ਦੁਨੀਆ ਕਿਵੇਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਖਬਰੇ ਉਹ ਜਿਹਾ ਅਗੇ ਆਇਆ, ਓਹੋ ਜਿਹੀ ਹੋ ਰਹਿੰਦੀ ਹੋਵੇ।

ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਤੇ ਹੋਰ ਲਾਵਿਆਂ ਦੀ ਰੋਟੀ ਦੇ ਕੇ ਬਾਹਰੋਂ ਆ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਮੇਰੇ ਇਕ ਹੱਥ ਵਿਚ ਬਾਲਟੀ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਇਹ ਆਦਤ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਇਕੱਲ੍ਹਾ ਹੋਵਾਂ ਜਾਂ ਕਿਤੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵਾਂ, ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਮਸਤੀ ਜਿਹੀ ਵਿਚ ਮਗਨ ਰਹਿੰਦਾ ਸਾਂ। ਕਿਸੇ ਪਿਛੋਂ ਅਵਾਜ ਮਾਰੀ। ਮੈਨੂੰ ਐਵੇਂ ਬੁਲਾਣ ਤੇ ਮੂਰਖ ਲੋਕਾਂ ਉਪਰ ਬੜਾ ਗੁੱਸਾ ਆਉਂਦਾ। ਇਹ ਨਹੀਂ ਸਨ ਜਾਣਦੇ, ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਵੀ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਅਵਾਜ ਤੇ ਨਾ ਬੋਲਿਆ, ਪਰ ਉਹ ਬਹਾਦਰ ਆਵਾਜਾਂ ਮਾਰੀ ਹੀ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੱਦ ਲਿਆ। ਉਸ ਦਸਿਆ, 'ਦੋ ਫੌਜੀ ਭਗੌੜੇ ?'

'ਫਿਰ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਾਂ ?"

'ਦਲਬਾਰਾ ਤੇ ਇਕ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਰ। ਉਹ ਚੋਰੀ ਚੋਰੀ ਮੈਨੂੰ ਸਮਝਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਦਲਬਾਰਾ ਸਾਡੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸੀਰੀ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਔਖਾ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਛੁੱਟੀ ਕਟ ਕੇ ਗਏ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਦਿਨ ਹੀ ਹੋਏ ਸਨ । ਸੋਚਦਾ ਸਾਂ, ਉਸ ਅਜਿਹਾ ਬੁਰਾ ਕੰਮ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ? ਜਰੂਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਚੁੱਕਿਆ ਚੁਕਾਇਆ ਪਲਟਣ ਵਿਚੋਂ ਭਜ ਆਇਆ ਹੈ।

'ਅਜ ਤੜਕੇ ਹੀ ਆਏ ਹਨ। ਕਲ੍ਹ ਦਾ ਦਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਹਰ ਮੈਰੇ ਵਿਚ ਹੀ ਕਟਿਆ ਹੈ।

'ਕਿੱਥੇ ਹਨ ਉਹ ?

'ਮੇਰੇ ਘਰ ਹਨ।

ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਹਾਲ ਦਾ ਪਤਾ ਸੀ। ਅਜਿਹੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਵੈਲੀ ਝਟ ਹੱਥ ਵਿਚ ਲੈ ਲੈਂਦੇ ਅਤੇ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਮਰਵਾ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਡਾਕੇ ਪਵਾ ਦੇਣੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਮਾਮੂਲੀ ਗੱਲ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਦਲਬਾਰੇ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਮੁੜ ਮੁੜ ਤਰਸ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਏਥੇ ਪੁਲੀਸ ਦੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਜਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਝਾ ਕੇ ਵਾਪਸ ਪਲਟਣ ਭੇਜਿਆ ਜਾਵੇ। ਓਥੇ ਵਧ ਤੋਂ ਵਧ ਵੀਹ ਪੱਚੀ ਦਿਨ ਦੀ ਨਜਰਬੰਦੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਇਕ ਭਗੌੜੇ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਕਾਨੂੰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਦੋਸ਼ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਮੇਰੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸੀ, 'ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੇ ਵੈਰੀ ਨੂੰ ਮੁੜ ਮਿੱਤਰ ਬਣਾਉਣਾ ਹੀ ਅਸਲੀ ਸੁਧਾਰ ਤੇ ਹਮਦਰਦੀ ਹੈ।'

ਉਹ ਆਦਮੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਕ ਛੱਤ ਲੰਘ ਕੇ ਇਕ ਕੋਠੜੀ ਵਿਚ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਇਕ ਮੰਜੇ ਤੇ ਅੱਧ ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਸਨ। ਪੂਰੀ ਫ਼ੌਜੀ ਵਰਦੀ ਤੇ ਰਾਈਫਲਾਂ ਕੋਲ ਸਨ। ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਮੈਂ ਚਲੇ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਮੈਂ ਦਲਬਾਰੇ ਤੋਂ ਪੁਛਿਆ, 'ਮੂਰਖਾ। ਇਹ ਤੂੰ ਕੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ?'

'ਮੇਰੀ ਕਿਸਮਤ।' ਏਹੀ ਆਖ ਕੇ ਉਹ ਅੱਖਾਂ ਭਰ ਆਇਆ।