ਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ, ਤੇ ਹਰ ਵੇਲੇ ਮੈਨੂੰ ਭੁੱਖ ਲੱਗੀ ਰਹਿੰਦੀ ਏ । ਹਰ ਰੋਜ਼ ਮੈਂ ਵੇਖਦਾ ਆਂ ਕੋਠੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਗੱਲ ਵੀ ਹੱਕ ਨਿਆਂ ਦੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਮੈਂ ਏਥੋਂ ਛੱਡ ਕੇ ਹੋਰ ਕਿਧਰੇ ਜਾਣਾ ਚਾਹਨਾਂ ਆਂ ।"

ਘਬਰਾ ਕੇ, ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲਾ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਬੋਲ ਪਿਆ, "ਇਹ ਤੇ ਨਿਰਾ ਮੁੰਡਪੁਣਾ ਏ! ਤੇਰਾ ਤੇ ਮੈਂ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਲਿਖ ਕੇ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਏ, ਤੇ ਹਾਲੀ ਲਿਖੀ ਮਿਆਦ 'ਚੋਂ ਤਿੰਨ ਵਰ੍ਹੇ ਤੇਰੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਹੋਰ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਮਾਲਕ ਤੈਨੂੰ ਕਚਹਿਰੀ ਚਾੜ੍ਹ ਸਕਦਾ ਏ। ਮੈਂ ਆਪ ਉਚੇਚਿਆਂ ਜਾ ਕੇ ਉਹਦੇ ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਜੋੜੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਤੈਨੂੰ ਰੱਖ ਲਏ, ਤੇ ਜੇ ਜੀਅ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਉਹ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਹਰਜਾਨਾ ਵੀ ਭਰੇ ।"

"ਮੈਂ ਹੋਰ ਕਿਧਰੇ ਜਾਣਾ ਚਾਹਨਾਂ ਆਂ," ਮੀਤ੍ਰਿਆ ਬੋਲੀ ਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣੀ ਹੀ ਨਾ ਹੋਵੇ, "ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਹੋਰ ਦੂਜੀਆਂ ਨੌਕਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦੱਸ, ਤੇ ਨਾਲ਼ੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸ ਕਿ ਇਸ ਥਾਉਂ ਖਹਿੜਾ ਛੁਡਾ ਕੇ ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਲੱਗਣ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਕੀ-ਕੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ ? ਏਥੇ, ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਏ, ਤੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੱਸਿਆ ਈ ਹੋਣਾ ਏਂ ਪਤਝੜ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹੇ-ਥੋੜ੍ਹੇ ਪੈਸੇ ਮਿਲ਼ਦੇ ਨੇ, ਜਿਹੜੇ ਅਗਲੇ ਹੁਨਾਲੇ ਜਾ ਕੇ ਲੰਮੀਆਂ ਦਿਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਹੱਡ-ਭੰਨ ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਿਆਂ ਕਰਨੇ ਪੈਂਦੇ ਨੇ। ਤੇ ਇੰਜ ਉਹ ਕਰਜ਼ੇ ਦੇ ਜਾਲ ਵਿੱਚੋਂ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਛੁੱਟਦੇ। ਤ੍ਰੈ-ਨੱਕੇ ਦੀ ਮਸ਼ੀਨ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਓਦੋਂ ਤੱਕ ਪੀਸੀ ਜਾਂਦੀ ਏ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਪਿੱਛੇ ਫੋਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਚਦਾ । ਬੜੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ, ਮੈਂ ਏਥੋਂ ਖਹਿੜਾ ਛੁਡਾ ਕੇ ਹੁਣ ਕਿਧਰੇ ਜਾਣਾ ਚਾਹਨਾਂ ਆਂ।"

ਗ੍ਹੀਤਜਾ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ, ਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣਾ ਨੱਕ ਮਲਦਾ ਰਿਹਾ,

"ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਤੂੰ ਕਿੱਥੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਏ ?"

“ਇਹ ਸਭ ਮੇਰੇ ਹੱਡੀਂ ਬੀਤਿਆ ਏ।"

"ਤੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਮਨ ਚਿੱਤ ਨਾ ਲਾ, ਇੱਕਦਮ ਭੁੱਲ ਜਾ ।"

"ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਜਿਵੇਂ ਵੀ ਏ, ਮੈਂ ਇਹ ਸਭ ਭੁੱਲਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹਦਾ।"

"ਪਰ ਮੈਂ ਜੂ ਤੈਨੂੰ ਕਹਿਨਾ ਪਿਆ ਵਾਂ, ਇਹ ਸਭ ਤੈਨੂੰ ਭੁੱਲਣਾ ਪਏਗਾ। ਇੱਕ ਮੰਗਤੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਹੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਵੱਡਿਆਂ ਉੱਤੇ ਮੁਨਸਫ਼ ਬਣ ਬੈਠੇ । ਉਹਨੂੰ ਕੀ ਲੱਗੇ ਏਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਨਾਲ । ਉਹਨੂੰ ਤਾਂ ਰੋਜ਼ ਦੇ ਟੁੱਕਰ ਦਾ ਫ਼ਿਕਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ, ਇਹ ਟੱਕਰ ਕਿੱਡਾ ਛੋਟਾ ਤੇ ਖਰਾ ਪਿਆ ਹੋਵੇ, ਫੇਰ ਵੀ ਰੋਟੀ ਤਾਂ ਏ। ਨਹੀਂ ਤੇ ਮੁੰਡਿਆ! ਤੇਰਾ ਹੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਏਗਾ, ਖਟਮਲ ਵਾਂਗ ਤੈਨੂੰ ਫੇਹ ਦੇਣਗੇ। ਇੰਜ ਹੀ ਜਦੋਂ 1907 ਵਿੱਚ ਲੋਕੀ ਮੂੰਹ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲੱਗੇ ਸਨ, ਓਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਬੰਦੂਕ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਕੁੱਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਚੀ, ਜਿਨੂੰ ਗੋਲੀ ਨਾ ਵੱਜੀ ਹੋਵੇ। ਕੰਗਲੇ ਸਹੁਰੀ ਦੇ ਦੜ ਵੱਟ, ਇਹੀ ਸਲਾਹ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਦੇ ਸਕਦਾ ਵਾਂ, ਤਾਂ ਜੋ ਤੇਰੇ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਮੁਸੀਬਤ ਨਾ ਬਣ ਜਾਏ। ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਤੱਕ, ਕਹੇ ਜਫ਼ਰ ਜਾਲ ਕੇ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਇਹ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਧੰਦਾ ਤੋਰਿਆ ਏ । ਜੇ ਤੂੰ ਜਾਣਦਿਆਂ-ਬੁਝਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਲਈ ਬਿਪਤਾ ਸਹੇੜਨੀ ਚਾਹਨਾਂ ਏਂ ਤਾਂ ਫੇਰ ਤੇਰੀ ਮਰਜ਼ੀ।