ਮੈਂ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਤੋਂ ਵਧ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰਾਂ ਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਸਾਂ । ਇਕ ਦਿਨ ਮੇਰਾ ਦੋਸਤ ਸਤਿਨਾਮ ਆਇਆ, ਪਰ ਮੈਂ ਨੀਵੀਂ ਪਾਈ ਇਕ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਇਕ ਮੁਨਸ਼ੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਜੀ। ਤੁਹਾਡਾ ਦੋਸਤ ਆਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਸੇਬ ਲਿਆਇਆ ਹੈ ।' ਮੈਨੂੰ ਸਤਿਨਾਮ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਕੇ ਬੜਾ ਸੁਆਦ ਆਇਆ । ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ, ਸਤਿਨਾਮ ਕੁਝ ਉਦਾਸ ਜਿਹਾ ਸੀ।

'ਸਤਿਨਾਮ। ਉਦਾਸ ਜਿਹਾ ਕਿਉਂ ਖੜ੍ਹਾ ਏ, ਮੇਰੇ ਵਲ ਵੇਖ, ਬੁੱਢਾ ਹੋਇਆ ਆਦਮੀ ਹਸਦਾ ਨਹੀਂ ਸੋਹਣਾ ਲਗਦਾ, ਪਰ ਜਵਾਨੀ ਨੂੰ ਅਫਸੋਸ ਵਿਚ ਗੁਜ਼ਾਰਨਾ ਮਹਾਂ ਪਾਪ ਹੈ। ਤੂੰ ਤੇ ਹਸੂੰ ਹਸੂੰ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੈਂ। ਕੀ ਗੱਲ ਹੈ? ਤੇਰੀ ਤਾਰੋ ਤੇ ਤਕੜੀ ਹੈ ?

ਮੇਰੀ ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਸਾਰੇ ਹੱਸ ਪਏ। ਛੜੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਤਾਰੋ ਦਾ ਨਾ ਸਾਂਗ ਬਣ ਕੇ ਵੱਜਾ। ਕੁਝ ਹੋਰ ਗੱਲਾਂ ਬਾਤਾਂ ਮਗਰੋਂ ਸਤਿਨਾਮ ਫਤਹਿ ਬੁਲਾ ਕੇ ਚਲਿਆ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਫੇਰ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਵਰਕੇ ਪਲਟਣ ਲਗਾ।

ਮੈਨੂੰ ਅੰਦਰੇ ਪਤਾ ਲਗਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਰਿਸਤੇਦਾਰ ਮੈਨੂੰ ਛੁਡਾਣ ਲਈ ਸਿਰ ਤੋੜ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਸ ਦਿਨ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਥਾਣੇਦਾਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਬਲਬੀਰ। ਮੈਨੂੰ ਬੜੀ ਸ਼ਰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਤੇਰੇ ਜਿਹਾ ਸ਼ਰੀਫ ਲੜਕਾ ਅੰਦਰ ਹਵਾਲਾਤ ਵਿਚ ਹੋਵੇ।

'ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੀ ਹਮਦਰਦੀ ਦਾ ਬੜਾ ਮਾਣ ਹੈ।'

'ਕਲ੍ਹ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਡਿਪਟੀ ਸਾਹਿਬ ਪਾਸ ਲੈ ਚਲਾਂਗਾ, ਪਰ ਤੂੰ ਮੂੰਹੋਂ ਕੁਝ ਨਾ ਬੋਲੀ, ਜੋ ਕੁਝ ਆਖਣ ਸਤਿ ਬਚਨ ਕਰ ਮੰਨੀ।

'ਬਹੁਤ ਬਿਹਤਰ ਜੀ, ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋ, ਮੇਰਾ ਕਸੂਰ ਤਾਂ ਇਹੋ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਦੁਵੱਲੀ ਜਾਨਾਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਣੋਂ ਬਚਾਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਲੇ ਵਿਚ ਗਰਮੀ ਦੀ ਰੁੱਤ ਦੀਆਂ ਪੱਚੀ ਰਾਤਾਂ ਮੈਂ ਹਵਾਲਾਤ ਵਿਚ ਕੱਟੀਆਂ ਹਨ।

'ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਹੈ ਕਿ ਕਿਧਰੇ ਓਥੇ ਵੀ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਗਿਆਨ ਛਾਂਟਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਨਾ ਕਰ ਦੇਵੀਂ।

ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਮੈਨੂੰ ਡਿਪਟੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਕੋਠੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਥੋੜ੍ਹੇ ਮਿੰਟ ਠਹਿਰ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਸਾਹਿਬ ਬਹਾਦਰ ਬੋਲੇ, 'ਕਿਉਂ?

ਮੈਂ ਥਾਣੇਦਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨਸੀਹਤ ਸਦਕਾ ਖਾਮੋਸ਼ ਸਾਂ।

'ਤੂੰ ਐਨਾ ਸਿਆਣਾ ਮੁੰਡਾ ਹੋ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੂਹੜਿਆਂ ਕੋਲ ਗਿਆ ਹੀ ਕਿਉਂ?'

ਮੇਰਾ ਮਨ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਕੀ ਚੂਹੜੇ ਹਮਦਰਦੀ ਦੇ ਪਾਤਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ? ਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ? ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਜਮੀਰ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਅਵੱਸ ਨਿਕਲ ਗਿਆ, 'ਬਸ ਜੀ ਜਾ ਹੀ ਹੋ ਗਿਆ।

ਡਿਪਟੀ ਸਾਹਿਬ ਹੱਸ ਪਏ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਏਹੋ ਕੁਝ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਮੇਰੀ ਅਣਖ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਮਿਲ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਜਖ਼ਮੀ ਆਤਮਾ ਮੈਨੂੰ ਅੰਦਰੋਂ ਲਾਹਨਤਾਂ ਪਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਡਿਪਟੀ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਵਿਚ ਸੜਦਾ ਕਲੇਜਾ ਠੰਢਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਇਕ ਅਣਖੀ ਜਵਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੁੱਢੀ ਉਮਰੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ