ਨਾਲ ਸਬਰ ਦੇ ਘੁੱਟ ਭਰਕੇ ਲੰਘਾ ਲਿਆ ਕਰਾਂ। ਉਸ ਪਿਛੋਂ ਜੂਠੇ ਭਾਂਡਿਆਂ ਦਾ ਅੰਬਾਰ ਸਾਫ ਕਰਨ ਲਈ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਅੱਗੇ ਸਿਰ ਗੋਡਿਆ 'ਚ ਸੁੱਟ ਕੇ ਬਹਿ ਜਾਇਆ ਕਰਾਂ। ਕਈ ਵੇਰ ਖ਼ਿਆਲ ਆਵੇ ਕਿ ਜੇ ਕਦੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਵੇਖ ਲਵੇ ਤਾਂ ਕਦੀ ਜਿਊਂਦੀ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕੇ। ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਸੁਆਹ ਨਾਲ ਬਿਆਈਆਂ ਪੈ ਕੇ ਖਰਖਰਾ ਬਣਗੇ। ਭਾਂਡੇ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਪਿਛੋਂ ਪਾਟੇ ਲੀੜਿਆਂ ਨੂੰ ਟਾਕੀਆਂ ਲਾਉਣੀਆਂ, ਲੀੜੇ ਧੋਣੇ ਤੇ ਹੋਰ ਨਿੱਕਾ ਮੋਟਾ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਦਿਨ ਢਲੇ ਮੱਝਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡ ਪਾਉਣੇ ਅਤੇ ਗਊਆਂ ਨੂੰ ਤੂੜੀ ਤੇ ਹਰਾ ਰਲਾਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਜੇ ਹਰਾ ਕੁਤਰਿਆ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਦ ਆਪ ਦੱਥੇ ਲਾ ਕੇ ਕੁਤਰਨਾ ਵੀ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਕਾਮੇ ਹੁਣ ਤਕਰੀਬਨ ਨਿੱਤ ਹੀ ਇਸ ਵੇਲੇ ਪੱਠੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕੁਤਰਦੇ। ਓਧਰੋਂ ਵਿਹਲੇ ਹੋ ਕੇ ਲੱਸੀ ਵਾਲੇ ਭਾਂਡੇ ਸਾਫ਼ ਕਰਨੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਦੁੱਧ ਵਾਲੀਆਂ ਕਾੜ੍ਹਨੀਆਂ ਭੜੋਲੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਰਸੋਈ ਵਿਚ ਟਿਕਾਣੇ ਰਖਦੀ ਸਾਂ, ਫਿਰ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਆਉਣ ਦਾ ਵੇਲਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਮੈਂ ਕੜਾਹੀ ਫੜ ਕੇ ਆ ਖੂਹੀ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਹੁੰਦੀ। ਪਸ਼ੂ ਆਖਣ ਅਸੀਂ ਪਾਣੀ ਪੀਣੋ ਹਟਣਾ ਨਹੀਂ ਤੇ ਖੂਹੀ ਆਖੇ ਮੇਰੇ 'ਚੋਂ ਪਾਣੀ ਮੁਕਣਾ ਨਹੀਂ। ਦੋ ਘੰਟੇ ਮੇਰੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਮਣ ਕੱਚੇ ਦਾ ਡੋਲ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਿੱਚਦੀਆਂ।

ਏਧਰੋਂ ਹਟ ਕੇ ਗੋਹੇ ਧੁਖਾ ਦਾਲ ਵਾਲੀ ਤੌੜੀ ਧਰਦੀ ਸਾਂ। ਬਹੁਤੀ ਦਾਲ ਮਾਂਹ ਮੋਠਾਂ ਤੇ ਛੋਲਿਆਂ ਦੀ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਹਰ ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਦਸ ਬਾਰਾਂ ਟੋਕਰੇ ਗੋਹੇ ਦੀਆਂ ਪਾਥੀਆਂ ਪਥਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਆਥਣ ਦਾ ਕੂੜਾ ਸਿੱਟਣ ਵੇਲੇ ਓਧਰੋਂ ਪਾਥੀਆਂ ਢੋਇਆ ਕਰਦੀ ਸਾਂ। ਇਸੇ ਦੌੜ ਭਜ ਵਿਚ ਰਾਤ ਦੀ ਰੋਟੀ ਦਾ ਵੇਲਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਮੱਝਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਾਂ ਕਢਦੀ ਸਾਂ, ਦੁੱਧ ਤੱਤਾ ਕਰ ਕੇ ਜਮਾਉਂਦੀ ਸਾਂ। ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਮੇਰੀ ਵਾਰੀ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਮੈਨੂੰ ਨਿੱਤ ਹੀ ਰੁੱਖੀ ਰੋਟੀ ਮਿਲਦੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਪਿੱਠ ਭੁਆ ਕੇ ਰੋਟੀ ਜੇਬ ਵਿਚ ਪਾ ਲੈਂਦੀ ਅਤੇ ਕੋਠੇ ਤੇ ਨਿੱਤ ਗਿੱਝੇ ਹੋਏ ਕੁੱਤੇ ਨੂੰ ਪਾ ਦੇਂਦੀ ਸਾਂ। ਭਾਂਡੇ ਮਾਂਜ ਕੇ ਫਿਰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਵਸ ਪੈ ਜਾਂਦੀ। ਤੜਕੇ ਉਠ ਕੇ ਖਾਊ-ਪੀਏ ਤਕ ਮੈਂ ਇਕ ਮਿੰਟ ਵੀ ਸਾਹ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਲੈਂਦੀ। ਪਰ ਮਾਂ ਧੀ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਤੇ ਮਚਦੇ ਤਾਹਨੇ ਫਿਰ ਵੀ ਸੁਣਦੀ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸਾਂ । ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਕਦੇ ਅਲਫੋਂ ਬੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਖੀ ਕਿ ਤੇਰੀ ਮਾਂ ਤੇ ਭੈਣ ਮੈਨੂੰ ਸਾਰੀ ਦਿਹਾੜੀ ਇਉਂ ਤੰਗ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਉਹ ਲਾਣਾ ਹੀ ਊਤਾਂ ਦਾ ਸੀ। ਇਕ ਮੇਰੇ ਛੋਟੇ ਦੇਵਰ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਸੀ । ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਣ ਤੇ ਪੱਠੇ ਪਾਉਣ ਵਿਚ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਮਦਦ ਦੇ ਦਿਆ ਕਰਦਾ। ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਕਦੇ ਸੌਂਹ ਖਾ ਕੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਤੂੰ ਦਿਨੇ ਕੀ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਏ ? ਤੂੰ ਤਕੜੀ ਤਾਂ ਰਹਿੰਦੀ ਏ ? ਮੈਂ ਤਰਸਦੀ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸਾਂ ਕਿ ਉਹ ਕਦੇ ਮੇਰਾ ਹਾਲ ਪੁੱਛਣ । ਲਗਾਤਾਰ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਥਕੇਵਾਂ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋ ਗਿਆ, ਪਰ ਉਸ ਸ਼ੇਰ ਦੇ ਬੱਚੇ ਆਪਣਾ ਮਤਲਬ ਹੱਲ ਕਰਨ ਬਿਨਾਂ ਕਦੇ ਹੱਸ ਕੇ ਨਾ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਮੈਂ ਨਿੱਤ ਰਾਤ ਨੂੰ ਭਰੀ ਪੀਤੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਭਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਆਉਂਦੀਆਂ। ਮੇਰੀ ਸਿਹਤ ਹਦੋਂ ਵਧ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈ। ਰੁਖੀ ਮਿਸੀ ਰੋਟੀ ਪਾਣੀ ਉਹ ਵੀ ਇਕ ਡੰਗ, ਹੌਂਸਲੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਾਰੀ ਦਿਹਾੜੀ ਕੰਮ ਨੂੰ ਜੁਟੇ ਰਹਿਣਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾੜੀ ਹੀ ਹੋਣਾ ਸੀ।