੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਉਹਨੂੰ ਹੁਣ ਕਹਿਣ ਲਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਹੁੜਦਾ ਪਿਆ। ਉਹ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਹੌਸ ਪਿਆ, "ਨਾਸਤਾਸੀਆ, ਤੈਨੂੰ ਮਸ਼ੀਨ ਤੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਦੀ ਬੁਝਾਰਤ ਸੁਣਾਵਾਂ ?"

"ਹਾਂ ਸੁਣਾ..."

ਉਹ ਬੋਲੇ ਉਹਦੇ ਨੇੜੇ ਬਹਿ ਗਈ। ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਉੱਠਿਆ ਤੇ ਉਹਦੇ ਦੋਵੇਂ ਹੋਥ ਫੜ ਕੇ ਉਹਨੇ ਉਤਾਂਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਉਹਨੂੰ ਕਰ ਲਿਆ। "ਸੁਣ ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਕਿਹੜੀ ਏ ਜਿਹੜੀ ਭਾਵੇਂ ਤੁੜ ਕੇ ਖਾਈ ਜਾਏ, ਤਾਂ ਵੀ ਕਿਲ ਵਾਂਗ ਪਤਲੀ ਰਹਿੰਦੀ ਏ ? ਤੇ ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਏ ਜਿਹੜਾ ਹਰ ਵੇਲ ਫੁੱਲ ਕੇ ਕੁੱਪਾ ਹੋਈ ਜਾਂਦਾ ਏ ।" ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਕੋਲ ਹਾਸਾ ਹੀ ਨਾ ਰੁਕੇ। "ਤੂੰ ਇਹ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਦਸੇਂਗੀ ?"

"ਮੈਂ ਨਹੀਂ, ਹੋਰ ਸੁਣਾਇਆ ਕਰਨਗੇ," ਕੁੜੀ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਯਕੀਨ ਦਵਾਇਆ। ਮਸਾਂ ਕਿਤੇ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਹਾਸਾ ਰੁਕਿਆ। "ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ," ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਫੈਸਲੇ ਭਰੀ ਵਾਜ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ।

ਉਹ ਉਦਾਸ ਹੋ ਗਈ। ਉਹ ਝੋਟ-ਪਟ ਤੁਰ ਪਿਆ, ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਹਨੇ ਉਹਦੀ ਉਦਾਸੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗੋਲਿਆ। ਉਹ ਪਿੱਛੇ ਤੁਰਦੀ ਉਹਨੂੰ ਮਿਲ ਪਈ, ਤੇ ਓਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਤੁਰਦੀ ਰਹੀ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਉਹਨੂੰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਹੋਰ ਲੋਕੀਂ ਆਉਂਦੇ ਨਾ ਲੱਭ ਪਏ।

8.

ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਜਿਨ੍ਹੇ ਉਹਦਾ ਮਾਸਟਰ ਬਣਨਾ ਸੀ, ਪੌਣ ਦੇ ਇੱਕ ਬੁੱਲੇ ਵਾਂਗ ਫਲੋਰੀਆ ਦੇ ਅੱਡੇ ਉੱਤੇ ਆ ਗਿਆ। ਉਹ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਸੀ, ਚੌੜੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਕੁਝ ਮੁੜੇ ਜਹੇ ਨੱਕ ਵਾਲਾ। ਜਦੋਂ ਉਹਦੀਆਂ ਸਾਦੀਆਂ ਡੂੰਘੀਆਂ ਤੇ ਧਸ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਘੋਖਿਆ, ਤਾਂ ਮੀਰਿਆ ਦਾ ਦਿਲ ਜ਼ੋਰ-ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਧੱਕ-ਧੱਕ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਵਲੋਰੀਆ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਤਾੜਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, "ਜੇ ਉਹ ਤੁਹਾਡੇ 'ਤੇ ਮੁਸਕਰਾ ਪਏ ਤਾਂ ਇਹਦਾ ਮਤਲਬ ਹੁੰਦਾ ਏ ਉਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸ਼ਗਿਰਦ ਬਣਾਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਏ ।" ਮਾਸਟਰ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਪੜਤਾਲਿਆ, ਅੰਗਿਆ, ਤੇ ਫੇਰ ਉਹਨੂੰ ਕਾਇਦਾ ਤੇ ਸਲੇਟ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਜਦੋਂ ਉਹਨੇ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਦੀ ਸਾਦਾ ਆਪ-ਮੁਹਾਰੀ ਖੁਸ਼ੀ ਰੋਕੀ ਤਾਂ ਉਹ ਮੁਸਕਰਾ ਪਿਆ। ਫੇਰ ਉਹਨੇ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਹਿਲਾਇਆ ਤੇ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਦੀ ਪਿੱਠ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਿਆ।

"ਸ਼ੈਦ ਤੇਰੀ ਕੋਈ ਕੁੜੀ ਸਹੇਲੀ ਏ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੂੰ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖਣਾ ਚਾਹੇਂਗਾ ?"

"ਹਾਂ, ਮੇਰੀ ਸਹੇਲੀ ਏ," ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਗੰਭੀਰ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ।

ਮਾਸਟਰ ਦੀ ਵਾਜ ਮੁਲਾਇਮ ਤੇ ਸੁਰੀਲੇ ਉਤਾਰਾ ਚੜ੍ਹਾਵਾਂ ਵਾਲੀ ਸੀ, "ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਏ ਕਿ ਇੱਕ ਮਹੀਨਾ ਜਾਂ ਹੋਦ ਦੋ ਪਿੰਛ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਲਈ ਕਾਰਡ ਤੇ ਪੈਨਸਲ ਮੁੱਲ ਲੈ ਰਿਹਾ ਹੋਵਾਂਗਾ, ਤਾਂ ਜੋ ਤੂੰ ਉਹਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖ ਸਕੇ ।"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਹੋਰ ਕਾਲੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ, "ਜ਼ਰੂਰ, ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਲਿਖਾਂਗਾ - ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਗੱਲ ਮੁਕਾਣੀ ਏਂ ।"

"ਮੈਨੂੰ ਸਮਝ ਏ।"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਕੁਝ ਜਕ ਗਿਆ, "ਉਹ ਨਹੀਂ, ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਸਮਝਦੇ ਓ। ਇਹ ਪਿਆਰ ਦਾ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ

"ਤਾਂ ਤੇ ਫੇਰ ਇਹ ਵਿਹਾਰੀ ਖ਼ਤ ਹੋਏਗਾ ?"

"ਇਹ ਇੱਕ ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲੇ ਬਾਰੇ ਏ, ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਭਰਾ ਦੱਸਦਾ ਏ"

“ਠੀਕ ਏ, ਕੇਕੋਰ । ਜੇ ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਦੱਸਣ 'ਚ ਹਰਜ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ ਤਾਂ ਫੇਰ ਕਦੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸ ਦਈ। ਪਰ ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਵੇਲਾ ਨਹੀਂ।"

''ਤੇ ਅਸੀਂ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨੀ ਏਂ ?" ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਤਾਂਘ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਸਬਰ ਕਰ। ਯਾਰਾਂ ਵਜੇ ਮੈਨੂੰ ਕਰਨੈਲ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਭਰਨੀ ਪੈਣੀ ਏਂ। ਉਹਦਾ ਬੁਲਾਵਾ ਮੈਨੂੰ ਓਦੋਂ ਹੀ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਏਧਰ ਆ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ।"

ਫ਼ਲੋਰੀਆ ਉਹਦੀਆ ਗੱਲਾ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤੇ ਹੁਣ ਉਹਨੇ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਸੁਆਲੀਆ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਤੱਕਿਆ। ਇਜ ਚਾਣਚੁੱਕੇ ਘਬਰਾ ਗਈ ਨਜ਼ਰ ਨੇ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਵੀ ਕੁਝ ਹੈਰਾਨ ਕੀਤਾ। ਤੇ ਫੇਰ ਉਹਦਾ ਮਾਸਟਰ ਚਲਿਆ ਗਿਆ।

ਕਾਰਪੋਰਲ ਨੇ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਬੋਲੇ ਓਸ ਆਦਮੀ ਵਾਂਗ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਹਿਲਾਇਆ,

ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੁਣੇ ਸਾਫ਼ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ਕਿ ਉਹ ਬੜੇ ਫ਼ਿਕਰਾਂ ਵਿੱਚ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਫੇਰ ਆਪਣੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਡੁੱਝ ਜਾਵੇ । ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਕੁਝ ਗੜਬੜ ਹੋ ਸਕਦੀ ਏ?"

"ਹਾਂ, ਹੋ ਸਕਦੀ ਏ।"

"ਤਾਂ ਫੇਰ ਮੈਂ ਕਾਇਦੇ ਤੇ ਸਲੇਟ ਦਾ ਕੀ ਕਰਾਂਗਾ?"

ਫ਼ਲੋਰੀਆ ਕੌੜਾ ਜਿਹਾ ਹਾਸਾ ਹੋਸਿਆ, "ਉਹਦੇ ਵਰਗੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ” ਉਹ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਬੋਲਿਆ, "ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੂਹ ਰੱਖੀ ਜਾਂਦੀ ਏ, ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਸਹਿ ਲਾਈ ਉਡੀਕਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਏ। ਇੰਜ ਨਾ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਤਕ ਨੇੜੇ ਆ ਜਾ, ਤੇ ਉਡੀਕਦਾ ਰਹਿ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ ਕੋਈ ਸਾਨੂੰ ਬੁਲਾਏ ਤੇ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛੇ। ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਬੇਦ ਗਵਾਹੀ ਦੇਣ ਲਈ ਵੀ ਕਹਿਣ..."

"ਪਰ ਉਹ ਕੋਈ ਮੁਜਰਮ ਥੋੜ੍ਹਾ ਏ !"

"ਅੱਜ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਕਤ ਏ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਮੁਜਰਮ ਈ ਏ। ਉਹ ਮੁਜਰਮ ਏ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ" ਫਲੋਰੀਆ ਰੋਕ ਗਿਆ।ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਦੀਆ ਅੱਖਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛ ਰਹੀਆਂ ਜਾਪਦੀਆਂ ਸਨ।"ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਦਾ," ਕਾਰਪੋਰਲ ਕਹਿੰਦਾ ਗਿਆ, "ਓਸ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਜਿਹੜੀ ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ ਤੇ ਨਾਖੁਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਲੜਦੀ ਏ.. ਪਰ ਤੂੰ ਇੰਜ ਕਿਉਂ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਤੱਕੀ ਜਾਨਾ ਏਂ ?"

"ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਵੱਲ ਬਿਲਕੁਲ ਕਿਸੇ ਓਭੜ ਵਾਂਗ ਤੱਕ ਰਿਹਾ ਵਾਂ।"

"ਮੈਂ ਸਭ ਤੈਨੂੰ ਸਮਝਾ ਦਿਆਂਗਾ। ਪਰ ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਧਿਆਨ ਰੱਖੀਂ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਜੇ ਕੁਝ ਵੀ ਉਹ ਪੁੱਛਣ, ਤੂੰ ਬਸ ਇੱਕ ਗਰੀਬ ਕਿਸਾਨ ਏਂ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ। ਸਮਝ ਆਈ ?" ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਜਿਵੇਂ ਉਹਦੀ ਜੀਭ ਤੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਪਥਰਾਂਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। "ਏਸ ਵੇਲੇ ਉਹ ਸਭ ਜੋ ਤੈਨੂੰ ਸਮਝ ਆਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ ਦੱਸਣ ਦੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਤਾਕਤ ਨਹੀਂ। ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਆਂਦਾ ਏ ਜਿਹੜੇ ਏਸ ਲਈ ਮਾਰੇ ਗਏ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆਣ ਲਈ ਜੂਝਦੇ ਸਨ- ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਰੋਂਦਾ ਏ।"

ਕਾਰਪੋਰਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬੜੀ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਪੁਲਾੜ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਦੁਰੇਡੇ ਨੁਕਤੇ ਵੱਲ ਨੀਝ ਲਾਈ ਇੰਜ ਤਿੱਖੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਹਦੀ ਇੱਕ ਅੱਖ ਕੁਝ ਭੋਗ ਮਰਨ ਲੱਗ ਪਈ ਹੋਵੇ। ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਓਸ ਕੋਲੋਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਪੁੱਛਣ ਦਾ ਹੀਆ ਨਾ ਪਿਆ। ਉਹਨੇ ਉਡੀਕਣਾ ਚੰਗਾ ਜਾਤਾ, ਤੇ ਇਹ ਆਸ ਲਾਈ ਕਿ ਉਹਦੇ ਦੋਸਤ ਦਾ ਤੋਖਲਾ ਗਲਤ ਨਿੱਕਲੇਗਾ, ਤੇ ਉਹਦਾ ਮਾਸਟਰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਓਥੇ ਮੁੜ ਆਏਗਾ।

"ਮੈਨੂੰ ਰਤਾ ਇਕੱਲਿਆਂ ਛੱਡ ਦੇ, ਫਲੋਰੀਆ ਨੇ ਹੁਕਮ ਕੀਤਾ।

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਕਾਇਦਾ ਤੇ ਸਲੇਟ ਵੜ ਕੇ ਚਲਿਆ ਗਿਆ। ਉਹਨੇ ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵੱਲ ਇਜ ਤੱਕਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਮੁਰਦਾ ਸਨ, ਹੁਣ ਉਹਦੇ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਨਹੀਂ, ਤੇ ਹੁਣ

ਉਹਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਖਹਿੜਾ ਛੁਡਾਣਾ ਪਏਗਾ, ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਤੇ ਦਬਾਣਾ ਪਏਗਾ।

ਇਹ ਇੱਕ ਸਿਲ੍ਹਾ-ਸਿਲ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਦਿਨ ਸੀ, ਤੇ ਬਾਰਕਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਵੱਡੇ ਸਾਰੇ ਸੁੰਜੇ ਪਏ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਸਿਪਾਹੀ ਚਿੱਕੜ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਏਧਰ- ਓਧਰ ਘੁੰਮਦਿਆਂ ਤੱਕ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਇਹੀ ਸੋਚ ਸਕਦੇ ਸੋ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਇੱਕ ਕੰਮ ਏਸ ਵੇਲੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਲਬੇੜਨਾ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਸਕਣ। ਕਾਂਵਾਂ ਦੀਆਂ ਡਾਰਾਂ ਮੇਲੀਆਂ ਛੱਤਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਉੱਤੇ ਮੰਡਲਾਂਦੀਆਂ ਕੁਲਹਿਣੀ ਜਹੀ ਕਾਂ-ਕਾਂ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਵਿੱਚ-ਵਿੱਚ ਰਜਮੇਟ ਦਾ ਬਿਗਲ ਆਪਣਾ ਭੇਤਾਂ ਭਰਿਆ ਬੁਲਾਵਾ ਕੂਕਦਾ ਸੀ। ਓਦੋਂ ਕਾਹਲੇ ਕਦਮਾਂ ਦੀ ਦਗੜ-ਦਗੜ ਤੇ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਝੱਖੜ ਦੁਆਲੇ ਸੁਣਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਸੀ।

"ਕਰਨੈਲ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਗੱਡੀ!" ਅਚਾਨਕ ਇੱਕ ਵਾਜ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ।

ਮੀਤ੍ਰਿਆ, ਓਥੇ ਹੀ ਜਿੱਥੇ ਉਹਨੂੰ ਇਹ ਚਾਣਚੌਕੀ ਵਾਜ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਇਕਦਮ ਅਟੈਨਸ਼ਨ ਹੋ ਕੇ ਖੜੋ ਗਿਆ। ਕਰਨੈਲ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਗੱਡੀ ਲੰਘ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਚਿਰ ਉਹ ਖੜੋਤਾ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿਰਫ਼ ਪਾਲਿਸ਼ ਕੀਤੇ ਬੂਟ ਤੇ ਚਮਕਦੀਆਂ ਅੱਡੀਆਂ ਹੀ ਤੱਕ ਸਕਿਆ। ਕਈ ਅਫ਼ਸਰ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿੱਕਲੇ, ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦੇ ਉਹ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵੱਲ ਤੁਰਦੇ ਗਏ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਕਾਹਲ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਤੇ ਤੁਰਦਿਆਂ- ਤੁਰਦਿਆਂ ਉਹ ਛੇਤੀ-ਛੇਤੀ ਆਪਣੀਆਂ ਬਰਸਾਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪੇਟੀਆਂ ਠੀਕ ਕਰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਰੋਟੀ ਦੀ ਘੰਟੀ ਵੱਜ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।

"ਤੂੰ ਕੀ ਉਡੀਕ ਰਿਹਾ ਏਂ ?"

ਫ਼ਲੋਰੀਆ ਪੁੱਛ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਹੁਣ ਵੀ ਕੁਝ ਉਦਾਸ ਸੀ, ਚਿਹਰਾ ਸੇਵਲਾਇਆ ਹੋਇਆ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਬੇਹਿਸ।

"ਮੈਂ ਵੀ ਉਡੀਕ ਰਿਹਾ ਦਾ ਕਿ ਉਹ ਪਰਤਦਾ ਏ ਕਿ ਨਹੀਂ ?"

"ਤਾ ਵੇਰ ਏਨਾ ਉਤਾਵਲਾ ਨਾ ਹੋ।"

"ਕਿਉਂ - ਓਥੇ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਏ ?"

"ਮਾਮਲਾ ਇੰਜ ਏ - ਸਕਿਉਰਿਟੀ ਸਟਾਫ ਦੇ ਦੋ ਸੂਹੀਏ ਉਹਨੂੰ ਲੈਣ ਆਏ ਸਨ, ਤੇ ਉਹ ਲੈ ਗਏ ਨੇ ... ਉਫ਼, ਹੁਣ ਜਾ ਕੇ ਕਿਤੇ ਮੈਂ ਸੁਰਤ ਸੰਭਾਲੀ ਏ!"

ਨਾ ਜਾਣਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਸਲੇਟ ਤੇ ਕਾਇਦਾ ਛਲੇਰੀਆ ਵੱਲ ਵਧਾਏ, ਫੇਰ ਉਹਨੇ ਝੋਟ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬਾਂਹ ਥੱਲੇ ਘੁੱਟ ਲਿਆ।

ਓਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਹੀ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਇੱਕ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਨਿੱਤ ਉਹਨੂੰ ਭੈੜੇ ਭੈੜੇ ਸੁਪਨੇ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਉਹਨੂੰ ਜਾਪਦਾ ਕਿ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਵੀ ਇਹੀ ਭਾਣਾ ਵਰਤੇਗਾ ਜਿਹੜਾ ਉਹਦੇ ਝੋਟ ਗੁਆਚ ਗਏ ਪਿਆਰੇ ਮਾਸਟਰ ਨਾਲ ਵਰਤਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਹਾਲੇ ਹੁਣੇ ਹੀ ਉਹਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਸੀ, ਤੇ ਉਹਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਣ ਸਕਿਆ, ਪਰ

ਉਹਨੂੰ ਕੁਝ ਇੰਜ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹਦਾ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਭਵਿੱਖ ਏਸ ਮਾਸਟਰ ਦੀਆਂ ਡੂੰਘੀਆਂ ਸਾਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਸ਼ਕ ਪਿਆ ਸੀ।

ਇੱਕ ਬਿੰਦ, ਉੱਕਾ ਇੱਕੋ ਬਿੰਦ, ਤੇ ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਸੁਪਨਿਆਂ ਵਾਂਗ ਜਿਹੜੇ ਉਦਾਸ ਰਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਪਰ-ਥੱਲੀ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਾਵੀਆਂ- ਅੱਖਾਂ ਕੈਦ ਸਨ। ਇਹ ਸੀ ਮਾਲਕਾ ਦਾ, ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਤੇ ਸਜ਼ਾ। ਉਹਨੂੰ ਇਹ ਸਜਾ ਕਿਉਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ? ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਸਭ ਸਮਝ ਗਿਆ ਸੀ, ਕੁਝ ਤਾਂ ਫਲੋਰੀਆ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਸਮਝਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਤੇ ਬਾਕੀ ਉਹਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਲਹੂ ਤੇ ਪੀੜ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਾਵੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲਾ ਬਾਗੀ ਸੀ, ਕਮਿਉਨਿਸਟ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਕਿਰਤੀਆਂ ਲਈ ਚੰਗੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਲਿਆਣ ਲਈ ਲੜਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਵਰਗਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰੂਸ ਦੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਸੋ ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਸਹਿਜ ਸੀ ਕਿ ਕਿਉਂ ਸਰਕਾਰ ਸਾਵੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲੇ ਤੇ ਉਹਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲੜਦੀ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਅਮੁੱਕ ਉਦਾਸੀ ਖਿਲਰਦੀ ਗਈ, "ਏਨੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਕਿਉਂ? ਉਹਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਏਨੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਕਿਉਂ ?'

ਜਿਉਂ-ਜਿਉਂ ਉਹਦਾ ਗਰੀਬੜਾ ਤੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ-ਵਿਹੂਣਾ ਬਾਲਪਨ ਉਹਦੇ ਪੀੜ ਪੀੜ ਚੇਤੇ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਗਿਆ, ਉਹਨੂੰ ਸਭ ਕੁਝ ਇੱਕ ਦਮ ਸਮਝ ਪੈਦਾ ਗਿਆ।

ਉਹਦੇ ਅੰਦਰ ਡੂੰਘ-ਡੂੰਘਾਰੇ ਇੱਕ ਬਗਾਵਤ ਰਿੱਝ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਠੰਢਿਆਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਉਹਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਇੰਨ-ਬਿੰਨ ਉਹਦੇ ਵਰਗੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਗੁਲਾਮ - ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਗੁਲਾਮ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰੀ ਪਈ ਹੈ— ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ: "ਇਹ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ ਨਜ਼ਾਮ ਮੁਰਦਾਬਾਦ, ਉਹਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਕਿਣਕਾ ਕੂਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। "ਆਓ, ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਿਹੜੇ ਗੁਲਾਮ ਹਾਂ ਇੱਕਮੁਠ ਹੋ ਜਾਈਏ," ਇਹ ਲਫ਼ਜ਼ ਜਿਹੜੇ ਵਲੇਰੀਆ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਹੌਲੀ ਜਹੀ ਆਖੇ ਸਨ. ਹੁਣ ਉਹਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਗੀਤ ਵਾਂਗ ਗੂੰਜ ਪਏ ਸਨ।

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਸੋਚਿਆ: "ਇਹ ਸਾਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲਾ, ਮੇਰੀਆਂ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਤੇ ਆਸਾਂ ਦੇਵਾਂ ਦਾ ਰੂਪ, ਜ਼ਾਲਮ ਦੀ ਕਾਲ-ਕੋਠੜੀ ਵਿੱਚ ਡੱਕਿਆ ਏ।"

ਪਰ ਫਲੋਰੀਆ, ਜਿਹੜਾ ਹੁਣ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਉਦਾਸ ਰੇਅ ਛੱਡ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਫੇਰ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਗੱਲਾ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਯਕੀਨ ਬੰਨ੍ਹਾਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਫੌਜ, ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚਲੀ ਰੇਤ ਦੇ ਕਿਣਕਿਆਂ ਤੇ ਅਸਮਾਨ ਦੇ ਤਾਰਿਆਂ ਵਾਂਗ ਅਣਗਿਣਤ, ਛੇਤੀ ਹੀ ਧਾਵਾ ਬੋਲ ਦਏਗੀ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਜੱਲਾਦਾਂ ਤੇ ਹੱਕ-ਮਾਰਾਂ ਦੇ ਨਜ਼ਾਮ ਨੂੰ ਹੂੰਝ ਸੁੱਟੇਗੀ, ਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕ-ਦਲਾਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਹੋ ਕੇ ਲੜਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਦੇ ਦੰਡ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਉਹ ਸਾਰੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਾਲ-ਕੋਠੜੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸੂਰਜੀ ਚਾਨਣੇ ਵਿੱਚ ਆ ਖੜੋਣਗੇ।

"ਮੈਂ ਬੜਾ ਉਦਾਸ ਹਾਂ," ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਕਾਰਪੋਰਲ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, "ਮੈਂ ਏਥੇ ਮਾਸਟਰ ਬਿਨਾਂ ਰਹਿ ਗਿਆ, ਤੇ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਗੁੱਗੇ ਦੋਸਤਾਂ ਵਾਂਗ ਕਾਇਦਾ ਤੇ ਸਲੇਟ ਨੇ, ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਸਿਖਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਭੈ ਖਾ ਰਿਹਾ ਏ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਵੀ ਮੈਂ ਜੀਵਾਂਗਾ, ਜੋ ਕੁਝ ਹੁਣ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਉਹਨੂੰ ਜਾਣ ਸਕਣ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਮੈਨੂੰ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ। ਇੰਜ ਹੀ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਇੱਕ ਬੰਦੇ ਗ੍ਰੈਗੋਰੀ ਮਾਦਰੀਆ ਨਾਲ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹ ਗ਼ਰੀਬ ਸੀ ਪਰ ਬੜਾ ਮਿਹਨਤੀ ਤੇ ਸਿਆਣਾ। ਇੱਕ ਸੁਭਾਗੇ ਦਿਨ ਉਹਨੂੰ ਇੱਕ ਮੁਟਿਆਰ ਮਿਲੀ -ਉਹਦੇ ਵਾਂਗਣ ਹੀ ਸੁਚੱਜੀ ਤੇ ਮਿਹਨਤੀ। ਉਹਨੇ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਇੱਕ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਘਰ ਆਪਣੇ ਲਈ ਉਸਾਰਨਾ ਛੁਹਿਆ। ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹਨੇ ਅਗਲੀ ਫਸਲ ਦੇ ਕੰਮ ਦੇ ਬਦਲੇ ਪੇਸ਼ਗੀ ਕੁਝ ਰਕਮ ਕਰਜ਼ ਲੈ ਲਈ, ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਬਾਲ ਵੀ ਹੋ ਗਿਆ- ਓਸ ਅਧੂਰੇ ਘਰ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਫਲ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੀ ਅਮਨ-ਅਮਾਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਿਤਾਣ ਦੀ ਸੋਚਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਬੜਾ ਜੁਗਤੀ ਤੇ ਦੂਰ ਤੱਕ ਵੇਖਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਪਰ ਜਿਦ੍ਹਾ ਵੀ ਨਾਂ ਜਗੀਰਦਾਰ ਦੇ ਰਜਿਸਟਰ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੋ ਜਾਏ, ਸਮਝੇ ਉਹ ਉਮਰ ਕੈਦੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਗ੍ਰੈਗੋਰੀ ਮਾਂਦਰੀਆ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਪੂਰੀ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਇਹ ਘਰ ਬਸ ਲੱਕੜ ਦਾ ਇੱਕ ਢਾਂਚਾ ਜਿਹਾ ਤੇ ਉੱਤੇ ਸਰਕੜੇ ਦੀ ਢਾਲਵੀਂ ਛੱਤ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਖੜੋਤਾ ਰਿਹਾ, ਤੇ ਇਹਦੇ ਉੱਤੇ ਮੀਂਹ ਤੇ ਬਰਫ਼ ਪੈਂਦੀ ਰਹੀ, ਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਹਨੂੰ ਢਾਹਦੀ ਰਹੀ। ਉਹ ਗੁਲਾਮ ਦਾ ਗੁਲਾਮ ਹੀ ਰਿਹਾ, ਪਹਿਲੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਮਾਲਕ ਦਾ ਗੁਲਾਮ, ਫੇਰ ਕ੍ਰਿਸਤੀਆ ਦਾ ਉਹ ਤੇ ਉਹਦੀ ਜਨਾਨੀ - ਦੋਵੇਂ ਗੁਲਾਮ । ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਾਕਫ਼ ਬਣਿਆ ਉਹ ਬਿਰਧ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ, ਤੇ ਆਸ ਦੀ ਕੰਨੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਛੁਟਕ ਚੁੱਕੀ ਸੀ!... ਇੱਕ ਹੋਰ ਸੀ, ਕੇ, ਜਿਸਨੂੰ ਸਾਰੇ ਗਰੀਬੂ' ਕਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਵੀ ਤੱਕਿਆ ਉਹਨੇ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣਾ ਕੋਟ ਪਾਇਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਤਰ੍ਹਾਂ- ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਟਾਕੀਆਂ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਤੇ ਟੁੱਟ ਜਿਹੇ ਛਿੱਤਰ ਉਹਦੇ ਪੈਰੀਂ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਹੁਨਾਲਾ, ਸਿਆਲਾ ਦੇਵਾ 'ਚ ਏਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ। ਪੰਦਰਾਂ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਂ ਕੱਲ੍ਹ, ਨਿੱਤ ਏਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ। ਕਦੇ ਉਹਦੇ ਕਾਲੇ ਵਾਲ ਤੇ ਲਿਸ਼ਕਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਅੱਜ ਉਹਨੂੰ ਧੌਲੇ ਆ ਚੁੱਕੇ ਤੇ ਉਹਦੀ ਨਜ਼ਰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਜਿਸ ਜਿਲ੍ਹਣ ਵਿੱਚ ਓਦੋਂ ਫਸਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਓਸ ਵਿੱਚੋਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਨਿੱਕਲ ਸਕਿਆ, ਤੇ ਜੇ ਉਹ ਸੋ ਵਰ੍ਹੇ ਹੋਰ ਵੀ ਜਿਊਂਦਾ ਰਹੇ ਤਾਂ ਵੀ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਨਿੱਕਲ ਸਕੇਗਾ... ਇੰਨ-ਬਿਨ ਇੰਜ ਈ ਏ ਮੇਰੇ ਨਾਲ। ਮੈਂ ਆਸ ਲਾਈ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਪੜ੍ਹ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਪਰ ਕਿੱਥੇ। ਮੈਂ ਨਿੱਤ ਹੁਣ ਵਾਗ ਹੀ ਗਵਾਰ ਤੇ ਮੂਰਖ ਰਹਾਂਗਾ...”

ਫ਼ਲੋਰੀਆ ਸੋਚੀਂ ਪੈ ਗਿਆ।"ਸੁਣ," ਉਹਨੇ ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਕਿਹਾ, "ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਹੋਰ ਬਹੁਤਾ ਚਿਰ ਇੰਜ ਦੁੱਖੀ ਨਹੀਂ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹਦਾ, ਸੋ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਇੱਕ ਬਚਨ ਦੇਂਦਾ ਵਾਂ। ਮੈਂ ਬਹੁਤਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਜੋ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਵੀ ਉਹ ਤੈਨੂੰ ਪੂਰਾ-ਪੂਰਾ ਸਿਖਾਣ ਦਾ ਜਤਨ ਕਰਾਂਗਾ। ਹੋ ਗਈ ਗੱਲ ? ਏਥੇ ਹੀ ਲੈ ਆ ਫੇਰ ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਸਲੇਟ ਕੇ

ਕਾਇਦਾ ।"

ਇੰਜ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਕੇਕੋਰ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ।   

ਉਫ਼, ਇਹ ਨਿਰਾ ਖੇਡਣ ਮਲ੍ਹਣ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ! ਉਹਦਾ ਹੱਥ ਬੜਾ ਸਖ਼ਤ ਤੇ ਕੁਚੱਜਾ ਜਿਹਾ ਚਲਦਾ ਸੀ, ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਧੁੰਧਲੀਆਂ ਹੋ-ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ।

ਉਹਨੇ ਅੱਖਰ ਸਿਆਣਨੇ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਲੇਟ ਉੱਤੇ ਲਿਖਣਾ ਸਿੱਖ ਲਿਆ। ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਲਿਖਤੀ ਸ਼ਕਲ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵਾਜ ਵਿਚਲਾ ਸਬੰਧ ਉਹਦੇ ਵਸ ਹਾਈਂ ਮਾਈਂ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਇੰਜ ਮੁੜ੍ਹਕੋ-ਮੁੜ੍ਹਕੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕੋਈ ਬੜੀ ਔਖੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ, ਤੇ ਜਦੋਂ ਸਿਖਰ ਉੱਤੇ ਪੁੱਜਾ ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਓਥੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿਸ ਰਿਹਾ। ਨਾ ਹੀ ਉਹਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਪੁੱਛਾਂ ਦਾ ਫਲੇਰੀਆ ਜਵਾਬ ਦੇ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਇੱਕ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਛਪੋਕੇ ਮਾਰਦੀ ਮੋਮਬੱਤੀ ਕੋਲ ਬੈਠਿਆਂ ਅਚਾਨਕ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹਨੂੰ ਸਮਝ ਆ ਗਈ ਸੀ।"ਆਪਣੀਆਂ ਸ਼ਕਲਾਂ ਦੇ ਆਡਿਆ ਵਿੱਚੋਂ ਲਫ਼ਜ਼ ਹੁਣ ਜਿਊਂਦੇ ਚੂਚਿਆਂ ਵਾਂਗ ਨਿੱਕਲ ਆਏ ਨੇ," ਉਹਨੇ ਅੰਤਾਂ ਦੇ ਹੁਲਾਰੇ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਕਿਹਾ ਸੀ।

1942 ਵਿੱਚ ਈਸਟਰ ਦੇ ਹਫ਼ਤ, ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਪੈਨਸਲ ਨਾਲ ਇੱਕ ਕਾਰਡ ਉੱਤੇ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਲਿਖੀਆਂ। ਉਹਦੇ ਲਿਖੇ ਅੱਖਰ ਬੜੇ ਮੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਤੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਢਾਲਵੇ ਜਹੇ ਸਨ:

"ਪਿਆਰੀ ਨਾਸਤਾਸੀਆ, ਮੇਰੀ ਆਸ ਏ ਕਿ ਇਹ ਮੇਰਾ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਖ਼ਤ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਪੁੱਜੇਗਾ, ਤੇ ਤੂੰ ਖੁਸ਼ ਹੋਏਗੀ। ਮੈਂ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਰਾਜ਼ੀ-ਬਾਜ਼ੀ ਹਾਂ ਤੇ ਅਸਾਂ ਰੰਗਰੂਟਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਿਖਲਾਈ ਪੂਰੀ ਕਰ ਲਈ ਏ, ਤੇ ਹੁਣ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਹਾਂ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ ਅਸੀਂ ਏਸ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਫੇਰ ਕਦੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਨਾ ਮਿਲ ਸਕੀਏ ! ਪਰ ਜੇ ਰੱਬ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਪਰਤ ਆਵਾਂਗਾ-ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਉਡੀਕ ਰੱਖੀ। ਹਜ਼ਾਰ ਵਾਰੀ ਤੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗਲਵੱਕੜੀ ਵਿੱਚ ਘੁੱਟਦਾ ਹੋਇਆ, ਤੇਰਾ ਦੋਸਤ ਕੋਕਰ ਦਿਮਿਤੀਅਸ, ਸਿਪਾਹੀ ਦਰਜਾ ਅਵੱਲ।

9.

ਇਹ ਖ਼ਤ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਾਗਜ਼ ਉੱਤੇ ਲਿਖਣ ਲਈ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਸਿਖਾਂਦਰੂ ਨੇ ਪੂਰਾ ਘੰਟਾ ਲਾਇਆ ਸੀ, ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਪਤਾ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਉਹਦੇ ਸੈਂਸਰ ਨੇ 'ਮੁਹਿੰਮ' ਦਾ ਲਫ਼ਜ਼ ਵਰਤਣ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਹ ਵੀ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਲੋਕੀਂ, ਜਿਹੜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਕੁਝ ਬਾਹਰ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਜਾਣਦੇ ਜਾਪਦੇ ਸਨ, ਉਹ ਵੀ ਏਨੇ ਅਣਜਾਣ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਲੱਖਾਂ ਇਹਤਿਆਤਾ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਜਸੂਸਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਉੱਕਾ ਨਾ ਪਤਾ ਲੱਗੇ ਕਿ ਕਦੋਂ ਤੇ ਕਿਸ ਰਾਹ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਦਸਤੇ ਭੇਜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, "ਅਸਾਂ ਰੰਗਰੂਟਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਿਖਲਾਈ

ਪੂਰੀ ਕਰ ਲਈ ਏ ਤੇ ਹੁਣ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਆ।" ਦੇ ਸਿਗਰਟਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ, ਉਕਤਾਏ ਹੋਏ ਸੈਂਸਰ ਨੇ ਇਸ ਮਸੂਮ ਜਿਹੇ ਫਿਕਰੇ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗੋਲਿਆ। ਪਰ ਢੱਠੀ-ਕੰਢੀ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਨੇ ਏਸ ਫ਼ਿਕਰੇ ਵੱਲ ਏਦੂੰ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ।

ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤਿਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜਾਈ ਬਾਰੇ ਉੱਕਾ ਚੁੱਪ ਸਨ, ਤੇ ਏਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੇਡੀਓ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ, ਟਾਊਨ ਹਾਲਾਂ ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਚੌਕੀਆਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਖ਼ਬਰਨਾਮੇ ਦੀ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸਨ ਦੱਸਦੇ। ਓਸ ਵੇਲੇ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਦਾ ਅਸੂਲ ਸੀ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਭੇਤਾਂ ਬਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਮਹਾਨ ਆਗੂਆਂ ਲਈ ਰਾਖਵੇਂ ਰੱਖੇ ਜਾਣ।

ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਸਭਨਾਂ ਇਹਤਿਆਤਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ-ਸੁੰਦਿਆਂ ਲੋਕੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਜਵਾਨ ਸਿਪਾਹੀ ਜਿਹੜੇ ਝਟਕਾਏ ਜਾਣ ਦੀ ਆਪਣੀ ਵਾਰੀ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਲੈਂਦੇ ਸਨ - ਸਭ ਕੁਝ ਜਾਣ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਸਿਖਲਾਈ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਉਹ ਬੰਦੂਕ ਚਲਾਣ ਤੇ ਲੜਾਈ ਦੀਆਂ ਬਣਤਰਾਂ ਦੀ ਮਸ਼ਕ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਜਾਂ ਲੜਾਈ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਬਾਰੇ ਜਦੋਂ ਬਾਰਕਾ ਵਿੱਚ ਸਬਕ ਲੈ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ; ਤਾਂ ਅਫ਼ਸਰ ਲਗਾਤਾਰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ - ਇੱਕ ਦੁਸ਼ਮਣ ਜਿਹੜਾ ਜੰਗਲਾਂ ਤੇ ਦਲਦਲਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਬੇਅੰਤ ਮੈਦਾਨਾ ਵਿੱਚ ਫੌਜੀ ਮਸ਼ਕਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਇਹ ਅਫ਼ਸਰ ਇੱਕ ਪਰਬਤ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ. ਉੱਚੇ ਚੱਟਾਨੀ ਪਰਬਤ, ਮਿਸਾਲ ਲਈ ਜਿਵੇਂ ਕਾਕੇਸ"।

ਓਡੀਸਾ** ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਾਂ, ਬੁੱਢੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਲਈ ਜਿਹੜਾ ਕੋਈ ਓਪਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਫੇਰ ਆਮ ਬੋਲਚਾਲ ਵਿੱਚ ਪਰਤ ਆਇਆ ਤੇ ਰੋਜ਼ ਇੱਕ ਦੋ ਵਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।

ਜਰਮਨ ਐਲਾਨ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸਵੇਰੇ ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਝੂਠ ਦਾ ਪਾਜ ਉਘੇੜਦੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵਾਗ ਡੋਰ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਲਈ ਹੋਣੀ ਸੀ।

ਜੰਗ ਦਿਨੋ-ਦਿਨ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਤੇ ਹੋਰ ਵੱਧ ਫ਼ੌਜਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਵੱਧ ਬਲੀਆਂ ਮੰਗਦੀ ਸੀ। ਯਹੂਦੀ ਤੇ ਟੱਪਰੀਵਾਸ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੱਢ ਕੇ ਤਰਾਂਸਨਿਸਤੀਆ ਵਿੱਚ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪੋਜ ਪਾ ਪਾ ਕੇ ਲਗਾਤਾਰ ਰਾਜਸੀ ਟੀਕਾ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਵਧਾਈ ਜਾਂਦੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਤੱਕ ਅਜਿਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਤੋਂ ਵੇਰਵਿਆਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

'ਜਰਮਨਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ' ਜਿਹੜੀ ਅਣਮੁੱਕ ਕਨਵਾਈਆਂ ਦੀਆਂ ਕਨਵਾਈਆਂ ਰਾਹੀਂ ਲਿਜਾਈ ਜਾਂਦੀ, ਤੇ ਏਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ 'ਰੁਮਾਨੀਅਨ ਕਮਾਨ ਦੀ ਲੁੱਟ' - ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਜੋ ਜਰਮਨਾਂ ਦੇ ਧਾੜੇ ਤੇ ਬਚ ਗਿਆ ਸੀ- ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਦੂਰ ਪੂਰਬ

-----------------------

"ਸੋਵੀਅਤ ਰੂਸ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਇਕ ਪਰਬਤ

  ਸੋਵੀਅਤ ਰੂਸ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬੰਦਰਗਾਹ

ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਏਦੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਦੇਖੀਆਂ ਸੁਣੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ, ਪਰ ਹਾਲਾਤ ਦਾ ਸੋਚਾ ਖ਼ਬਰਨਾਮਾ ਕੁਝ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਫੱਟੜਾ ਤੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨਾਂ ਜਾਂ ਅਫਸਰਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹਰਕਾਰਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਸਭਨੀ ਥਾਈਂ ਪਿੰਡ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਉੱਚੀਆਂ ਗੱਦੀਆਂ ਉੱਤੇ ਜਿਹੇ ਜਿਹੀ ਲੋਟੀ ਕਰਨ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ-ਸਾਂਤ ਪਿੰਡਾਂ ਤੇ ਬੇਗੁਨਾਹ ਵਸੋਂ ਦੀ ਇੱਕ-ਵੱਢੇ ਲੋਟੀ, ਸੈਆਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾੜ ਸੁਆਹ ਕਰਨਾ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਸਾਖੀ ਸੀ ਕਿ ਚੰਗੇਜ਼ ਤੇ ਐਟਿਲਾ ਵਾਲੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੇ ਧਾੜਵੀ ਦਲਾਂ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਭਿਆਨਕ ਦਲ ਏਸ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਅੱਜ ਲਤਾੜ ਰਹੇ ਸਨ।

ਜਰਮਨ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੀ ਹਾਈ ਕਮਾਨ ਆਪਣੀ 'ਵਿਗਿਆਨਕ ਜੰਗ ਦੀਆਂ ਛੂਟਾਂ ਮਾਰਦੀ ਸੀ, ਉਹ ਇਹ ਕਹਿੰਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਥੱਕਦੀ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਧਨ ਤੇ ਸਭ ਨਵੀਨਤਮ ਜਿੱਤਾਂ ਉਹ ਮੌਤ ਤੇ ਤਬਾਹੀ ਦੇ ਮਨੋਰਥ ਲਈ ਵਰਤ ਰਹੀ ਸੀ। ਸੋ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਕਾਨੂੰਨ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਰਹਿਮ ਭਰਿਆ ਆਖ ਸਕਦੇ ਸਾਂ, ਜਿਸ ਮੁਤਾਬਕ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਫ਼ੌਜੀ ਵਸੋਂ ਨਾਲ ਬਦਸਲੂਕੀ ਤੇ ਲਟੀ-ਧਾੜੇ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਸੀ, ਤੇ ਇੰਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲਈ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਸਾਡੇ ਜੁਗ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮਨਾਹੀ ਜਰਮਨਾਂ ਨੇ ਮੁਕਾ ਦਿੱਤੀ, ਤੇ ਅਫ਼ਸਰ ਆਪਣੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਬੇਕਿਰਕ ਹੋ ਕੇ ਜੰਗ ਲੜਨ: ਖ਼ਬਰਦਾਰ, ਕੋਈ ਮਨੁੱਖੀ ਜਜ਼ਬਾ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾ ਜਾਗੇ । ਉਹ ਅਜਿਹੀ ਜੰਗ ਲੜ ਰਹੇ ਸਨ ਜਿਹੜੀ ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੇ ਵਹਿਸੀ ਧਾੜਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਜ਼ਾਲਮ ਸੀ - ਭਾਵੇਂ ਏਸ ਆਪਣੀ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਅਖੀਰ ਅਸੀਂ ਹਮਦਰਦੀ ਤੇ ਤਰਸ ਦੀ ਓਨੀ ਕਦਰ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਸਾਂ ਜਿੰਨੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।

ਪੰਦਰਾਂ ਸੌ ਵਰ੍ਹੇ ਹੋਏ ਔਟਿਲਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ 'ਰੱਬੀ ਕਹਿਰ' ਸਮਝਿਆ ਸੀ, ਤੇ ਤੇਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਚੰਗੇਜ਼ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਮਨੁੱਖਜਾਤੀ ਦਾ ਸਰਵ-ਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਠਾਣੀ ਸੀ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਲਾਮ-ਡੇਰੀ ਸਮੇਤ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਤੇ ਜੁਗਾਂ ਦੀਆ ਵਿਟਕਾਰਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁੰਮਨਾਮੀ ਵਿੱਚ ਦਲ ਰਹੀਆ ਸਨ।

ਜੋ ਉਹਦੀ ਆਪਣੀ ਕੌਮ ਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਤਹਿਸ-ਨਹਿਸ ਕਰਨ ਦਾ ਭੂਤ ਹੁਣ ਹਿਟਲਰ ਦੇ ਸਿਰ ਸਵਾਰ ਹੋਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਜੋ ਜਰਮਨ, ਕੌਮ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਮਾਲਕ ਬਣੀ ਰਹਿ ਸਕੇ! ਤੇ ਉਹਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਵੀ ਇਸੇ ਸੋਦਾਈ ਅਭਿਮਾਨ ਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਓਹਲੇ ਲੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਐਟਿਲਾ ਤੇ ਚੰਗੇਜ਼ ਖ਼ਾਨ ਬੇ-ਤਰਸ ਬੇ-ਤਹਿਜ਼ੀਬ ਵਹਿਸ਼ੀ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਲਿਖਣਾ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨਸ਼ਿਆਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦੀਆਂ ਖੋਪਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਾਬਾਂ ਪੀਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਬੇਸਮਝੀ ਦੇ ਕਾਲਿਆਂ ਜੁਗਾਂ ਵਿੱਚ ਏਸ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਜਨਮੇ ਸਨ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਜਰਮਨ ਚੇਲਾ ਤੇ

ਇਜ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਪੁਰਾਣੇ ਵਕਤਾਂ ਦੀ ਕਬਰ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿੱਕਲ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਭਿਆ ਆਖਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਆਣ ਕੁੱਦਿਆ ਸੀ।

ਕੋਕੋਰ ਦਿਮਿਤੀਅਸ, ਸਿਪਾਹੀ ਦਰਜਾ ਅਵੱਲ, ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਸਭ ਮਾਮਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਲੋਅ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਭਾਵੇਂ ਉਹਨੂੰ ਇਹਦਾ ਪੂਰਾ ਮਤਲਬ ਤੇ ਮਹੱਤਤਾ ਹਾਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਮਝ ਆਈ। ਉਹਨੇ ਵਿੱਤ ਮੁਤਾਬਕ ਆਪਣੇ ਖ਼ਿਆਲਾ ਨੂੰ ਕੁਝ ਤਰਤੀਬ ਦੇਣ, ਤੇ ਏਸ ਬਾਰੇ ਡੂੰਘੀ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਜਤਨ ਕੀਤਾ। ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ, ਉਹਨੂੰ ਹੋਰ ਕਈ ਕੁਝ ਸਮਝ ਲੈਣ ਪਿੱਛੋਂ ਇਹ ਸਮਝ ਆ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਉਹਦੇ ਜੰਗ ਦੀ ਬਲੀ ਚੜ੍ਹਾਏ ਜਾਣ ਦੀ ਵਾਰ ਹੁਣ ਆਣ ਪੁੱਜੀ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪੂਰਬੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਚਿਰ ਦਾ ਇਹ ਤਬਾਹੀ ਦਾ ਝੱਖੜ ਝੁਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਉਹਦਾ ਤਾਂ ਉੱਕਾ ਕੋਈ ਵੈਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਤੇ ਸਗੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਭਰਾ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਦੀ ਮੌਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹਦਾ ਤੇ ਉਹ ਆਪ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਲਈ ਤੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਊਂਣਾ ਚਾਹਦਾ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਜਵਾਨੀ ਉਹਨੇ ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਤਸੀਹਿਆਂ ਭਰੀ ਗੁਲਾਮੀ ਭੋਗੀ ਸੀ, ਤੇ ਹੁਣ ਉਹ ਉਹਦੀ ਜਾਨ ਵੀ ਓਸ ਕੋਲੋਂ ਮੰਗ ਰਹੇ ਸਨ- ਇਸ ਸੋਚ ਨੇ ਉਹਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਅੰਨ੍ਹਾਂ ਜੋਸ਼, ਇੱਕ ਚਹਿਸੀ ਝੱਖੜ ਝੁਲਾ ਦਿੱਤਾ...

ਉਹਨੂੰ ਸਮਝ ਆਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਜੰਗ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਲੋਟੂਆਂ ਦੀ ਜੰਗ ਸੀ, ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਸਦੀਵੀਂ ਲੱਟੂਆਂ ਦੇ ਲਾਹੇ ਲਈ ਸਦੀਵੀਂ ਭੁੱਖਿਆਂ ਨੂੰ ਮਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਕਿ ਵੱਡੇ ਜਗੀਰਦਾਰ ਤੇ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦੇ ਕੇ ਜੰਗ ਲੜ ਰਹੇ ਸਨ, ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਉਚੇਚਾ ਮਨੋਰਥ ਸੀ ਕਿ ਰੂਸੀ ਇਨਕਲਾਬ ਤੇ ਉਹਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ, ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਮੰਡਲਾਂਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਇਆ ਜਾਏ।

ਜਿਹੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂਬਾਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਫਲੋਰੀਆ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਹੜੀ ਵਾਕਫ਼ੀ ਤੇ ਸਲਾਹ ਉਹਨੇ ਉਹਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਤੇ ਕੁਝ ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਕਿਤਾਬੜੀਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਉਹਨੇ ਲਈਆਂ ਸਨ ਤੇ ਮੋਮਬੱਤੀ ਕੋਲ ਡੂੰਘੀ ਰਾਤ ਤੱਕ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਸਨ - ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹਦੇ ਵਿੱਚ ਚਾਨਣ ਦੀ ਇਹ ਕਿਰਨ ਪਈ ਤੇ ਸੋਝੀ ਦਾ ਇਹ ਅਰੰਭ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਚਿੱਠੀ ਭਾਵੇਂ ਅਨਾੜੀ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਇੰਜ ਲਿਖੀ ਸੀ ਕਿ ਸਭ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਅਖ਼ੀਰ ਢੱਠੀ-ਕੱਢੀ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜ ਗਈ।

ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਨੂੰ ਇੰਜ ਸਮਝ ਪਿਆ ਕਿ ਉਹ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਕੋਲ ਜਾਏ "ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਇੱਕ ਵਾਰ ਏਸ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਫੇਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਮਿਲ ਸਕਣ ।" ਤੇ ਜੇ ਉਹ ਜਾ ਨਹੀ ਸੀ ਸਕਦੀ ਤਾਂ ਫੇਰ ਉਹਨੂੰ ਉਡੀਕੇ, ਬੇਦ ਉਹ ਪਿੰਡ ਆ ਕੇ ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਨੂੰ ਟੋਲ ਲਏਗਾ।

ਇਹ ਚਿੱਠੀ ਪਿਆਰ ਤੇ ਡੂੰਘੀ ਉਦਾਸੀ ਦੋਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਸੀ। ਦਿਨਾਂ ਤੇ

ਸਾਤਿਆਂ ਦੇ ਅਣਦਿਸਦੇ ਸਵਰਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਡਾਕੀਆ ਢੱਠੀ-ਕੰਢੀ ਪੁੱਜਾ ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਕਾਹਲੀ- ਕਾਹਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ਉੱਤੇ ਪੁੱਜ ਕੇ ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੜਾ ਦਿੱਤੀ । ਕੁੜੀ ਦੀਆਂ ਗੋਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਜਿਵੇਂ ਲਾਟਾ ਬਲ ਪਈਆਂ ਹੋਣ, ਤੇ ਉਹ ਅਣਬਲੇ ਅਚੰਭੇ ਨਾਲ ਇਸ ਖ਼ਤ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਹੀ ਵਾਰ ਪੜ੍ਹਦੀ ਗਈ। ਉਹਨੇ ਚੁਪਾਸੀ ਇੱਕ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀ, ਉਹਦੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਤਾੜ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ ? ਤੇ ਉਹਨੇ ਇਹ ਚਿੱਠੀ ਆਪਣੀ ਚੋਲੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਲਈ, ਉਹਨਾਂ ਤੁਲਸੀ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਕੋਲ ਜਿਹੜੇ ਉਹਨੇ ਓਸ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ ਜਿਲ੍ਹੇ ਬਾਰੇ ਹੁਣ ਉਹਨੂੰ ਕੋਈ ਆਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹੀ ਤੇ ਹੁਣ ਓਸੇ ਨੇ ਹੀ ਉਹਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਭੇਜੀ ਸੀ।

ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ- ਪਰ ਮੂੰਹਾਂ ਤੋਂ ਕੰਨਾਂ ਤੱਕ, ਬਿਗਲਾਂ ਤੇ ਖ਼ੁਫ਼ੀਆ ਮੁਹਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਕੇ, ਗਪੋੜੀ ਤੇ ਧਰਮ-ਮਾਤਾ ਤੱਕ, ਦੁਰੇਡੇ ਵਸਦੇ ਕਿਸੇ ਚਾਚੇ ਦੇ ਪੁੱਤ ਭਰਾ ਤੋਂ ਤੇ ਅਖ਼ੀਰ ਢੱਠੀ-ਕੰਢੀ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕਿ 1942 ਵਾਲੀ ਫੌਜੀ ਭਰਤੀ ਛੇਤੀ ਹੀ ਮੋਰਚੇ ਉੱਤੇ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਤੇ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਢਿੱਲ ਦੇ ਮਾਪੇ, ਵਹੁਟੀਆ, ਵੀਰ ਤੇ ਭੈਣਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਹੋਰ ਤੱਕਣ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਜੱਫੀ ਪਾਣ ਲਈ ਤੁਰ ਪੈਣ।

"ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ!" ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਨੇ ਟਿਕਵੀਂ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਤੇ ਭਾਈਏ ਨੂੰ ਤੱਕਦਿਆਂ, ਤੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਮੀਢੀਆਂ ਸੁਆਰਦਿਆਂ ਫੈਸਲੇ- ਭਰੇ ਲਹਿਜੇ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ।

"ਤੱਕ ਤਾਂ ਸਹੀ, ਕਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਵਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਹਾ ਫੁੱਲ ਟੁੰਗਿਆ ਸੂ!' ਸਤਾਂਕਾ ਕੁਰੱਖ਼ਤ ਜਿਹੀ ਬੋਲੀ, "ਇਹਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਕੋਈ ਚਿੱਠੀ ਆਈ ਹੋਣੀ ਏ।"

"ਹਾਂ, ਆਈ ਸੂ," ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਡਾਕੀਏ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਹੁਣੇ ਸ਼ਰਾਬਖ਼ਾਨੇ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਸੀ - ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ।"

"ਨੀ ਨਿਰਲੱਜੇ, ਤੇਰੇ ਦੀਦਿਆਂ 'ਚੋਂ ਉੱਕਾ ਹੀ ਸ਼ਰਮ ਮੁੱਕ ਗਈ ਏ! ਤੈਨੂੰ ਹੁਣੇ ਯਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਨੇ, ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਤਲੰਗਿਆ ਦੀਆਂ ਰਜਮੇਟ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕਲਰਕ ਕੋਲ ਲਿਖਵਾਈਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਸਭਨਾ ਵਿਚ ਨਸ਼ਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ ਤੇ ਸਾਰੇ ਤੁਹਾਡੀ ਖਿੱਲੀ ਉਡਾਂਦੇ ਨੇ। ਗੀਤਜ਼ਾ ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ਕਹਿੰਦਾ ਏ ਤੇਰੀ ਥਾਂ ਏਥੇ ਨਹੀਂ ਕਾਨਵੈਂਟ 'ਚ ਏ ।"

"ਏਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਸਗੋਂ ਮੇਰੀ ਥਾਂ ਏਥੇ ਵੇ, ਏਥੇ ਦੇ," ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਨੇ ਘਿਰਨਾ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਕੁਝ ਟੇਰ ਕੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, 'ਤੇ ਚਿੱਠੀ ਉਹਦੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਹੀ ਲਿਖੀ ਏ।"

"ਹੂੰ ਉਹ ਕਿਤੇ ਓਥੇ ਵੇਜ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਮੁਣਸ਼ੀ ਬਣ ਗਿਆ ਹੋਣਾ ਏ ਨਾ ।" ਗੀਤਜ਼ਾ ਨੇ ਘੁਮੰਡ ਨਾਲ ਕਿਹਾ।

"ਹਾਂ, ਉਹਨੇ ਪੜ੍ਹਨਾ ਲਿਖਣਾ ਸਿੱਖ ਲਿਆ ਏ, ਇਸ ਚਿੱਠੀ 'ਚੋਂ ਸਾਫ਼ ਪਤਾ

ਲੱਗਦਾ ਏ।"

"ਕੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਉਹਦਾ ਕੰਮ ਏ ?" ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲਾ ਤਬਕਿਆ, "ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਨੂੰ ਕੀ ਲੱਗੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਨਾਲ ? ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕਈ ਕੁਝ ਸੋਚਣਾ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਉਹ ਲਾਮ 'ਤੇ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਉਹ ਸਾਡੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨਾਲ ਲੜਦਾ ਏ । ਇਹ ਉਹਦਾ ਕੰਮ ਏ। ਉਹ ਬੰਦੂਕ ਫੜਦਾ ਏ, ਉਹ ਗੋਲੀ ਚਲਾਂਦਾ ਏ। ਦੁਸ਼ਮਣ ਵੀ ਗੋਲੀ ਚਲਾਂਦਾ ਏ। ਇਹੀ ਏ ਜੇ ਅਸੀਂ ਸ਼ਰਾਬਖ਼ਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਆਂ। ਕੁਝ ਢੇਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਫੇਰ ਢੇਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ..."

"ਗ੍ਹੀਤਜਾ, ਤੇਰੀ ਮਨਸਾ ਏ ਕਿ ਤੇਰਾ ਭਰਾ ਮਰ ਜਾਏ?"

"ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਮਨਸ਼ਾ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਜੰਗ ਜੰਗ ਏ।"

"ਤੇ ਤੂੰ ਪਿੱਛੇ ਉਹਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ ਮਾਲਕ ਬਣਿਆ ਰਹੇ ।"

"ਕਿਹੜੀ ਜਾਇਦਾਦ ? ਉਹਦੀ ਤਾਂ ਇੱਕ ਕੋਡੀ ਵੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨਹੀਂ। ਕੁਝ ਕਰਮਾਂ ਨਿਰਸ ਜਿਹੀ ਤੋਂ, ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਅੱਪੜ ਪਈ।"

"ਪਰ ਜੇ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਪਰਤ ਆਏ ?"

"ਉਹਨੂੰ ਆ ਜਾਣ ਦਿਓ !'

ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਆਪਣੇ ਭਾਈਏ ਦੇ ਮੋਟੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਵਲੂੰਦਰਨਾ ਚਾਹਦੀ ਸੀ, ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਕੱਢ ਲੈਣਾ ਚਾਹਦੀ ਸੀ। "ਉਹ ਜ਼ਰੂਰ ਪਰਤ ਕੇ ਆਏਗਾ।" ਇਹ ਲਫ਼ਜ਼ ਉਹਨੇ ਇੰਜ ਕਹੇ ਜਿਵੇਂ ਜਿੱਤ ਦਾ ਗੀਤ ਗੋਂ ਰਹੀ ਹੋਵੇ।

"ਤੈਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪਤਾ ਏ?"

"ਮੈਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਨੀ ਆਂ।"

"ਕੀ ਚਿੱਠੀ 'ਚ ਇੰਜ ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਏ ?"

"ਹਾਂ, ਇਜ ਹੀ ਚਿੱਠੀ 'ਚ ਲਿਖਿਆ ਏ !"

"ਮੈਨੂੰ ਵਿਖਾ ਖ਼ਾਂ, ਤਾਂ ਜੋ ਮੈਂ ਆਪ ਤੱਕ ਸਕਾ ।"

"ਤੂੰ ਕੀ ਤਕੇਗਾ ? ਤੈਨੂੰ ਕਿਤੇ ਪੜ੍ਹਨਾ ਆਉਂਦਾ ਏ ?"

"ਮੈਨੂੰ ਦੇ ਦੇ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਆਖਨਾ ਪਿਆ ਵਾਂ। ਪਾਦਰੀ ਮੈਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਦਏਗਾ।"

"ਓਸ ਕੋਲੋਂ ਆਪਣੀ ਕਿਰਿਆ ਕਰਵਾ! ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਚਿੱਠੀ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਲਾਣ ਦੇਣਾ।"

"ਜੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੀ ਲੋੜ ਈ- ਤਾਂ ਭਲਮਾਨਸਾਈ ਨਾਲ ਚਿੱਠੀ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਫੜਾ ਦੇ।"

"ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਤੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮਾਰ ਚੁੱਕਿਆ ਹੋਏਗਾ, ਹੁਣ ਉਹਦੀ ਹੀ ਜਾਨ ਲੈ ਸਕੇਗਾ। ਮੈਨੂੰ ਹੱਥ ਤਾਂ ਲਾ! ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਤੱਕਾਂ, ਵਹਿਬੀ, ਪਾਜੀ।"

ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਅਗਾਂਹ ਨੂੰ ਲਪਕਿਆ। ਉਹਦੀ ਵਹੁਟੀ ਹੱਥ ਮਲਦੀ ਹੋਈ ਚੀਕੀ। ਕਿਸੇ ਗੁਲਹਿਰੀ ਵਾਗ ਸੁਬਕ ਤੇ ਛੁਹਲੀ ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਬਚ ਕੇ ਆਪਣੀ ਧਰਮ-ਮਾਤਾ

ਉਤਜ਼ਾ ਵੱਲ ਨੱਠ ਗਈ।

ਦੁਪਹਿਰੀ ਸਤਾਂਕਾ ਉਹਨੂੰ ਬੁਲਾਣ ਗਈ, "ਰੋਟੀ ਤਿਆਰ ਏ। ਹੁਣ ਤੈਨੂੰ ਹੋਰ ਡਰਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ। ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਦਾ ਰੋਹ ਟਲ ਗਿਆ ਏ।"

"ਮੈਂ ਓਸ ਬੰਦੇ ਦੇ ਮੋਥੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗਣਾ ਜਿਹੜਾ ਮੈਨੂੰ ਇੰਜ ਘਿਰਣਾ ਕਰਦਾ ਏ।“

ਊਤਜਾ ਵਿਧਵਾ ਜਨਾਨੀ ਸੀ, ਅੰਧਖੜ ਉਮਰ, ਪਰ ਦਿਸਣੇ ਹਾਲੀ ਜਵਾਨ। ਉਹਨੇ ਦੋਵਾਂ ਵੱਲ ਝਾੜ ਭਰੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਤੱਕਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਫ਼ਿਕਰ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਭਰਵੱਟੇ ਉਹਦੀਆਂ ਕਾਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਜਾਪਦਾ ਕਿ ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਉਹਦੇ ਮੱਥੇ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀਆਂ ਖੁੱਭੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। "ਸੁਣੇ ਕੁੜੀਓ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਸ਼ਰਮ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ? ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਤੁਹਾਨੂੰ ਛੱਜ 'ਚ ਪਾ ਕੇ ਛੋਟੇਗਾ ।“

"ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਏ, ਪਰ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦੀ ਆ ? ਤੂੰ ਹੀ ਉਹਨੂੰ ਮਤ ਦੇ ਕਿ ਉਹ ਘਰ ਪਰਤ ਆਏ। ਉਹਨੂੰ ਡਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਵੀ ਬਦਨਾਮੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹਦਾ। ਉਹਦੇ ਵਰਗੇ ਆਦਮੀ ਤਾਂ ਦੂਜਿਆਂ ਕੋਲੋਂ ਇੱਜ਼ਤ ਲੈਣ ਦੇ ਭੁੱਖੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਉਹ ਹੁਣ ਫੇਰ ਕਦੇ ਇਸ ਸੁਦੇਣ ਵਿਚਾਰੀ ਨਾਲ ਝਗੜਾ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ ਲੈਣ ਲੱਗਾ।"

"ਤੂੰ ਹੋਏਗੀ ਸੁਦੇਣ!" ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਚੀਕੀ, "ਮੈਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਰਾਖੀ ਕਰ ਰਹੀ ਆ, ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰ ਰਹੀ ਆਂ ।"

"ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਮਨ ਮਰਜ਼ੀ ਕਰ," ਸਤਾਂਕਾ ਅੱਗੋਂ ਬੜੀ ਹੀਣੀ ਬਣ ਕੇ ਬੋਲੀ, "ਪਰ ਘਰ ਆ ਜਾ ਹੁਣੇ ਹੀ ਮਸ਼ੀਨ ਉੱਤੇ ਭੀੜ ਜੁੜ ਚੁੱਕੀ ਏ ਤੇ ਜਿੰਨੇ ਮੂੰਹ ਓਨੀਆਂ ਗੱਲਾ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਨੇ। ਭੀਤ-ਸੁਭੀਤੀ ਗੱਲਾਂ ਉਹ ਪੁੱਛ ਰਹੇ ਨੇ ਕਿਤੇ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਕਾਨਵੈਂਟ 'ਚ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ?... ਕੀ ਤੇਰੀ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨਾਲ ਕੁੜਮਾਈ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਏ?- ਤੇ ਹੋਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨਾ ਕੁਝ..."

"ਜੇ ਤੂੰ ਇੱਕ ਲਫ਼ਜ਼ ਵੀ ਹੋਰ ਕੁਈ," ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਗੱਜੀ, 'ਤਾਂ ਮੈਂ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਨਿੱਕਲ ਆਵਾਂਗੀ ਤੇ ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਤੁਹਾਡੇ ਮਗਰ ਲਾ ਦਿਆਂਗੀ।"

"ਰੱਬ ਇੰਜ ਕਰਨ ਤੈਨੂੰ ਰੋਕੋ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਦੀ ਭਲੀ ਨਹੀਂ ।"

"ਜਾ, ਨਾਸਤਾਸੀਆ," ਉਤਜ਼ਾ ਨੇ ਵਿੱਚ ਪੈ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਕੁਝ ਅਕਲ ਕਰ। ਤੇ ਚੇਤੇ ਰੱਖ ਕਿ ਮੈਂ ਕੋਈ ਬਹੁਤੀ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਤੇ ਸਭ ਕੁਝ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੇਖ ਰਹੀ ਆਂ ।" ਫੇਰ ਉਹਨੇ ਸਤਾਂਕਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਉਂਗਲੀ ਨਾਲ ਧਮਕੀ ਦਿੰਦਿਆਂ ਤੇ ਨਜਿੱਠਵੇਂ ਲਹਿਜੇ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ, "ਤੁਹਾਨੂੰ ਓਵੇਂ ਹੀ ਕਰਨਾ ਪਏਗਾ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਆਖਦੀ ਏ। ਤੁਸਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਜਾ ਕੇ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਹੋਏਗਾ। ਤੁਸੀਂ ਉਹਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਪੈਸੇ ਲੈ ਜਾਣੇ, ਓਸ ਵਿਚਾਰੇ ਨੂੰ ਲੋੜੀਂਦੇ ਹੋਣਗੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਗੋਂ ਉਹਦਾ ਪੰਧ ਬੜਾ ਲੰਮਾ ਤੇ ਬਿਖੜਾ ਏ। ਤੂੰ ਜਾ ਕੇ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਇਜ ਹਮਦਰਦੀ ਦੇ ਬੋਲ ਸਾਂਝੇ ਕਰੀਂ ਜਿਵੇਂ ਤੇਰਾ ਉਹ ਵੀਰ ਹੋਵੇ

“ਹਾਂ, ਊਤਜ਼ਾ, ਅਸੀਂ ਇਹ ਸਭ ਕਰਾਂਗੇ। ਮੈਂ ਸਹੁੰ ਖਾਂਦੀ ਆਂ ਅਸੀਂ ਇੰਜ ਵੀ"

ਕਰਾਂਗੇ ।" ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਵਹੁਟੀ ਮੰਨ ਗਈ, ਤੇ ਅਚਾਨਕ ਢਿੱਲੀ ਜਹੀ ਪੈ ਕੇ ਉਹਨੇ ਹਉਕਾ ਭਰਿਆ।

ਏਨੀ ਦੇਰ ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਗੀਤ ਗੁਣਗੁਣਾਨ ਦਾ ਪੰਜ ਕਰ ਕੇ, ਆਪਣੀ ਤਲੀ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵਿੱਚੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੇਖਦੀ ਆਪਣੇ ਕੇਸਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਹਾ ਫੁੱਲ ਸਜਾਂਦੀ ਰਹੀ। ਉਤਜ਼ਾ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਲੱਗਣੇ ਬਚਾਣ ਲਈ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਹੌਲੀ ਜਹੀ ਥੁੱਕਿਆ। "ਇਹਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਵੀ ਇਨ-ਬਿੰਨ ਇੰਜੇ ਹੀ ਸਾਂ... ।"

ਦੋ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਪਿੱਛੋਂ ਇੱਕ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ, ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚੋਂ ਆਏ ਜੱਟਾਂ ਤੇ ਜੱਟੀਆਂ ਦਾ ਝੁਰਮਟ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵੱਡੇ ਚੌਕ ਵਿਚ ਆਣ ਜੁੜਿਆ। ਕੋਈ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਸੀ, ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਰੇੜਿਆਂ ਤੇ ਗੋਡਿਆਂ ਵਿੱਚ। ਪਰ ਉਹ ਵਲ ਵੇਚਣ ਨਹੀਂ ਸਨ ਆਏ, ਨਾ ਹੀ ਸਬਜ਼ੀ ਜਾਂ ਆਪਣਾ ਡੰਗਰ ਵੱਛਾ ਵੇਚਣ ਆਏ ਸਨ; ਉਹਨੇ ਦੇ ਕੋਲ ਸਿਰਫ ਖਾਣ ਪੀਣ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਗੰਢੜੀਆਂ ਤੇ ਕੁਝ ਕੱਪੜੇ ਸਨ। ਰੇਡੀ ਤੋਂ ਦੁਰੇਡੀ ਕੁੱਲੀ ਤੱਕ ਵੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਕੂਚ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਪੁੱਜ ਗਈ ਸੀ। ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ, ਜਿਹੜਾ ਢੱਠੀਕੰਢੀ ਦਾ ਹੀ ਸੀ, ਉਹ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਇਹਦੇ ਸਾਕਾ ਦੇ ਆਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਦੇਣ ਲਈ ਨੱਸ ਗਿਆ।

"ਕੀ ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲੇ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਆਈ ਏ ਕਿ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਏ ?" ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਕੇ ਹੱਸ ਪਿਆ।

"ਨਹੀਂ, ਇਹ ਤੇ ਕੋਈ ਓਦੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਏ, ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਸੁਹਣਾ, ਗਾਰਲੀਆ ਤੂਦੋਰ ਨੇ ਅੱਖ ਮਾਰ ਕੇ ਕਿਹਾ।

ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅੱਜ ਛੋਟੀ ਸੀ। ਪਰ ਸਾਰਜੰਟ ਕਾਤਾਰਾਮਾ ਛੁੱਟੀ ਦੇ ਦਿਨ ਰੋਜ਼ ਨਾਲ ਵੱਧ ਰੁਝਿਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਕਮਰਿਆਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਪਹਿਰੇ ਉੱਤੇ ਖੜੋਤਾ ਰਹਿੰਦਾ, ਤੇ ਪਰਤਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਕੋਲੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੀਆਂ ਸੁਗਾਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪੋਹਾ ਮੋਹੀ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ।

"ਆ, ਖ਼ਾਂ, ਤੇਰੀ ਸੋਸ ਦੇ ਚਾਰ ਪੂਜ ਪਰਚਾਰਕਾਂ ਦੀ ਸਹੁੰ! ਸ਼ਹਿਰ ਚੰਗੀਆਂ ਸ਼ੋਆਂ ਨਾਲ ਆਫਰਿਆ ਪਿਆ ਏ- ਤੱਕੀਏ ਸਾਡਾ ਖ਼ਿਆਲ ਕਿਨ੍ਹ-ਕਿਨ੍ਹ ਕੀਤਾ ਏ !"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਜਦੋਂ ਚੌਕ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜਾ ਤਾਂ ਉਹ ਮੁੜਕੋ-ਮੁੜਕੀ ਤੇ ਸਾਹੋ-ਸਾਹੀ ਹੋਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। 'ਕੋਈ ਓਦੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ, ਤੇ ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਸੁਹਣਾ - ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, ਇੰਜ ਦੀ ਤਾਂ ਕੋਈ ਜਨਾਨੀ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਉਹਦੀ ਭਾਬੀ, ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ; ਸਤਾਂਕਾ ਹੀ ਹੋਏਗੀ। ਪਰ ਕਿੱਥੇ ਸੀ ਉਹ ? ਉਹ ਉਹਨੂੰ ਕਿਤੇ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਹੀ। ਅਚਾਨਕ ਉਹਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕੋਈ ਬੜੀ ਨਰਮਾਈ ਨਾਲ ਉਹਨੂੰ ਪਿੱਛੋਂ ਬਾਹਵਾਂ ਤੋਂ ਖਿੱਚ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਦਮ ਮੁੜਿਆ ਤੇ ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਚਾਰ ਹੋ ਗਈਆਂ, ਔਖਾ ਜਿਹੜੀਆ ਇੱਕ ਅਲਕਾਰ ਕੋਮਲਤਾ ਨਾਲ ਬਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਹਨੂੰ ਉਹਦੇ ਕੇਸਾਂ ਵਿਚਲਾ ਸੂਹਾ ਫੁੱਲ ਦਿਸਿਆ। ਉਹਦਾ ਪਤਲਾ ਜਿਹਾ ਲੋਕ ਬੜਾ ਛਬੀਲਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤੇ ਹੱਸਦਿਆਂ ਉਹਦੇ ਚਮਕਦੇ ਦੰਦ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ

ਸਨ।"

"ਤੇਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਾਲੀ ਗੰਢੜੀ ਮੈਂ ਉਤਜਾ ਮਾਂ ਕੋਲ ਗੱਡੇ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਏ।"

ਤੂੰ ਉਤਜਾ ਨਾਲ ਆਈ ਏ ? ਉਹ ਕਿੱਥੇ ਦੇ?"

"ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਵਾਕਫ਼ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਗਈ ਏ। ਤੇ ਜੇ ਤੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਉਹਨੂੰ ਵੇਲਾ ਨਾ ਲੱਭਾ ਤਾਂ ਉਹ ਤੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਯਾਦ ਤੇ ਅਸੀਸ ਭੇਜਦੀ ਏ।"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਉਹਦਾ ਹੱਥ ਫੜ ਲਿਆ, "ਤੂੰ ਉਹਨੂੰ ਦੱਸ ਦਈ ਮੈਂ ਬੜਾ ਹੀ ਖੁਸ਼ ਆਂ। ਉਹਦੀਆਂ ਸੁਗਾਤਾਂ ਕਰਕੇ ਏਨਾ ਨਹੀਂ, ਜਿੰਨਾ ਏਸ ਕਰਕੇ ਕਿ ਉਹਨੇ ਤੈਨੂੰ ਭੇਜਿਆ ਏ।"

"ਉਹਨੇ ਨਹੀਂ ਮੈਨੂੰ ਭੇਜਿਆ, ਮੈਂ ਆਪ ਆਈ ਆਂ," ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, "ਜੇ ਤੈਨੂੰ ਕਿਤੇ ਪਤਾ ਹੋਵੇ ਸਾਡੇ ਘਰ ਮੇਰੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਕੀ ਕਲੇਸ ਪਿਆ ਏ! ਗੀਤਜ਼ਾ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਜਾਨੋਂ ਹੀ ਮਾਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਝੱਖੜ ਵੀ ਟਲ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਫੇਰ ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਸਾਰੀ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸਾਂਗੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਵੀ ਆ ਰਹੇ ਸਨ. ਪਰ ਕੱਲ੍ਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਹੀ ਮੇਰੀ ਭੈਣ ਦੇ ਢਿੱਡ ਵਿੱਚ ਏਨੀ ਪੀੜ ਉੱਠੀ ਕਿ ਉਹ ਤਾਂ ਹਿੱਲਣ ਜੋਗੀ ਨਾ ਰਹੀ, ਤੇ ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਨੇ ਪੰਜ ਪਾਇਆ ਕਿ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਓਥੇ ਪਿੱਛੇ ਮਸ਼ੀਨ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ। ਸੋ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਧਰਮ-ਮਾਤਾ ਨਾਲ ਗੱਡੇ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਚਲੀ ਆਈ। ਇੰਜ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਨਾ ਆਂਦਾ.."

"ਖੁਸ਼ੀ ਆਪ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਈ ਏ..."

ਉਹ ਅਚਾਨਕ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਈ। ਉਹ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਇੰਜ ਤੱਕ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਤੇ ਉਹਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵੇਖ ਰਹੀ ਹੋਵੇ। ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਧ-ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਬੁੱਲ੍ਹੀਆ ਕੰਬ ਰਹੀਆਂ, ਤੇ ਲਿਸ਼ਕਦੇ ਐਥਰੂ ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਡਲ੍ਹਕ ਆਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੁਆਲੇ ਸੰਘਣੀ ਭੀੜ ਸੀ। ਰਾਤ-ਲੰਘਦੇ ਕੁਝ ਲੋਕੀ ਕਦੇ ਕਦੇ ਬਿੰਦ ਕੁ ਠਹਿਰ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲ ਤਕ ਕੇ ਹਮਦਰਦੀ ਨਾਲ ਮੁਸਕਰਾਂਦੇ। ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਜਾਪਿਆ ਕਿ ਜੋ ਕੁਝ ਉਹਨਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਉਹਦੇ ਲਈ ਇਹ ਥਾਂ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਹੱਥ ਉਹਨੇ ਫੜਿਆ ਸੀ ਉਹਦੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੁਮਾਲ ਸੀ। ਇਹ ਰੁਮਾਲ ਉਹਦੇ ਲਈ ਸੀ, ਤੇ ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇਹ ਰੁਮਾਲ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਏਗਾ, ਤੇ ਏਸ ਰੁਮਾਲ ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਵਾਲੀ ਕੁੜੀ ਦੇ ਅੱਥਰੂ ਤੇ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਸਭਨੀ ਥਾਈਂ ਉਹਦੇ ਅੰਗ-ਸੰਗ ਰਹੇਗੀ। ਉਹ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਉਹਦੇ ਮਗਰ- ਮਗਰ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹਦੀਆਂ ਧੁੱਪ-ਰਚੀਆਂ ਗੋਲ਼ਾਂ ਨਿੱਖਰ ਆਈਆਂ ਸਨ। ਬਿਨ ਬੋਲੇ ਹੀ ਉਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਚੁਪੀਤੇ ਪਾਸਿਆਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਹੋ ਪਏ। ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਕਈ ਸੋਖਣੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਪਾਰ ਕੀਤੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁਪਾਸੀਂ ਬਹਾਰ-ਖਿੜਾਏ ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਬਗੀਚੇ ਸਨ। ਫੇਰ

ਉਹ ਇੱਕ ਸੜਕ ਵੱਲ ਮੁੜ ਪਏ, ਜਿਦੇ ਦੁਵੱਲੀ ਉੱਚੇ-ਉੱਚੇ ਫੁੱਲਦਾਰ ਰੁੱਖ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੂਹੇ-ਸੂਹੇ ਗੁੱਛੇ ਪਲਮੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਜਿਸ ਬੂਹੇ ਥੱਲਿਓਂ ਲੰਘ ਕੇ ਉਹ ਏਧਰ ਮੁੜੇ ਸਨ, ਓਸ ਉੱਤੇ ਮੋਟੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, "ਸਦੀਵੀਂ ਸੜਕ ।" ਉਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਇੱਕੋ ਵੇਲੇ ਇੱਕੋ ਜਿੰਨੀ ਹੌਲੀ ਵਾਜ ਵਿੱਚ ਜੋੜ ਕਰ-ਕਰ ਕੇ ਇਹ ਲਫ਼ਜ਼ ਪੜ੍ਹੇ ਜਿਹੜੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਾ ਆਏ।

ਏਸ ਸੜਕ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਉੱਤੇ ਉਹ ਇੱਕ ਕਬਰਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ। ਜੋ-ਜੋ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬੀਤਿਆ ਸੀ, ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਉਹ ਸਾਰਾ ਦੱਸਦੀ ਰਹੀ। ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਉਹਦੀ ਕੂਲੀ ਮਿੱਠੀ ਵਾਜ ਉੱਤੇ ਮੋਹਿਤ ਹੋਇਆ ਸਭ ਕੁਝ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ। ਵਿੱਚ-ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੱਕ ਜੰਗਲੇ ਕੋਲ ਖੜੇ ਜਾਂਦੇ, ਜਿਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸੋਜਰੇ ਫੁੱਲ ਤੇ ਕੁਮਲਾਏ ਹਾਰ ਪਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਇੱਕ ਨੁੱਕਰੇ, ਗਰੀਬੜੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਉੱਗੀ ਇੱਕ ਝਾੜੀ ਵਿੱਚ ਕੋਇਲ ਕੁਕ ਰਹੀ ਸੀ। ਸਭ ਕੁਝ ਸੂਰਜੀ-ਚਾਨਣੇ ਤੇ ਚੁੱਪ ਵਿੱਚ ਨਹਾਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।

"ਤੂੰ ਜਾ ਰਿਹਾ ਏ ?" ਉਹਨੇ ਅਚਾਨਕ ਉਹਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਉਹੀ ਕੰਬਣੀ ਸੀ, ਤੇ ਓਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਟਿਕਵੀਂ ਨੀਝ। ਪਰ ਉਹਨੇ ਉਹਨੂੰ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਲਈ ਵਕਤ ਨਾ ਦਿੱਤਾ। "ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਏ," ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਗਈ, "ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕੀ ਉਤਜ਼ਾ ਮਾਂ ਦੇ ਗੱਡੇ ਦੁਆਲੇ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਅਫਸੋਸ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਹੋਰ ਕਿੰਨੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕੀ ਆ ਗਏ। ਉਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ: 'ਛੇਤੀ ਹੀ ਸਾਡਾ ਮੁਲਖ ਖ਼ਾਲੀ ਹੋ ਜਾਏਗਾ, ਸਾਡੇ ਸਾਰੇ ਗੋਭਰੂ ਬਾਹਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਹੋਕੇ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ, ਅਸੀਂ ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਗਰੀਬ ਕਾਮੇ ਆਂ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ: 'ਅਸੀਂ ਜੰਗ ਨਹੀਂ ਚਾਹਦੇ, ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਦਾ ਬੁਰਾ ਨਹੀਂ ਚਿਤਵਦੇ'।"

"ਇਹ ਸਭ ਠੀਕ ਏ, ਪਰ ਅਸੀਂ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਆਂ ?"

"ਫੇਰ ਵੀ ਜਿਥੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਏਗਾ, ਉਹ ਪਰਤ ਹੀ ਆਏਗਾ,'' ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਨੇ ਉਦਾਸ ਜਿਹਾ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਕਿਹਾ।

"ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਭਾਗਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਏ, ਤੇ ਮੈਂ ਜ਼ਰੂਰ ਪਰਤਾਂਗਾ.."

ਉਹਨੇ ਆਪਣੀ ਖੱਬੀ ਬਾਂਹ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਦੁਆਲੇ ਵੱਲ ਲਈ, ਤੇ ਮੱਥਾ ਉਹਦੀ ਹਿੱਕ ਉੱਤੇ ਐਨ ਉਹਦੇ ਦਿਲ ਦੇ ਕੋਲ ਟਿਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਹਦਾ ਦਿਲ ਬੜੀ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਧੜਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਉਡੀਕ ਰਹੀ ਸੀ ਕਦੋਂ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਸੇਗਾ, ਕਦੇ ਉਹ ਉਹਨੂੰ ਚੁੰਮੇਗਾ! ਓਸ ਚਿੱਠੀ ਵਿੱਚ, ਜਿਹੜੀ ਉਹਨੇ ਆਪਣੀ ਚੇਲੀ ਵਿੱਚ ਤੁਲਸੀ ਦੇ ਪੋਤਿਆਂ ਕੋਲ ਸਾਂਭ ਕੇ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਉਹਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਚੁੰਮੀਤ੍ਰਿਆ ਦਾ ਬਚਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਤੇ ਹੁਣ ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪਹਿਲ ਪਲੇਠੀ ਦੀ ਚੁੰਮੀ ਉਡੀਕ ਰਹੀ ਸੀ।

10.

ਗੱਡੀ ਦੇ ਜਿਸ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਸੀ, ਉਹਦੀ ਕਮਾਨ ਕਾਰਪੋਰਲ ਫ਼ਲੋਰੀਆ

ਕੋਸਤੀਆ ਕੋਲ ਸੀ।ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਕਈ ਸਾਥੀ ਵੀ ਏਸੇ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚ ਸਨ।

"ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਫਸਟ ਕਲਾਸ ਦੀ ਸੀਟ ਦਾ ਪੂਰਾ-ਪੂਰਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ," ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਕਿਹਾ। ਡੰਗਰਾਂ ਵਾਲੀ ਗੱਡੀ ਜਿਹੜੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਓਸ ਵਿੱਚ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਦਾ ਇਹ ਮਖ਼ੌਲ ਸੁਣ ਕੇ ਹਾਸੇ ਦਾ ਇੱਕ ਬਖੜ ਝੋਲ ਪਿਆ। ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਸਭਨੀ ਥਾਈ ਇਹ ਮਖ਼ੌਲ ਅੱਪੜ ਗਿਆ। "ਆਪਣੇ ਬਿਸਤਰੇ ਨਾ ਵਿਛਾਓ" ਦਾ ਮਤਲਬ ਸੀ "ਰਤਾ ਸੁੰਗੜ ਜਾਓ, ਏਨੀ ਥਾਂ ਨਾ ਮੋਲੋ।"

"ਆਪਣੇ ਬਿਸਤਰੇ ਲਾ ਲਓ" ਦਾ ਮਤਲਬ ਸੀ "ਉਹ ਨਾੜ ਵਿਛਾ ਲਓ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਤੁਸੀਂ ਸੌਣਾ ਏ ।"

"ਰਤਾ ਪੇਕ ਕਰ ਲਓ ਕਿਤੇ ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੁਰਨਾ ਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਣ," ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਹੱਸਦਿਆਂ-ਹੱਸਦਿਆਂ ਫਬਤੀ ਕਸੀ।

ਤੁਰ ਪੈਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਬਾਰੇ ਮਖ਼ੌਲ ਅਫਸਰਾਂ ਦੇ ਕੰਨਾ ਤੱਕ ਵੀ ਪੁੱਜ ਗਿਆ।

"ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਬੀਤ ਰਹੀ ਏ ?" ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਦੂਜੇ ਡੱਬੇ ਵਿਚਲੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, "ਕੀ ਹਾਲੀ ਤੱਕ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਨੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਧੱਕ ਕੇ ਬਾਰੀਓਂ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ?"

ਸਾਰਜੰਟ ਨੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਜਾਣਾ ਸੀ ਓਸ ਥਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਚਾਕ ਨਾਲ ਕਾਨਵਾਈ ਦੇ ਪੰਜਾਹ ਡੱਬਿਆਂ ਦੇ ਬਾਹਰਵਾਰ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ । ਜਿੱਥੇ ਪੁੱਜਣਾ ਸੀ ਉਹ ਹੈ ਤੇ ਅਣਦੱਸੀ ਥਾਂ ਸੀ, ਪਰ ਸਾਰਜੰਟਾਂ ਨੂੰ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਕੋਲੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਮਾਸਕੋ ਤੇ ਸਤਾਲਿਨਗਰਾਦ ਜਾ ਕੇ ਮੁੱਕਣਾ ਸੀ। ਸੋ ਜਿਹੜੇ ਖ਼ੁਸਖ਼ਤ ਲਿਖ ਸਕਦੇ ਸਨ ਉਹਨਾਂ ਡੱਬਿਆਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਮਟਮੈਲੀ ਲੱਕੜ ਉੱਤੇ ਮੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ: ਬੁਖ਼ਾਰੈਸਟ - ਮਾਸਕੋ। ਪਰ ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਦੂਜਿਆਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਵੱਧ ਜਿਗਰੇ ਤੇ ਹੀਏ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਉਹਨੇ ਬੇਝਿਜਕੇ ਹੀ ਆਪਣੇ ਡੱਬੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਵਾਹ ਦਿੱਤਾ ਮੇਜ਼ਲ ਸਾਈਬੇਰੀਆ। ਐਤਕੀ ਦੀ ਵਾਰੀ ਕਤਲਗਾਹ ਬਹੁਤ ਦੁਰੇੜੀ ਸੀ... ।

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਆਪਣੇ ਡੱਬੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਲਿਖੋ ਬੁਖ਼ਾਰੈਸਟ-ਮਾਸਕੋ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਲਫ਼ਜ਼ ਹੋਰ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਵਾਪਸੀ। ਗੱਡੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦੂਜੇ ਤੱਕ ਸਭਨਾਂ ਝੱਟ ਉਹਦੀ ਨਕਲ ਕਰ ਲਈ।

ਇੱਕ ਸ਼ਾਮ ਵਲੋਰੀਆ ਨੇ ਆਪਣੇ ਡੱਬੇ ਦੇ ਬਾਹਰੋਂ ਵਾਪਸੀ ਦਾ ਲਫ਼ਜ਼ ਮਿਟਾ ਦਿੱਤਾ।

"ਸ਼ੈਤ ਤੂੰ ਓਥੇ ਹੀ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੇਗਾ," ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਮਖੌਲ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ।

ਕਾਰਪੋਰਲ ਨੇ ਏਧਰ-ਓਧਰ ਝਾਕਿਆ, ਇਹ ਪੱਕ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿ ਕੋਈ ਸੁਣ ਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ, ਤੇ ਫੇਰ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤੇ ਬਿਨਾਂ ਮੁਸਕਰਾ ਪਿਆ।

ਚਿੱਟੇ ਵਾਲਾਂ ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਮੂੰਹ ਵਾਲੇ ਕਰਨੈਲ ਪਾਲਾਦੀ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਏਸ ਲਿਖ ਲਿਖਾਈ ਦੀ ਖੇਡ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਬਹੁਤ ਬੁਰਾ ਮਨਾਇਆ।

"ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਹੋ ਕਿ ਇਹ ਚੜੀਤਵਾਈਆਂ ਛੱਡਣ!" ਉਹਨੇ ਨੌਜਵਾਨ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ, "ਤੁਸੀਂ ਕਿਤੇ ਇਹ ਤੇ ਨਹੀਂ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਏ ਕਿ ਉਹ ਮਾਸਕੋ ਤੇ ਸਤਾਲਿਨਗਰਾਦ ਜਾਣ ਲਈ ਬੜੇ ਉਤਾਵਲੇ ਹੋਏ ਹੋਏ ਨੇ ? ਜੇ ਇਹ ਭੁਲੇਖਾ ਜੇ, ਤਾਂ ਦਿਲੋਂ ਕੱਢ ਸੁੱਟੋ। ਸਾਨੂੰ ਹੁਕਮ ਮਿਲਿਆ ਏ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਹਿੱਕ ਕੇ ਓਥੇ ਲੈ ਜਾਈਏ, ਤੇ ਅਸੀਂ ਲੈ ਜਾਵਾਂਗੇ, ਬਸ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਸਾਰੀ ਏਨੀ ਹੀ ਏ! ਇਹ ਅਸਲੀਅਤ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਲੁਕਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਮੈਂ ਇਹਨਾਂ ਪੇਂਡੂਆਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਖਚਰ-ਵਿੱਦਿਆ ਤੋਂ ਜਾਣੂਆਂ ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਹੀ ਠੀਕ ਨੇ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚਾਰਿਆਂ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨਾਲ ਭਲਾ ਕੀ ਵਾਸਤਾ ? ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਉਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ 'ਮੰਜ਼ਿਲ ਸਾਇਬੇਰੀਆ' ਲਿਖੀ ਏ ਉਹਨਾਂ ਤਾਂ ਐਨ ਥਾਂ ਸਿਰ ਸੱਟ ਮਾਰੀ ਏ... ਆਪੀ ਤੱਕ ਕਿ ਸਭ ਡੱਬਿਆਂ ਦੇ ਬਾਹਰੋਂ ਇਹ ਲਿਖਤਾਂ ਮਿਟਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣ।"

ਮਿਟਾਣ ਦਾ ਕੰਮ ਪੂਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

"ਜਦੋਂ ਇਹ ਬਹਾਰ ਰੁੱਤ ਵਿਚਲੀ ਸਫ਼ਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ, ਚੰਗਾ ਹੋਵੇ ਜੇ ਕਿਤੇ ਅਸੀਂ ਸਭਨਾਂ ਮੂਰਖਾਂ ਤੇ ਜੂਆਂ ਲੀਖਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾ ਲਈਏ।" ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਐਲਾਨ ਜਿਹਾ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

ਉਹਦੇ ਪਹਿਲੇ ਮਖ਼ੌਲ ਵਾਂਗ ਇਹ ਮਖ਼ੌਲ ਵੀ ਸਾਰੀ ਕਾਨਵਾਈ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਗਿਆ।

ਜਦੋਂ ਗੱਡੀ ਕੁਝ ਖ਼ਾਸ-ਖ਼ਾਸ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਤੋਂ ਲੰਘਦੀ ਤਾਂ ਗੱਡੀ ਵਿਚਲੇ ਸਾਰੇ ਮੁਸਾਵਰ ਦੇਸ਼-ਭਗਤੀ ਤੇ ਲੜਾਈ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੇ, ਤੇ ਫੇਰ ਇੱਕ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਦੂਜੇ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚ ਚੁੱਪ ਵਰਤ ਜਾਂਦੀ। ਅਮੁੱਕ ਪੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਛੀ ਹਰਿਆਵਲ ਤੱਕ ਕੇ ਸਾਰੇ ਜਵਾਨ ਚੁੱਪ ਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ ਜਹੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ।

“ਧਰਤੀ - ਜਿਹੜੀ ਸਾਡੇ ਲਈ ਜੰਗ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਬੈਠੀ ਏ," ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਆਖਿਆ।

ਫ਼ਲੋਰੀਆ ਵਾਲੇ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚ ਸਭ ਜਣੇ ਹੋਸਣ ਲੱਗ ਪਏ।

"ਤੁਸੀਂ ਸਮਝੇ ਬਿਨਾਂ ਹੱਸ ਰਹੇ ਓ," ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਨਿਹੋਰੇ ਨਾਲ ਕਿਹਾ।

ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਕੇ ਵੇਖਿਆ। ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹਦਾ ਸੁਭਾ ਬੜਾ ਮਖੌਲੀ ਸੀ।

ਏਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਕਈ ਹਫ਼ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਗੱਡੀ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਕਦੇ-ਕਦੇ ਕਈ ਪਸਿੱਤੇ ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਉੱਤੇ ਗੋਡੀ ਇੰਜ ਜਾ ਖੜੀਂਦੀ ਕਿ ਕਿੰਨਾ ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਤੁਰਨ ਦਾ ਨਾਂ ਹੀ ਨਾ ਲੈਂਦੀ । ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਮੀਂਹ ਵਰੁਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ। ਓਦੋਂ ਸੰਘਣੀ ਸਿਲੀ ਧੁੰਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਗਲੇਫੇ ਜਾਂਦੇ । ਇਹ ਧੁੰਦ ਕਾਲੇ ਦੁੱਖਾਂ ਵਾਂਗ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾ ਲੈਂਦੀ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕੋਈ ਮੁਜਰਮ ਤੇ ਕੈਦੀ ਹੋਣ। ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਫਲੇਰੀਆ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਖੂਬੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਉੱਘਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਉਹ ਅੜਬ ਜਿਹੇ ਹਨ ਨਾਲ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਹੀ ਝਾਕਦਾ ਰਹਿੰਦਾ, ਤਾਂ

ਜੋ ਬਾਹਰ ਉਹਦੇ ਦੁਆਲੇ ਜੋ ਕੁਝ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਉਹ ਉਹਨੂੰ ਵੇਖਣਾ ਨਾ ਪਏ। ਉਹ ਹਉਂਕੇ ਭਰਦਾ। ਉਹਦੀ ਸਾਰੀ ਹੋਂਦ ਪੀੜ-ਪੀੜ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਾਰਪੋਰਲ ਦੇ ਕੋਲ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਕੁਝ ਝਾਕਾ ਜਿਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ।

"ਗੱਲ ਕੀ ਏ ?" ਫਲੋਰੀਆ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਹਨੂੰ ਪੁੱਛ ਲਿਆ।

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਅੱਧ-ਪਚੱਧਾ ਝੂਠ ਬੋਲਿਆ, "ਮੈਂ ਤਾਂ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਸਾਡਾ ਮਾਸਟਰ ਏਸ ਵੇਲੇ ਕਿੱਥੇ ਹੋਏਗਾ? ਚੇਤਾ ਈ ਨਾ, ਉਹ ਜਿਨ੍ਹੇ ਮੈਨੂੰ ਕਾਇਦਾ ਤੇ ਸਲੇਟ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਤੇ ਫੇਰ ਉਹ ਤੁਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕੋ ਵਾਰ ਤੱਕਿਆ ਏ। ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਉਹਨੂੰ ਭੁਲਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ।"

"ਸਾਡਾ ਮਾਸਟਰ ਸਾਨੂੰ ਉਡੀਕ ਰਿਹਾ ਏ," ਫ਼ਲੋਰੀਆ ਨੇ ਪੂਰੇ ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ।

"ਕੀ ਉਹ ਜਿਊਂਦਾ ਏ ?"

"ਹਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣੀ ਏਂ. ਤੇ ਹੋਰ ਕੀ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੈਂ ਤੂੰ ?"

"ਹੋਰ ਤਾਂ ਕੋਈ ਉਚੇਚੀ ਗੋਲ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਸਾਡੇ ਦਾਦੇ ਪੜਦਾਦੇ ਤਾਂ ਘੱਟ ਹੀ ਕਦੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਹਿਲਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਕੇਹ ਦੇ ਕਹ ਦੀ ਵਾਟ ਤੱਕ ਹੀ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਤੇ ਸਾਡੇ ਵੱਲ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੋ ਖ਼ਾ- ਅਸੀਂ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਿਰੇ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੇ ਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਧਰਤੀ ਦਾ ਧੁਰਾ ਲੱਭਣ.."

ਕੁਝ ਜਵਾਨ, ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਦੇ ਲਫ਼ਜ਼ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣ ਰਹੇ ਸਨ, ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਕੜਾ ਠੱਠਾ ਤੇ ਕਿੜ ਲੋਭ ਰਹੇ ਸਨ।

"ਬੇਅਰਥਾ ਸਫ਼ਰ," ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਬੋਲਦਾ ਗਿਆ, "ਸਾਡੇ ਬਾਬਾ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਰੋਟੀ ਦੀ ਢੂੰਡ ਵਿੱਚ ਘਰੋਂ ਨਿੱਕਲਦੇ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਕੀ ਢੂੰਡਣ ਨਿੱਕਲੇ ਹਾਂ ?"

ਕਾਰਪੋਰਲ ਨੇ ਤਿਉੜੀ ਪਾ ਲਈ, "ਸਰਕਾਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪੈਸੇ ਦੇਂਦੀ ਏ, ਰੋਟੀ ਕੱਪੜਾ ਦੇਂਦੀ ਏ, ਤੇ ਨਾਲ ਲੰਮੇ-ਲੰਮੇ ਸਫ਼ਰਾਂ ਦਾ ਬੁਲਾਵਾ ਦੇਂਦੀ ਏ..."

"ਕੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਆ- ਕੱਪੜੇ ਨਾ ਕੱਪੜੇ।" ਇੱਕ ਨੁੱਕਰ ਵਾਜ ਆਈ । ਤੇ ਸਾਰੇ ਜਵਾਨ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵੱਲ ਤੱਕਣ ਲੱਗ ਪਏ ਜਿਹੜੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਮਿਲਦੀਆਂ ਸਨ।

"ਤੁਹਾਡੀ ਤਸੱਲੀ ਨਹੀਂ, ਜਵਾਨੋ ?" ਫ਼ਲੋਰੀਆ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਖੂਬ ਤਸੱਲੀ ਏ - ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਚੀਜ਼ ਨਾਲ ਏਨੇ ਖੁਸ਼ ਹਾਂ ਕਿ ਕੁਝ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ !"

ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਦੇ ਇੱਕ ਦੋਸਤ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਸਿਰਫ਼ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਹੀ ਕੁਝ ਸਕੇਤਾਂ ਨੇ ।"

ਜਿਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਮਿਲਿਆ ਹੋਵੇ, ਸਾਰੇ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਵੱਲ ਤੱਕਣ ਲੱਗ ਪਏ।

"ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਬਾਤ ਵਿਚਲੇ ਓਸ ਗਰੀਬ ਆਦਮੀ ਦਾ ਚੇਤਾ ਆ ਰਿਹਾ ਏ ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੀ ਗੰਢੜੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਰੋਬ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਿਆ ਸੀ, ਤੇ ਓਸ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਲੇਖਾ

ਪੁੱਛਣ ਲੱਗਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਦੋ ਗੰਢੜੀਆਂ ਨੇ, ਤੇ ਮੈਂ ਸਿੱਧਾ ਨਰਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾ ਰਿਹਾ ਵਾਂ..."

ਸਭਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ, ਉਹਦੇ ਉੱਤੇ ਟਿਕੀਆ, ਅਚਨਚੇਤ ਦਿਲਗੀਰੀ ਨਾਲ ਹਨੇਰੀਆ ਹੋ ਗਈਆ।

"ਇਹ ਜਿਹੜਾ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਏ, ਇਹਦੀ ਖੋਪਰੀ ਦੀਆਂ ਢਿੱਬਰੀਆਂ ਕਿਸੇ ਉਲਟੀਆਂ ਬੱਸ ਦਿੱਤੀਆਂ ਨੇ। ਇਹ ਸਾਡੇ ਸਭਨਾਂ ਵਾਂਗ ਗੱਲਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਅਲੋਕਾਰ ਹੀ ਕੂੰਦਾ ਏ!"

ਇਹ ਸੱਚ ਸੀ, ਉਹ ਹੋਰਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਵਾਂਗ ਗੱਲਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ। ਉਹਦੇ ਦੂਜੇ ਬੇਲੀ, ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੋਲਬਾਤ ਕਰਨ ਦਾ ਰਸ ਸੀ, ਉਹ ਮੁਹਾਵਰੇ, ਮਿਸਾਲਾਂ, ਲਤੀਏ ਤੇ ਕਿੱਸੇ ਆਦਿ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਸਮਝ ਤੇ ਵਾਕਫ਼ੀਅਤ ਮੁਤਾਬਕ ਆਪਣੀ ਗੱਲਬਾਤ ਵਿੱਚ ਸਜਾਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਦੇ ਲਫ਼ਜ਼ ਨਿੱਤ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਮਹੁਰੇ ਤੇ ਇਹਦੀ ਜਿਲ੍ਹਣ ਬਾਰੇ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ।

ਏਨਾ ਚਿਰ ਅਣਜਾਣੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਅਣਪਛਾਤੇ ਧਰਤ-ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚੋਂ ਗੱਡੀ ਲੰਘਦੀ ਰਹੀ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਕਿੰਨੇ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਏਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਲਦੀ ਆ ਰਹੀ ਸੀ।

ਅਖ਼ੀਰ ਉਹ ਇੱਕ ਵੀਰਾਨ ਹੋਏ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜੇ। ਓਥੇ ਹਰ ਸ਼ੈ ਸੜ ਕੇ ਤਬਾਹ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ । ਪੌਣ ਕੋਲਿਆਂ ਤੇ ਸੁਆਹ ਦੀ ਕੁੜ੍ਹਾਂਗੀ ਧੁਆਂਖੀ ਹੋਈ ਬੇ ਖਿਲਾਰ ਰਹੀ ਸੀ । ਮਲਬੇ ਦੁਆਲੇ ਕੁੱਤੇ, ਤੇ, ਪਾਲਤੂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਾਂਗ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਬਘਿਆੜਾਂ ਵਾਂਗ ਹਰਲ-ਹਰਲ ਕਰਦੇ ਫਿਰਦੇ ਸਨ । ਮਾੜਚੂ ਜਹੇ, ਪੂਛਲ ਲੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਲਈ, ਵਿਰਲੀ-ਵਿਰਲੀ ਖਲੋਤੀ ਜੱਤ ਵਾਲੇ ਕੁੱਤੇ ਸੇਖਮ-ਸੋਖਣੇ ਅਸਮਾਨ ਵੱਲ ਆਪਣੀ ਬੂਥੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਉਦਾਸ ਜਿਹੇ ਭੇਕਦੇ।

ਇੱਕ ਦਿਨ ਆਪਣੇ ਡੱਬੇ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਬੂਹੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਧੱਕਦਿਆਂ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਤੇ ਉਹਦੇ ਬੇਲੀਆਂ ਨੂੰ ਕੰਧਾਂ ਤੇ ਫਸੀਲਾ ਦਿਸੀਆਂ। ਏਸ ਵਸਦੇ ਰਸਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਹੁਣ ਇਹ ਹੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ। ਕਾਲਾਂ ਪੈ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਬੱਤੀਆਂ ਹਾਲੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਜਗੀਆਂ। ਓਸ ਮਲਬੇ ਵਿੱਚ, ਜਿਹੜਾ ਕਦੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਇੱਕ ਲੱਕੜ ਦਾ ਢਾਰਾ ਤੇ ਕੁਝ ਤੰਬੂ ਰੇਲਵੇ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਤੱਕਣ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਖੜੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਢਾਰਾ ਤੇ ਤੰਬੂ ਇੰਜ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਬੰਦਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰੀ-ਭਰਾਈ ਦੁਨੀਆ ਤੇ ਓਸ ਖ਼ਿਲਾ ਵਿਚਾਲੇ, ਜਿਥੇ ਵਿੱਚ ਮੋਰਚਾ ਉਹਨਾਂ ਲੱਭਣਾ ਸੀ, ਇਹ ਸਮਾਸ-ਚਿੰਨ੍ਹ ਸੀ। ਇੱਕ ਦਮ, ਬਿਜਲੀ ਦੀਆਂ ਬੋਤੀਆਂ ਏਸ ਅੱਧ-ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਚਮਕ ਪਈਆਂ। ਫੇਰ ਢਾਰੇ, ਤੰਬੂ ਤੇ ਵੀਰਾਨ ਖੰਡਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਦੂਰ ਪਿੱਛੇ ਬੈਂਗਣੀ ਜਹੇ ਝੱਖੜਾਲੇ ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚਦੇ ਗਏ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਤੇ ਦੁਰੇਡੀ ਤੇ ਚਿਰ-ਵਿਸਰੀ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਗਏ ਹੋਣ।

ਕਦੇ-ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨਿੱਕੇ ਜਹੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਉੱਤੇ, ਜਿਹੜਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਚਮਤਕਾਰ ਕਾਰਨ ਬਚ ਗਿਆ ਹੋਵੇ, ਕਾਨਵਾਈ ਦਿਨ ਤੇ ਰਾਤ ਲਈ ਠਹਿਰ ਜਾਂਦੀ, ਤਾਂ ਜੋ ਸਾਰੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਰਤਾ ਸਿੱਧੀਆਂ ਕਰ ਲੈਣ ਗੱਡੀ ਦੀ ਖੜ-ਖੜ ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਹਿਲਜੁਲ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਦਿਲ ਕੱਚਾ ਹੋ ਹੋ ਜਾਂਦਾ, ਤੇ ਖੜਦਿਆਂ ਸਾਰ ਹੀ ਉਹ ਤਾਜਾ ਪਾਣੀ ਦੀ