'ਚੰਗਾ ਚਲ ਮੈਂ ਆਉਂਦਾ ਹਾਂ।

'ਉਹ ਕਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ, ਹੁਣੇ ਆਉਣਾ।

'ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਹੀ ਆਉਂਦਾ ਹਾਂ।

ਕੁੜੀ ਚਲੀ ਗਈ। ਮੈਂ ਬੀਮਾਰਾਂ ਵਾਂਗ ਉਠ ਕੇ ਪਜਾਮਾ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਲਸੂੜੀ ਪਗ ਮੋਢੇ ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਹੀ ਥੱਲੇ ਉਤਰ ਆਇਆ। ਏਹੋ ਕੋਈ ਦਸ ਗਿਆਰਾਂ ਵਜੇ ਦਾ ਵੇਲਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਅੱਗੇ ਮੈਨੂੰ ਕਦੇ ਜਨਾਨੇ ਸਕੂਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੱਦ ਹੋਈ। ਮੈਂ ਐਵੇਂ ਵਾਧੂ ਸਿਰ ਖਪਾਉਣਾ ਚੰਗਾ ਨਾ ਜਾਣਿਆ। ਜਨਾਨੇ ਸਕੂਲ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਮੈਂ ਘੰਟੀ ਖੜਕਾਈ। ਇਕ ਅੱਧੀ ਉਮਰ ਦੀ ਇਸਤਰੀ ਵੇਖ ਕੇ ਪਿਛੇ ਮੁੜ ਗਈ। ਕੰਧ ਦੇ ਮੋੜ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨੇੜੇ ਹੀ ਦੋ ਕੁਰਸੀਆਂ ਆ ਗਈਆਂ। ਝੱਟ ਕੁ ਪਿਛੋਂ ਮੁਸਕ੍ਰਾਂਦੀ ਪਾਲ ਰੁਮਾਲ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਅੱਧਾ ਮੂੰਹ ਢੱਕੀ ਆ ਗਈ। ਉਸ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ 'ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ' ਆਖੀ। ਮੈਂ ਵੀ ਨਾਲ ਹੀ ਬੁਲਾਂਦਿਆਂ ਸਿਰ ਝੁਕਾਇਆ ਅਤੇ ਆਖਿਆ, 'ਮੈਨੂੰ ਅਫਸੋਸ ਹੈ ਕਿ ਹੱਥ ਜੋੜਦਿਆਂ ਤੁਹਾਡਾ ਮੂੰਹ ਨੰਗਾ ਹੋ ਗਿਆ।'

ਪਾਲ ਨੇ ਫਿਰ ਓਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੀਲੇ ਰੁਮਾਲ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਇਕ ਗਲ੍ਹ ਲਕੋ ਲਈ। ਉਹਦੀਆਂ ਵੱਖੀਆਂ ਹਿੱਲੀਆਂ, ਮਾਨੋ ਹਾਸਾ ਬੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਘੁਟਦਿਆਂ ਵੀ ਨਿਕਲ ਹੀ ਗਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਅੰਗ-ਅੰਗ ਹੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ।

'ਹੋਰ?' ਉਸ ਨੇ ਮੁਸਕ੍ਰਾਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

'ਅੱਜ ਦੇਵੀ ਨੇ ਸੇਵਕ ਦੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਕਿਵੇਂ ਆ ਦਰਸ਼ਨ ਦਿੱਤੇ ?

'ਹਾਂ ਹੋਰ ?' ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਚੰਗਿਆੜੇ ਚਮਕ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਕਦੇ ਦਾਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਪਰ ਜਗਦੇ ਬੁਝਦੇ ਜੁਗਨੂੰਆਂ ਵਾਂਗ ਬੇਕਰਾਰੀਆਂ ਦੇ ਭਾਂਬੜ ਬਾਲ ਦੇਂਦੇ ਹਨ।

'ਬਸ ਹੋਰ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਅੱਗੇ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਸਿਆਣੇ ਹੋ ਗਏ ਹੋ।

‘ਮਖੌਲ।'

‘ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਈ ਮਖੌਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।‘

'ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੀ ਵਿਦਿਆ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਸਤਿਕਾਰ ਹੈ। ਗਿਆਨੀ ਜੀ।‘ ਉਸ ਦੇ ਬੁੱਲਾਂ ਤੇ ਮੁਸਕਾਣ ਹੁਸ਼ਿਆਰਾਂ ਵਾਂਗ ਨਿਰਤ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ।

'ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਸੁਆਦ ਕਿੰਨਾ ਤਲਖ ਹੈ ਕਿ ਜੀਭ ਬਰੀਕ ਮਿਰਚਾਂ ਦੀ ਕੁੜੱਤਣ ਤਾਂ ਸਹਾਰ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਸਚਾਈ ਉਸ ਤੋਂ ਬੁਰੇ ਹਾਲਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਸਹਾਰੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਤੁਸੀਂ ਖਾਹ-ਮਖਾਹ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਰ ਤੇ ਇਕ ਦਾਗ਼ ਲਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਾ ਕਰੋ। ਮੇਰੀ ਵਿਦਿਆ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ। ਚੇਲਾ ਗੁਰੂ ਕੋਲੋਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਉਸ ਨਾਲ ਹੀ ਭਿੜ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਨਾਲੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਗਿਆਨ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ।