'ਪਰ ਇਸ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਉਹ ਚਾਹ ਕਦੇ ਵੀ ਸੁਆਦੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ।

'ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਤੁਹਾਡਾ ਖ਼ਿਆਲ ਸਹੀ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਬਾਕੀ ਵਿਥਿਆ ਵੀ ਸੁਣਾਵੋ।

'ਸੁਣ ਲਵੋ ਮਹਾਰਾਜ! ਪਿਤਾ ਜੀ ਰਿਆਸਤ ਨੂੰ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਹੀ ਛੱਡ ਗਏ। ਮਾਤਾ ਜੀ ਉਸ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਮੁੜ ਰਿਆਸਤ ਵਿਚ ਪਿਤਾ ਜੀ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਗਏ। ਮੁਕਲਾਵੇ ਨੂੰ ਮੈਂ ਪੰਜ ਛੇ ਦਿਨ ਰਹਿ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆ ਗਈ। ਦਸਾਂ ਦਿਨਾਂ ਪਿਛੋਂ ਹੀ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਫਿਰ ਲੈਣ ਵਾਸਤੇ ਆ ਗਏ। ਇਕ ਹਫਤਾ ਅਸਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੱਖਿਆ। ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੇ ਬੜੀਆਂ ਮਿੰਨਤਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਕਿ ਹਾਲੇ ਇਕ ਮਹੀਨਾ ਹੋਰ ਰਹਿਣ ਦੇਵੋ। ਪਰ ਉਹ ਇਕੋ ਸਿਰ ਮਾਰ ਛੱਡਣ। ਫਿਰ ਇਕ ਹੋਰ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਕਿ ਜਿੰਨੇ ਦਿਨ ਏਥੇ ਰਹੇ ਓਨੇ ਦਿਨ ਹੀ ਬਚਨੇ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਤੀ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਉਹ ਸ਼ਰਾਬੀ ਹੋਏ ਨੂੰ ਘਰ ਸੁੱਟ ਜਾਣ। ਕਦੇ ਰੋਟੀ ਖਾ ਲੈਣ, ਕਦੇ ਭੁੱਖੇ ਹੀ ਪਏ ਰਹਿਣ।

ਆਖਰ ਖੜ੍ਹੇ ਪੈਰ ਲੀੜੇ ਬਣਵਾਏ ਅਤੇ ਐਤਕੀ ਪਿੰਡੋਂ ਹੀ ਬੈਲ ਗੱਡੀ ਕਰਾਏ ਕੀਤੀ। ਬਲਦਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਧੂੜ ਉੱਡਦੀ ਨੇੜ ਤੇੜ ਦੇ ਹਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਦਸਦੀ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਕੁੰਡੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਵਾਲਾ ਸਰਦਾਰ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਔਖੇ ਸੁਖਾਲਿਆਂ ਸੱਸ ਦੇ ਜਾ ਪੈਰੀ ਹੱਥ ਲਾਇਆ। ਨਣਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਵੱਡੀ ਜਾਣ ਕੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ ਤੇ ਪੈਰ ਛੋਹੇ।

'ਇਕ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ 'ਵਹੁਟੀਏ ਵਹੁਟੀਏ' ਦੀ ਪੁਚਕਾਰ ਖ਼ਤਮ ਹੋਈ ਅਤੇ ਲਗੀ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਵਾਰੀ ਆਉਣ । ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਮੈਥੋਂ ਗੁੜ ਪੁਆ ਕੇ ਮਿੱਠੀਆਂ ਰੋਟੀਆਂ ਪਕਵਾਈਆਂ ਗਈਆਂ। ਲੀੜੇ ਧੋਣ ਦੀ ਵਾਰੀ ਅੱਠ ਨੌਂ ਜੀਆਂ ਦੇ ਲੀੜੇ ਮੇਰੇ ਹਵਾਲੇ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਸਰਦਾਰ ਦਾ ਕੁੜਤਾ ਵੀ ਧੋਣ ਲਈ ਮੈਂ ਚੁਬਾਰੇ ਵਿਚੋਂ ਲਾਹਿਆ। ਜੇਬ ਵਿਚੋਂ ਅਫੀਮ ਵਾਲੀ ਡੱਬੀ ਨਿਕਲੀ: ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਉਸ ਦੇ ਅਫੀਮ ਖਾਣ ਤੇ ਸ਼ੱਕ ਪਿਆ। ਖਿਆਲ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਸ ਉਮਰ ਵਿਚ ਉਹ ਕਦੋਂ ਅਫੀਮ ਖਾਂਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ? ਖ਼ਬਰੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੇ ਫੜਾ ਦਿੱਤੀ ਹੋਵੇ । ਪਰ ਮੈਂ ਇਹ ਗੱਲ ਦਿਲ ਵਿਚ ਰਖੀ। ਮੱਝਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਾਂ ਕੱਢਣਾ ਤੇ ਦੁੱਧ ਰਿੜਕਣਾ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਆਉਂਦੀ ਨੂੰ ਹੀ ਸਪੁਰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਬੜੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਕਰਦੀ ਸਾਂ। ਦਿਨੋਂ ਦਿਨ ਇਕ ਹੋਰ ਧੁਖਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਉਹ ਸੀ ਮੇਰੀ ਤੇ ਸੱਸ ਦੀ ਨਾ ਬਣਨੀ। ਨਣਾਨ ਸੱਸ ਤੋਂ ਦੋ ਰਤੀਆਂ ਉਤੋਂ ਦੀ ਸੀ, ਮੇਰੀ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਵੀ ਰੱਦ ਕੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਮੈਂ ਕੋਈ ਗਿਲਾ ਨਾ ਕੀਤਾ।

ਕਿਉਂਕਿ ਸੱਸ ਆਪ ਨੋਂਹ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਚੁੱਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਦਿਲ ਅੰਦਰ ਪੁਰਾਣਾ ਬਦਲਾ ਜਾਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਏਸੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਮੁਖ ਰਖ ਕੇ ਉਹ ਆਈ ਨੋਂਹ ਤੇ ਹਕੂਮਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਂਦੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਤਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਮਾਂ ਧੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਔਖੇ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਰੇ ਮਾਲ ਡੰਗਰ ਦਾ ਗੋਹਾ ਕੂੜਾ ਮੇਰੇ ਜੁੰਮੇ ਪਾਇਆ। ਮੈਂ ਮੁਸਕਾ ਕੇ ਗੋਹੇ ਦੀ ਟੋਕਰੀ ਸਿਰ ਤੇ ਚੁੱਕ ਲਈ ਅਤੇ ਸ਼ਰਮ ਹਯਾ ਦਾ ਪੱਲਾ ਚੀਰ ਕੇ ਰੂੜੀ ਤੇ ਜਾ ਸੁੱਟੀ। ਪੰਦਰਾਂ ਅਠਾਰਾਂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦਾ ਦੋ ਵੇਲੇ ਦਾ ਗੋਹਾ ਕੂੜਾ ਤਕੜਾ ਸਮਾਂ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। ਟੋਕਰੀਆਂ ਦੇ ਭਾਰ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਦੁਖਣ ਲਗ ਪੈਂਦਾ।