1

ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਇਕ ਗੁਝੇ ਜਿਹੇ ਭੇਦ ਦਾ ਦਰਦ ਅੱਧ ਪੱਕੇ ਫੋੜੇ ਵਾਂਗ ਟਸ-ਟਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਏ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਂਭ ਕੇ ਰਖਦਾ ਹਾਂ, ਮਤੇ ਵਧੇਰੇ ਹੀ ਦਖਣ ਨਾ ਲੱਗ ਪਏ। ਅੱਖੀਆ ਸਦਾ ਵੱਸਦੀਆਂ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਬਹੁਤਾ ਦੁੱਖ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਅੰਦਰੇ ਅੰਦਰ ਧੁੱਖਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਦਰਦ ਵੇਦਨਾ ਨੂੰ ਪੁਕਾਰ ਕੇ ਨਹੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦਾ। ਇਕ ਉਦਾਸ ਜਿਹੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਬੇ-ਜਾਨ ਜਿਹੀ ਜਿੰਦ ਬੋਰਿਆਂ ਵਾਂਗ ਲਈ ਫਿਰਦਾ ਹਾਂ। ਅਜੇ ਤੀਕ ਆਪਣੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ ਲੁਕਾਈ ਰਖੇ ਅਤੇ ਗੁਝੀਆਂ ਪੀੜਾਂ ਅੰਦਰ ਹੀ ਘੁਟੀ ਰਖੀਆਂ ਹਨ।

ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਬਾਹੁੜੀ ਵਿਚ ਪਾਗਲ ਰਿਹਾ ਤੇ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਮੇਰੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਹੱਸਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਦੁਨੀਆ ਹੋਰ ਕਰੇ ਵੀ ਕੀ? ਇਹ ਹੱਸਣ ਜਾਣਦੀ ਹੈ, ਹਸਾਣ ਨਹੀਂ। ਲੋਕੀਂ ਮੇਰੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਖਪਤ ਨੂੰ ਸ਼ੁਦਾ ਸਮਝਦੇ, ਫਿਰ ਮੇਰੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਕਿਸ ਪੂੰਝਣੀਆਂ ਸਨ । ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਸਾਂ, ਸ਼ਾਇਦ ਮੇਰੀ ਵੀ ਕਦੇ ਕੋਈ ਸੋਹਣੀ ਜੇਹੀ ਦੁਨੀਆ ਸੀ, ਪਰ ਅੱਜ ਉਹ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਹਵਾ ਵਿਚ ਉਡ ਰਹੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਕੇਸ ਦੁਨੀਆ ਲਈ ਇਕ ਹੈਰਾਨੀ ਹੈ ਪਰ ਝੱਲੀ ਦੁਨੀਆ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੀ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦੀ ਮਲਕਾ ਤੇ ਸਦੀਵੀ ਮਾਤਮ ਵਿਚ ਹਵਾ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਮਾਨਣ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਜ਼ਾਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਇਹ ਚੀਸਾਂ ਤੇ ਪੀੜਾਂ ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਤੜਪਾਉਣਗੀਆਂ ? ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਨਦੀ ਦੇ ਅਰੁਕ ਪ੍ਰਵਾਹ ਵਾਂਗ ਇਹ ਦਿਲ ਦਾ ਦਰਦ ਤਦ ਹੀ ਰੁਕੇਗਾ, ਜਦ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਅਨੰਤ ਸਾਗਰ ਵਿਚ ਅਭੇਦ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਇਹ ਵੀ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਉਸ ਪਿਆਰੀ ਦੀ ਅਪਾਰ ਕਿਰਪਾ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜਿਸ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਘੁਲ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਜੇ ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਇਹ ਗ਼ਮਾਂ ਦੀ ਪੂੰਜੀ ਵੀ ਖੋਹ ਲਈ ਜਾਂਦੀ, ਫਿਰ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਦਾ।

'ਪਾਲੀ। ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਯਾਦ ਦੇ ਸਿਮਰਨ ਨਾਲ ਪਵਿੱਤ੍ਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹਾਂ? ਪਾਪ ਧੋ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਪਵਿੱਤ੍ਰਤਾ ਹੀ ਤੇਰੇ ਤੱਕ ਪੁੱਜਣ ਦਾ ਸੱਚਾ ਤੇ ਸਹੀ ਮਾਰਗ ਹੈ।

ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿਸੇ ਲਈ ਇਹ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਸਦਾ ਦੁਹਰਾਂਦੇ ਰਹਿਣਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਹੈ। ਖ਼ਬਰੇ ਮੈਂ ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਹੀ ਅੱਜ ਤੀਕ ਜਿੰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕੁਝ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ।

****

ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਕੋਲ ਵਿਦਿਆ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਿਹਾ, ਤਾਂ ਕਿ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਨਿੱਗਰ ਸਚਾਈ ਤੇ ਸੁੱਚੀ ਪਵਿੱਤ੍ਰਤਾ ਭਰ ਸਕਾਂ। ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਤੇ ਗੁਰੂਦੇਵ

ਦਾ ਦੇਣਾ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਸਦਕਾ ਉਹ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਕੁਲ ਅਠਾਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਸੀ । ਵਿਦਿਆ ਦੇ ਸੁੰਦਰ ਭਾਵ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਚਮਕਣ ਲਗ ਪਏ ਸਨ। ਮੈਂ ਵੀ ਹਰ ਕੰਮ ਵਿਚ ਸੁਆਦ ਤੇ ਚਾਅ ਜਿਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਉਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਨਿੱਕੀਆਂ ਸੁਆਦ ਬੂੰਦਾਂ ਹੀ ਇਕ ਦਿਨ ਮਿਲ ਕੇ ਦਰਿਆ ਤੇ ਉਸ ਪਿਛੋਂ ਸਾਗਰ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਨਤਾਣੀ ਨਈਆ ਗੋਤੇ ਖਾਵੇਗੀ। ਇਸ ਮਾਸੂਮ ਚਾਅ ਚੰਗਿਆੜੀਆਂ ਤੋਂ ਭਾਂਬੜ ਹੋ, ਮੈਨੂੰ ਸਾਰੇ ਨੂੰ ਝੁਲਸ ਸੁੱਟਣਗੇ। ਨਿੱਕੀਆਂ ਚੀਜਾਂ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਵੱਡੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਵੱਡੀਆਂ ਮੁੜ ਇਨਕਲਾਬ ਨੂੰ ਪੁੱਜ ਕੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਹੋ ਡਿਗਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕਾਲ ਕਦੇ ਆਪਣੇ ਦੌਰੇ ਨਾਲ ਫਿਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਧੜਕਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਵਿਚ ਫਨਾਹ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਕੇਵਲ ਟੁੱਟ ਭੱਜ ਕੇ ਆਪਣੇ ਅਸਲੇ ਨੂੰ ਲੱਭਦੀ ਹੈ। ਕੀ ਫਿਰ ਮੇਰੀਆਂ ਰਾਤ ਦਿਨ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰੀਤ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਪ੍ਰਿਆ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਖਿੱਚ ਰਹੀਆਂ? ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਮੈਂ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਚਾਲ ਅਧੀਨ ਆਪਣੇ ਮਾਰਗ ਤੇ ਸਹੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਚਿੜਾਂਦ ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਤੋੜ ਸਕੇਗੀ, ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪਿਆਰੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਵਿਸਮਾਦ ਹੋਇਆ ਰਹਾਂਗਾ।

ਅੱਜ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਚਾਰ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਸੁਹਾਵਣੀ ਸਵੇਰ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯਾਦ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਮੰਜੇ ਤੋਂ ਉਠਦੇ ਨੂੰ ਹੀ ਦੋ ਨਿੱਛਾਂ ਆਈਆਂ ਸਨ । ਪ੍ਰਭਾਤ ਵਾਂਗ ਮੇਰੇ ਵੀ ਬੁਲ੍ਹ ਹੱਸੇ। "ਕੀ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਕੋਈ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ? ਨਿੱਛਾਂ ਦਾ ਸਵੇਰੀ ਆਉਣਾ ਤਾਂ ਇਹੀ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਮੇਰਾ ਤੇ ਕੋਈ ਪਿਆਰਾ ਨਹੀਂ, ਮੈਨੂੰ ਕਿਸ ਯਾਦ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਓਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਚੇਤੇ ਆਇਆ।

'ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਹਰ ਨਿੱਕੇ ਤੋਂ ਨਿੱਕਾ ਅੰਗ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰ ਇਕ ਤਕੜੀ ਖਿੱਚ ਰਖਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਮਾਮੂਲੀ ਕਲੀ ਭੌਰੇ ਦਾ ਦਿਲ ਵਿੰਨ੍ਹਦੀ ਹੈ। ਘੰਡਾ ਰੇੜੀ ਦੀਆਂ ਸੁਰਾਂ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਮਿਰਗ ਨੂੰ ਖੀਵਾ ਅਤੇ ਬੱਦਲ ਗੂੰਜਾਂ ਇਕ ਮੋਰ ਨੂੰ ਨਿਰਤ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਕੀ ਫਿਰ ਮੇਰੀ ਨਿਖਰ ਰਹੀ ਜਵਾਨੀ ਕਿਸੇ ਲਈ... ! ਮੇਰੇ ਜਵਾਨ ਭਾਵ ਏਥੇ ਆ ਕੇ ਸ਼ਰਮਾ ਗਏ। ਸ਼ਰਮ ਇਸਤਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਜੀਵਨ ਪੂੰਜੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਦੋਹੀਂ ਹੱਥੀ ਲੁਟਾਂਦੇ ਅਫਸੋਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ।

ਉਸ ਦਿਨ ਮੈਂ ਕਿਤੇ ਆਪਣੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਵਿਚ ਜਾਣਾ ਸੀ । ਦਹੀਂ ਪੀ ਕੇ ਮੈਂ ਲੀੜੇ ਪਾਏ। ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਰਸਾਲਾ, ਆਪਣੀ ਨੋਟ ਬੁਕ, ਕਲਮ ਤੇ ਥੈਲਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਮੈਂ ਘਰੋਂ ਨਿਕਲਿਆ। ਓਦੋਂ ਮੇਰੇ ਹਰ ਕੰਮ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵਾਂ ਚਾਅ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਘਰੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਨੂੰ ਮੁੜ ਭੁੱਖੀ ਰੀਝ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ। ਭਾਵੇਂ ਮੈਂ ਦੋ ਦਿਨ ਲਈ ਹੀ ਬਾਹਰ ਜਾਂ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਮੇਰਾ ਸਬਰ ਇਕ ਦਿਨ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਕੇ ਐਨਾ ਉਤਾਵਲਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਇਕ ਸਾਲ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਤਰਸ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਗੱਡੀ ਚੜ੍ਹਨਾ ਸੀ ਤੇ ਮੇਰਾ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੋ ਮੀਲ ਤੇ ਸੀ। ਗੱਡੀ ਦੇ ਟਾਈਮ ਤੋਂ ਮੈਂ ਦੋ ਘੰਟੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਰਿਆ ਸਾਂ।

ਮੈਂ ਉਦਾਸ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿਉਕਿ ਰੋਣਾ ਤੇ ਹੱਸਣਾ ਜੀਵਨ ਦੇ ਬਦਲਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਹਨ। ਮੈਂ ਇਕ ਨੂੰ ਸੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਵੇਖ ਕੇ ਚੁਣਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਦੂਜੇ ਦਾ ਆ ਜਾਣਾ ਕੁਦਰਤੀ ਸੀ। ਬਾਬੂ ਟਿਕਟਾਂ ਦੇਣ ਲਗ ਪਏ। ਪੇਂਡੂ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਏਥੇ ਕਾਫੀ ਭੀੜ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੁਆਲੇ ਸੁਹਣੀ ਹਰਿਆਵਲ ਸੀ। ਮੈਂ ਮੁਸਾਫ਼ਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸੰਨ ਚਿੱਤ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਮੇਰੀ ਅੰਦਰਲੀ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚ ਅਦਭੁਤ ਨਿਰਤ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ।

ਇਕ ਵੀਹ ਕੁ ਸਾਲ ਦੀ ਕੁੜੀ ਦਫਤਰ ਅੰਦਰ ਆਈ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਬਾਬੂ ਜੀ ਨੂੰ 'ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ' ਕਹੀ। ਮੈਂ ਵੀ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕੁਰਸੀ ਛੱਡਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਬੈਠੋ ਜੀ?'

'ਨਹੀਂ, ਤੁਸੀਂ ਕੋਈ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾ ਕਰੋ। ਇਹ ਆਖ ਉਹ ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਮੇਜ਼ ਦੇ ਇਕ ਕੋਨੇ ਤੇ ਬਹਿ ਗਈ।

ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਗੁਣ ਔਗੁਣ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਉਣ ਦੀ ਇਕ ਆਦਤ ਪਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਆਦਤ ਅਨੁਸਾਰ ਵੇਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਵਿਚ ਮਿਠਾਸ, ਇਉਂ ਜਾਪਦੀ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਮੇਰੇ ਨੀਰਸ ਦਿਲ ਮਾਖੋ ਚੋ ਰਹੀ ਹੈ । ਕੋਮਲਤਾ, ਮੇਰੇ ਫਰਕਦੇ ਅੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪ-ਮੁਹਾਰੇ ਨਿੱਸਲਤਾ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਐਨੀ ਸ਼ਾਂਤ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਾਹਲੇ ਸੁਭਾਅ ਤੇ ਸ਼ਰਮ ਆ ਗਈ। ਹਸਮੁੱਖਤਾ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ, ਇਕ ਕਲੀ ਵਾਂਗ ਬੰਦ ਪਏ ਅਰਮਾਨ ਸਨ। ਹੁਸਨ, ਇਕ ਸਾਕਾਰ ਸਚਾਈ ਸੀ। ਤਿੱਖੇ ਨਕਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਮੈਥੋਂ ਵੀ ਬਾਜੀ ਲੈ ਗਈ ਸੀ। ਸੁਹਣੇ, ਸਾਫ਼ ਤੇ ਸਰੀਰ ਨਾਲੇ ਫਬੇ ਕਪੜਿਆਂ ਵਿਚ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਮਹਾਂ ਚਿਤ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਉਸ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਹੈਰਾਨੀ ਵਿਚ ਠਠੰਬਰ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੀਂਦ- ਨਸ਼ਾ ਜਿਹਾ ਵੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ।

ਮੈਂ ਉਸ ਵਿਚ ਔਗੁਣ ਲੱਭਣ ਦੀ ਬੜੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਇਹ ਫ਼ਿਤਰਤ ਦੇ ਉਲਟ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਹੜੀ ਚੀਜ ਇਕ ਵਾਰ ਚੰਗੀ ਬਣ ਕੇ ਅੰਦਰ ਆਵੇ, ਉਸ ਦੇ ਨੁਕਸ ਵੀ ਚੰਗਿਆਈਆਂ ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਂਜ ਕੁੜੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਸੋਹਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਉਸ ਵਿਚ ਸਿਫ਼ਤਾਂ ਦੀ ਕੁਝ ਵਧੇਰੇ ਹੀ ਲਾਮਡੋਰੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵੇਖ-ਵੇਖ ਇਕ ਅਜਿੱਤ ਤੇ ਨਵੀਂ ਖੁਸ਼ੀ ਅੰਦਰੇ ਅੰਦਰ ਮਾਣ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਪਰ ਬਾਹਰੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਅਣਖ ਦਾ ਕਾਇਲ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਸਕ ਪੱਤਰ ਉਤੇ ਐਵੇਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਸੁੱਟ ਰਿਹਾ ਸਾਂ।

ਸਟੇਸ਼ਨ ਮਾਸਟਰ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਲੋਂ ਵਿਹਲੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗੇ, 'ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਕੀ ਵਿਚਾਰਦੇ ਹੋ ?

'ਆਤਮ ਸਿਧਾਂਤ।'

'ਤੁਸੀ ਭਗਤੀ ਦੇ ਕਾਇਲ ਹੋ ਜਾਂ ਗਿਆਨ ਦੇ ?"

'ਭਗਤੀ ਵਿਚ ਦੀ ਲੰਘ ਕੇ ਹੀ ਇਕ ਜਗਿਆਸੂ ਗਿਆਨ ਤੱਕ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਅਧਿਕਤਾ ਦੇਂਦਾ ਹਾਂ।

'ਤਦ ਫਿਰ ਤੁਹਾਡੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿਚ ਭਗਤੀ ਭਾਵ ਨਾਲ ਮੁਕਤੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ ?'

'ਹਾਂ ਭਗਤੀ ਦਵੈਤਵਾਦ ਬਿਨਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਕੇਵਲ ਇਕ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾ ਹੀ ਜਣਾਇਕ ਹੈ। ਇਹ ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਨਹੀਂ, ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਸਦੇ ਹਨ।

ਇਕ ਆਦਮੀ ਬਾਹਰੋਂ ਹਫਿਆ ਹੋਇਆ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਮਾਸਟਰ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, 'ਜੀ ਬਾਬੂ ਜੀ। ਗੱਡੀ ਕਿੰਨੇ ਬਜੇ ਆਊ ਜੀ?'

'ਬਸ ਆਉਣ ਹੀ ਵਾਲੀ ਹੈ।

'ਫੇਰ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਟਿਕਟ ਦੇਣ ਦੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਕਰ ਦਿਓ। ਉਸ ਗਰੀਬ ਜਿਹਾ ਬਣਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

'ਲਿਆ ਫੜਾ ਪੈਸੇ ।' ਬਾਬੂ ਜੀ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਗੁੱਸੇ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਸਨ। ਉਹ ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਟਿਕਟ ਦੇਣ ਚਲੇ ਗਏ। ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਰਿਸਾਲਾ ਹੱਥ ਦੀ ਸੈਨਤ ਨਾਲ ਮੰਗਿਆ, ਮੈਂ ਮੇਜ਼ ਅੱਗੇ ਪਏ ਰਸਾਲੇ ਨੂੰ ਉਸ ਵਲ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ। ਬਾਬੂ ਜੀ ਆ ਕੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਫਿਰ ਇਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਬਹਿਸ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਮੇਰੀਆਂ ਠੋਸ ਦਲੀਲਾਂ ਅਗੇ ਬਾਬੂ ਜੀ ਦੀ ਕੋਈ ਪੇਸ਼ ਨਾ ਜਾਵੇ। ਮੈਨੂੰ ਇਉਂ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਯੁਵਤੀ ਮੇਰੀਆਂ ਕਹੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣ ਰਹੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਰਿਸਾਲੇ ਤੇ ਫਿਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਕੱਖ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਪੈ ਰਹੀ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਕਈ ਵਾਰੀ ਰਸਾਲੇ ਦੀ ਕੰਨੀ ਨੀਵੀਂ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਵੇਖ ਵੀ ਲੈਂਦੀ ਸੀ । ਸਾਇਦ ਉਸ ਦਾ ਮਨ ਚੋਰੀ ਵੇਖਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਸੀ, ਪਰ ਲੋਕ-ਲਾਜ ਦਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਡਰ ਪਰਦੇ ਦੀ ਓਟ ਲੈ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਸ ਗੱਲ ਬਾਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਕ ਗੱਲ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਨਿਸਚਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਸੁਹਿਰਦ ਕੁੜੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇਕ ਹਮਦਰਦ ਦਿਲ ਹੈ, ਕੋਈ ਗੁੱਝੀ ਜਿਹੀ ਭੁੱਖ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਹਰ ਆਦਮੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਸਕਦਾ।

ਬਾਬੂ ਜੀ ਨੇ ਉਧਰੋਂ ਮੁੜਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਤੁਹਾਡਾ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਦਾ ਅਸਲ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਤੇ ਵੀ ਨਿਸ਼ਚਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।' ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਹੀ ਹੱਸ ਪਏ।

ਇਕ ਕੁਲੀ ਅੰਦਰ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਕਿਹਾ, 'ਬਾਬੂ ਜੀ! ਗੱਡੀ ਸਿਗਨਲ ਛੱਡ ਆਈ।

ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੇ। ਸੁੰਦਰੀ ਨੇ ਮੇਰਾ ਰਸਾਲਾ ਫੜਾਂਦਿਆਂ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਕਿਹਾ, 'ਤੁਸੀਂ ਸਫਰ ਵਿਚ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦੇ ਹੋ।

'ਤੁਸਾਂ ਆਪ ਪੜ੍ਹਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ?'

 'ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਜੋ ਕੁਝ ਪੜ੍ਹ ਚੁੱਕਾ ਹਾਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰ ਲਵਾਂਗਾ।

'ਸ਼ੁਕਰੀਆ।'

ਅਸੀਂ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਗੱਡੀ ਚੜ੍ਹੇ। ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਸੋਹਣੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਸਫਰ ਕਰਾਂ, ਹਾਣ ਪਿਆਰਾ। ਕੀ ਪਤਾ ਉਸ ਦਾ ਦਿਲ ਵੀ ਇਕ ਡੱਬੇ ਵਿਚ ਹੀ ਰਲ ਬਹਿਣ ਨੂੰ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ। ਅਸੀਂ ਝਿਜਕ ਅਧੀਨ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਕਹਿ ਸਕੇ।