ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲਾ ਘਾਬਰ ਕੇ ਸਿਰ ਖੁਰਕਣ ਲੱਗਾ ਪਿਆ, ਪਰ ਮੀੜਿਆ ਏਦੂੰ ਉਲਟ ਖੁਸ਼ ਸੀ । ਜਗੀਰਦਾਰ ਨੇ ਦੂਰਬੀਨ ਫੇਰ ਫੜ ਲਈ ਤੇ ਅਸਤਬਲ ਵੱਲ ਲਾਈ; ਪਰ ਝੱਟ ਹੀ ਉਹਨੇ ਇਹ ਪਰ੍ਹਾਂ ਧੱਕ ਦਿੱਤੀ, ਤੇ ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ, "ਜਦ ਤੂੰ ਥੱਲੇ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਹੀਂ ਇਕਦਮ ਕਿਓਰਨੀਆ ਕੋਚਵਾਨ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਹਾਜ਼ਰ ਕਰਨ।"
"ਜੀ, ਹਜ਼ੂਰ," ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲੇ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰਿਆ, ਫੇਰ ਉਹਨੇ ਡੂੰਘਾ ਸਾਹ ਲਿਆ ਤੇ ਸਿਰ ਖੁਰਕਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, "ਮਾਲਕ, ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਜੋੜਦੇ ਹਾਂ, ਸਾਡਾ..."
"ਹੋਰ ਤੂੰ ਕੀ ਚਾਹਨਾ ਏਂ, ਮੈਂ ਕੀ ਕਹਾਂ ?" ਤ੍ਰੈ-ਨੱਕੇ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ। "ਮੈਂ ਫੇਰ ਦੁਹਰਾ ਕੇ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਵਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਵੀ ਬੰਦੇ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਹਾਂ, ਤੁਹਾਡੇ ਉਚੇਚੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਕਰਕੇ, ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਏ ਤੁਸੀਂ ਭਲੇ ਬੰਦੇ ਓ..."
ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲੇ ਦੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਚਮਕ ਪਰਤ ਆਈ, ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਝਾਕਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।
"ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੱਖ ਅਸੀਸਾਂ ਦਿਆਂਗੇ, ਮਾਲਕ। ਮੈਂ ਤੇ ਇਹ ਨਿੱਕਾ, ਦੋਵੇਂ ਤੁਹਾਡੇ ਹੱਥ ਚੁੰਮਦੇ ਆਂ।"
"ਚੰਗਾ, ਚੰਗਾ। ਬਸ ਏਨਾ ਕਾਫ਼ੀ ਏ ।" ਜਗੀਰਦਾਰ ਮੁਸਕਰਾਇਆ।
"ਹੁਣ," ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਸੋਚਿਆ, “ਹੁਣ ਤਾਂ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਮੇਰਾ ਸੌਦਾ ਕਰ ਲਿਆ ਏ। ਪਰ ਕੋਈ ਫ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਵੀ ਬਾਜੀ ਨਹੀਂ ਛੱਡਣੀ।"
ਉਹ ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਹੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਰਗੀ ਕੋਠੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਪਿਆ। ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਕੱਲਾ ਹੀ ਢੱਠੀ-ਕੰਢੀ ਵੱਲ ਪਰਤਿਆ।
"ਜਗੀਰਦਾਰ ਦਾ ਨੌਕਰ ਹੋਣਾ ਕੋਈ ਏਨਾ ਬੁਰਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ।" ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, "ਤੁਸੀਂ ਲੱਕ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਡੰਗਰਾਂ ਵਾਂਗ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖ ਲੈਂਦੇ ਓ। ਉਹ ਪਹੁ ਫੁੱਟਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਠਾਲ ਦੇਂਦੇ ਨੇ । ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਢਿੱਲ-ਮੱਠ ਕਰੋ, ਤਾਂ ਮੁਖ਼ਤਾਰ ਦੀ ਬੈਂਤ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤਿੱਖਿਆਂ ਕਰ ਦੇਂਦੀ ਏ। ਸਵੇਰੇ ਕਦੇ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਰੋਟੀ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਅੰਦਰ ਸੁੱਟਣ ਜੋਗੀ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ। ਤੇ ਦੁਪਹਿਰੀਂ ਫਲੀਆਂ ਦੀ ਤਰੀ ਵਿੱਚ ਦਾਣਾ ਚੁੱਭੀ ਮਾਰਿਆਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਥਿਹਾਂਦਾ, ਖੀਰੇ ਤੇ ਉਹ ਗਲੇ-ਸੜੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਤੇ ਮੱਕੀ ਦਾ ਘੋਲ ਕੀੜੇ-ਖਾਧੇ ਆਟੇ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਏ।" ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਹ ਸ਼ਕੈਤ ਕਰਨ ਦਾ ਹੀਆ ਕਰ ਹੀ ਬੈਠਾ।
"ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ?" ਉਹਨਾਂ ਹੱਸਦਿਆਂ-ਹੱਸਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ।
"ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਬੜਾ ਸੁਆਦਲਾ ਲੱਗਾ ਏ, ਮਾਲਕ ਦੇ ਖਾਣ ਵਾਲੀ ਚਿੱਟੀ ਰੋਟੀ ਤੋਂ ਵੀ ਕਿਤੇ ਵੱਧ।"
"ਰਤਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖੀਂ, ਉਹਦੀ ਕੰਨੀਂ ਨਾ ਪੈ ਜਾਏ। ਉਹ ਤੇ ਤੇਰੀ ਚਮੜੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਟ ਕੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਪੇਟੀ ਬਣਾਨ ਤੱਕ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਈ— ਤੇ ਉਹਦੀ ਗੋਗੜ ਦਾ ਘੇਰਾ