'ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਗਲਤ ਹੈ, ਔਰਤ ਅੱਜ ਵੀ ਇਕ ਸੇਵਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਝ ਨਹੀਂ।

'ਹੱਛਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਚਲ ਕੇ ਦੇਵਾਂਗਾ।'

ਅਸੀਂ ਸਿਗਨਲ ਕੋਲ ਆ ਗਏ ਸਾਂ, ਉਹ ਭੁੱਖੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਵਾਂਗ ਬਾਹਾਂ ਅੱਡੀ ਖਲੋਤਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਸਟੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪਏ, 'ਕੜਚ' ਦੇ ਕੇ ਸਿਗਨਲ ਦੀ ਬਾਂਹ ਲਮਕ ਪਈ। ਮੈਂ ਪਾਲ ਨੂੰ ਛੇਤੀ ਕਦਮ ਪੁੱਟਣ ਲਈ ਕਿਹਾ, 'ਚਲੋ ਵਗ ਕੇ ਟਿਕਟਾਂ ਲਈਏ।'

'ਟਿਕਟਾਂ ਲੈ ਲਈਆਂ ਹਨ।

'ਤੁਸੀਂ ਟਿਕਟਾਂ ਕਿਉਂ ਲਈਆਂ ?'

'ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਹਾਲੇ ਨੌਕਰੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ।'

ਮੈਂ ਉਸ ਵਲ ਵੇਖ ਕੇ ਹੱਸ ਪਿਆ।

ਗੱਡੀ ਧੂੰਆਂ ਛੱਡਦੀ ਆ ਗਈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਤੀਜੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਡੱਬਿਆਂ ਵਲ ਜਾਣ ਹੀ ਲੱਗਾ ਸਾਂ ਕਿ ਪਾਲ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਬਲਬੀਰ। ਟਿਕਟਾਂ ਸੈਕਿੰਡ ਕਲਾਸ ਦੀਆਂ ਹਨ।'

ਮੇਰੇ ਮੱਥੇ ਤੇ ਇਕ ਤਿਉੜੀ ਪੈ ਗਈ, ਪਰ ਮੂੰਹੋਂ ਕੁਝ ਨਾ ਬੋਲਿਆ। ਪਾਲ ਨੇ ਮੇਰੀ ਚੁੱਪ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ। ਅਸੀਂ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਦੂਜੇ ਦਰਜੇ ਵਿਚ ਚੜ੍ਹ ਗਏ । ਡੱਬਾ ਅੱਗੇ ਸਖਣਾ ਹੀ ਸੀ। ਬਰਾਂਚ ਲਾਈਨਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਤੇ ਦੂਜੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਡੱਬੇ ਤਕਰੀਬਨ ਖ਼ਾਲੀ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਆਪਣਾ ਮਾਮੂਲੀ ਸਮਾਨ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਪਾਲ ਨੇ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਪੱਖਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆ ਬੈਠੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਵਾਂਗ ਘੂਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਸਾਨੂੰ ਸ਼ਰਮ ਆਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਅਸੀਂ ਸੈਕਿੰਡ ਕਲਾਸ ਵਿਚ ਸਫ਼ਰ ਕਰੀਏ, ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਲੱਖਾਂ ਭੁੱਖੇ ਮਰ ਰਹੇ ਹੋਣ। ਪਾਲ! ਮੇਰਾ ਦੇਸ਼ ਗਰੀਬ ਤੇ ਭੁੱਖਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵਾਧੂ ਕਮਾਈ ਭੁੱਖਿਆਂ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਬਲਬੀਰ ਕਦੇ ਉਸ ਇਸਤਰੀ ਮਰਦ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ, ਜਿਸ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਹਮਦਰਦੀ ਤੇ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ।'

'ਮੈਂ ਅਮੀਰੀ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਟਿਕਟਾਂ ਨਹੀਂ ਖਰੀਦੀਆਂ, ਸਗੋਂ ਇਕੱਲ੍ਹ ਚਾਹ ਲਈ। ਤੀਜੇ ਦਰਜੇ ਵਿਚ ਭੀੜ ਅਤਿ ਹੋਣ ਕਰੇ ਸੈਕਿੰਡ ਦੀਆਂ ਟਿਕਟਾਂ ਖਰੀਦਣੀਆਂ, ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਹਾਇਤਾ ਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਮੁਸਾਫ਼ਰ ਤਾਂ ਘੱਟ ਹੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

'ਇਸ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਆਰਾਮ ਤੇ ਖ਼ੁਦਗਰਜ਼ੀ ਛੁਪੀ ਹੋਈ ਹੈ।‘

'ਹੁਣ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਕਰਕੇ ਇਕ ਗਲਤੀ ਨਾਲ ਦੂਜੀ ਵੀ ਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਜਿਸ ਗੱਲ ਮਗਰ ਪੈਂਦੇ ਹੋ, ਉਸ ਨੂੰ ਚਿੱਥ ਕੇ ਛੱਡਦੇ ਹੋ।

'ਇਸਤਰੀ ਆਪਣੀ ਜਿੱਦ ਪੁਗਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਮਰਦ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਰੋਸ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਦਾ ਵੀ ਅਖਤਿਆਰ ਨਹੀਂ।

'ਹੁਣ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਚਿਰ ਲਈ ਤਿਆਗ ਦਿਓ ਅਤੇ ਚਿੱਤ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਲਈ ਪਿਆਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਕਿਥੇ ਫਰਜ਼ ਤੇ ਕਿਥੇ ਪਿਆਰ, ਇਕ ਨਿਰੀ ਖੁਸ਼ਕੀ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਬਹਾਰ।‘