ਪਿਛਲੀ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਨੌਂ ਸੀਟਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਅਸਾਂ ਦੋਂਹ ਤੇ ਹੀ ਮੌਜਾਂ ਮਾਣੀਆਂ ਸਨ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਕੁੜੀਆਂ ਬੈਠੀਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਵਿਚ ਬਹਿਣ ਜੋਗੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਮਿਲਣੀਆਂ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸਨ। ਦੋ ਪਾਸੀਂ ਔਰਤਾਂ ਬੈਠੀਆਂ ਸਨ। ਚਿਹਰੇ ਇਉਂ ਦਸਦੇ ਸਨ; ਜਿਵੇਂ ਇਕੋ ਖਾਨਦਾਨ ਦੀ ਹੀ ਪੈਦਾਵਰ ਹਨ। ਦੋ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਸੀਟਾਂ ਤੇ ਬੱਚੇ ਲਿਟਾਏ ਹੋਏ ਸਨ, ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚੰਦਰੇ ਵਤੀਰੇ ਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਵਿਚ ਘੁਲੇ ਖਲੋਤੇ ਸਾਂ। ਪਾਲ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਹਮ-ਉਮਰ ਕੁੜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੱਦ ਲਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਮੇਰੇ ਵਲ ਵੇਖਿਆ। ਮੈਂ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹਿ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਪਾਲ ਨੇ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਬਹਿੰਦਿਆਂ ਧੰਨਵਾਦ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਮੁਸਕਰਾ ਪਈ।

ਮੈਂ ਬਿਸਤਰਿਆਂ ਨੂੰ ਢੋਹ ਲਾਈ ਖਲੋਤਾ ਰਿਹਾ। ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਪੱਖਾ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਔਰਤਾਂ ਆਪਣੀ ਵਲ ਫੇਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਬਹਿਣ ਲਈ ਥਾਂ ਬਣਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਮੈਂ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਜਾਚਣ ਲਈ ਖਲੋਤਾ ਰਿਹਾ। ਗੱਡੀ ਵਿਸਲ ਦੇ ਕੇ ਤੁਰ ਪਈ। ਮੇਰੇ ਸਾਥੀ ਮੁਸਾਫਰ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਬੈਠੇ ਰਹੇ । ਏਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਜਲੰਧਰ ਤਕ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਮੀਰ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਖਲੋਣ ਤੇ ਸ਼ਰਮ ਨਾ ਆਈ। ਜਲੰਧਰ ਇਕ ਆਦਮੀ ਉਤਰ ਗਿਆ। ਮੇਰੀਆਂ ਖਲੋਤੇ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਵੀ ਥੱਕ ਗਈਆਂ ਸਨ । ਮੈਂ ਰੱਬ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਉਠਣ ਨਾਲ ਇਕ ਭਲਾਮਾਣਸ ਟੇਢਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਅਗਾਂਹ ਵਧਦਾ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ। 'ਸ੍ਰੀ ਮਾਨ ਜੀ! ਬਵੋ ਨਾ, ਮੈਂ ਵੀ ਬਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ।'

'ਤਿੰਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਹਨ, ਜੋ ਅਸੀਂ ਤਿੰਨ ਬੈਠੇ ਹੀ ਹਾਂ।

'ਐਨੀ ਖ਼ੁਦਗਰਜੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦੀ।'

ਉਹ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਕੰਨ ਪਰਨੇ ਪਿਆ ਰਿਹਾ। ਮੈਂ ਸਮਝਿਆ ਨਰਮੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਬਣਨਾ। ਸਰਦਾਰ ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਤਕੜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਡੋਲਿਓਂ ਫੜ ਕੇ ਬਹਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪ ਵੀ ਨਾਲ ਬਹਿ ਗਿਆ। ਸਰਦਾਰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਔਖਾ ਭਾਰਾ ਹੋਣ ਲੱਗਾ। ਉਸ ਦੀ 'ਚਿੜ ਚਿੜ' ਤੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹੋਰ ਮੁਸਾਫ਼ਰ ਮੁਸਕਰਾ ਪਏ। ਤਿੰਨ ਆਦਮੀ ਬਾਹਰ ਸਾਡੇ ਡੱਬੇ ਅੱਗੇ ਆ ਲਮਕੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤੀਜੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਡੱਬਿਆਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਫੱਟਿਆਂ ਤੇ ਵੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲੀ। ਗੱਡੀ ਚਲ ਪਈ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਉਂਘ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਦੋ ਵਾਰੀ ਉਂਘਲਾ ਕੇ ਮੇਰੇ ਉਤੇ ਡਿੱਗਾ। ਮੈਂ ਸਰਦਾਰ ਦਾ ਮੋਢਾ ਫੜ ਕੇ ਹਿਲਾਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਜੇ ਐਤਕੀ ਮੇਰੇ ਤੇ ਡਿਗਿਆ ਤਦ ਸੂਤ ਵੀ ਕਰਾਂਗਾ।'

'ਕਿੰਨਾ ਬਦ-ਤਹਿਜ਼ੀਬ ਲੜਕਾ ਹੈ।'

'ਜਿਹੜੀ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਤਹਿਜ਼ੀਬ ਵਰਤੀ ਹੈ, ਉਹ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਲਾਘਾ- ਯੋਗ ਹੈ।

ਸਾਰੇ ਮੁਸਾਫ਼ਰ ਮੁੜ ਹੱਸ ਪਏ। ਸਰਦਾਰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਚੁਕੰਨਾ ਹੋ ਕੇ ਬਹਿ ਗਿਆ, ਮਤਾਂ ਮੁੰਡਾ ਪਾਣ ਪੱਤ ਹੀ ਲਾਹ ਦੇਵੇ।

ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਬਾਗ ਆਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। ਹਰਿਆਵਲ ਤੇ ਆਸ਼ਾ ਦੀ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਬੂਟਿਆਂ ਦੀਆਂ ਡਾਲੀਆਂ ਗਰਭਵਤੀ ਇਸਤਰੀਆਂ ਵਾਂਗ ਭਰੀਆਂ