ਮੇਰੀਆਂ ਭੁੱਬਾਂ ਨਿਕਲ ਗਈਆਂ, ਮੈਂ ਰੋ ਰੋ ਫਾਵੀ ਹੋ ਗਈ। ਇਕ ਇਕ ਗੱਲ ਚੇਤੇ ਆਵੇ ਅਤੇ ਰੋਣ ਝੜੀ ਦੇ ਬੱਦਲਾਂ ਵਾਂਗ ਠੱਲਿਆ ਨਾ ਜਾਵੇ। ਮਾਂ ਧੀ ਆਖਣ, ਪਤੰਦਰ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਅੱਗੋਂ ਅੱਗੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਕਿਤੇ ਆ ਕੇ ਕੁਝ ਕਹਿ ਨਾ ਦੇਵੇ । ਸਰਦਾਰ ਪੱਠੇ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਮਾਂ ਨੇ ਅੱਗੋਂ ਹੀ ਬਾਹਰਲੇ ਘਰ ਜਾ ਸਿਖਾਇਆ। ਉਸ ਮੈਨੂੰ ਅੰਦਰ ਰੋਂਦੀ ਨੂੰ ਆ ਫੜਿਆ। ਡੰਡੇ ਨਾਲ ਸਾਰਾ ਪਿੰਡਾ ਲੂਹ ਸੁੱਟਿਆ। ਮੈਂ ਚੀਕਾਂ ਮਾਰਾਂ ਤੇ ਵਾਸਤੇ ਪਾਵਾਂ, ਪਰ ਪੱਥਰ ਨੇ ਇਕ ਨਾ ਸੁਣੀ। ਜਿਹੜੇ ਹੱਥ ਤੇ ਖੁਰਚਣਾ ਲੱਗਾ ਸੀ, ਓਸ ਥਾਂ ਓਦੋਂ ਹੀ ਛਾਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਓਨਾ ਥਾਂ ਸੜੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਇਕ ਡੰਡਾ ਬੇਦਰਦੀ ਨਾਲ ਓਥੇ ਵੀ ਜੜ ਦਿੱਤਾ। ਛਾਲਾ ਫਿਸ ਕੇ ਪਾਣੀ ਨਿਕਲ ਗਿਆ, ਬਹੁੜੀਂ ਰੱਬਾ। ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਜੂਨ ਭੁੱਲ ਕੇ ਵੀ ਨਾ ਪਾਈਂ।

ਸਾਰੇ ਟੱਬਰ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਕਢ, ਉਸ ਮੈਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਭੁੰਜੇ ਹੀ ਟੇਢੀ ਪਈ ਸਾਂ। ਦੁਖਾਂ ਦੀ ਵਾਛੜ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰ ਹੀ ਭੰਨ ਕੇ ਸੁੱਟ ਗਈ। ਚੁੰਨੀ ਨਾਲ ਮੂੰਹ ਢੱਕੀ ਰੋਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸਾਂ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਸ ਦਿਨ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੰਦਰ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਪਾਣੀ ਪਿਆ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਚੁੱਪ ਹੋਏ ਵੀ ਕੁਝ ਸੋਚ ਕੇ ਫਿਰ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਮੂੰਹ ਫੜ ਕੇ ਹੁਬਕੀਂ ਹੁਬਕੀ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਸਾਂ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਸਮਝਦੀ ਸਾਂ ਕਿ ਇਸਤਰੀ ਜੂਨ ਸਾਰੇ ਨਰਕਾਂ ਦਾ ਨਿਚੋੜ ਹੈ। ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੁੱਝਦਾ, ਉਹ ਵੇਲਾ ਰੱਬ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਵੀ ਨਸੀਬ ਨਾ ਕਰੇ।

ਨਿਤ ਦੀਆਂ ਮਾਰਾਂ, ਗਾਲ੍ਹਾਂ, ਵੇਲੇ ਕੁਵੇਲੇ ਦੀ ਭੁੱਖ, ਕੰਮ ਦੀ ਖਿਚ ਰਾਤ ਦਿਨ ਵਢ- ਵਢ ਖਾਂਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨੇ ਮੇਰਾ ਰੰਗ ਨੀਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਹਲਕਾ ਹਲਕਾ ਬੁਖਾਰ ਰਹਿਣ ਲਗ ਪਿਆ। ਮੇਰੀ ਲਿਆਕਤ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭੋਰਾ ਮੁੱਲ ਨਾ ਪਾਇਆ। ਮੇਰੀ ਸਿਆਣਪ ਕੁੱਤੇ ਵਾਂਗ ਦੁਰਕਾਰ ਦਿੱਤੀ। ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਜੁੱਤੀ ਬਰਾਬਰ ਨਾ ਜਾਣਿਆ। ਮੇਰਾ ਸਭ ਕੀਤਾ ਕਰਾਇਆ ਤੇ ਬਣਿਆ ਬਣਾਇਆ ਖੂਹ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਤਾਪ ਪ੍ਰਤੱਖ ਜਾਹਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਨਿੱਤ ਰਾਤ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹ ਜਾਇਆ ਕਰੇ। ਮੇਰੀ ਰਿਆਸਤ ਵਾਲੀ ਸਹੇਲੀ ਮਹਿੰਦਰ ਦੇ ਨਾਨਕੇ ਕੋਕਰੀ ਹੀ ਸਨ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਈ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਰੰਗ ਰੂਪ ਤੇ ਹਾਲ ਵੇਖ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਈ। ਮੇਰੀ ਸੱਸ ਇਕ ਮਿੰਟ ਵੀ ਮੇਰੇ ਪਾਸੋਂ ਨਾ ਹਿੱਲੀ, ਮਤਾਂ ਮੈਂ ਕੋਈ ਸੱਚੀ ਉਸ ਨੂੰ ਦਸ ਦੇਵਾਂ। ਪਰ ਸਚਾਈ ਆਪ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲੁਕਦੀ। ਮੇਰੇ ਡੁਲ੍ਹਦੇ ਅੱਥਰੂ ਮਹਿੰਦਰ ਤੋਂ ਨਾ ਵੇਖੇ ਗਏ। ਉਹ ਬਿਨਾਂ ਆਖਣ ਤੇ ਹੀ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਸਮਝ ਗਈ। ਜਦੋਂ ਜਾਣ ਲਗੀ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਜੱਫੀ ਪਾ ਕੇ ਮਿਲੀ। ਜੱਫੀ ਪਾਉਣ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਭੀ ਪਤਾ ਲਗ ਗਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਤਾਪ ਵਿਚ ਭਖ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਉਹ ਕੁਝ ਨਾ ਬੋਲੀ, ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਰਿਆਸਤ ਨੂੰ ਚਲੀ ਗਈ। ਪਿੱਛੋਂ ਪਤਾ ਲਗਾ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਰਾ ਹਾਲ ਆਢੋਂ ਗੁਆਢੋਂ ਮਲੂਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਉਸ ਜਾ ਕੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਦਸ ਦਿੱਤੀ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਤੋਂ ਸੁਣ ਕੇ ਰਿਹਾ ਨਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਕ ਦਮ ਪੰਜ ਦਿਨ ਛੁੱਟੀ ਲੈ ਕੇ ਆ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਐਨਾ ਜਰੂਰ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮੇਰੀ ਜਾਨ ਬਚ ਗਈ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਕਈ ਗੱਲਾਂ ਪੁਛਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਕੁਝ ਨਾ ਦੱਸਿਆ, ਪਰ ਜਿਆਦਾ ਦੇਰ ਮੈਥੋਂ ਜਬਤ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਸਾਰੇ