ਸੀ। ਪਰ ਹਜੂਰ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਨਾ ਲਗਾ ਕਿ ਲਫ਼ਜ਼ ਮੇਰੀ ਜ਼ੁਬਾਨ 'ਚੋਂ ਕਢਵਾਉਣ ਵਾਲਾ ਕੌਣ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਅੰਦਰ ਡਿੱਗਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਛੁਟਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਖੁਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਅਣਖ ਤੇ ਇੱਜ਼ਤ ਵੇਚ ਕੇ ਇਨਸਾਨ ਕਾਫ਼ੀ ਮਰਾਤਬੇ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਪਿੱਠ ਤੇ ਲੱਗਾ ਦਾਗ ਉਸ ਦੀ ਔਲਾਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਧੋ ਸਕਦੀ।

'ਇਸ ਦੀ ਹੱਥਕੜੀਆਂ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿਓ। ਇਹ ਜਨਾਬ ਦੇ ਭਾਰੇ ਬੋਲ ਸਨ।

ਮੈਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸਾਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਤੇ ਘਰਦਿਆਂ ਨੇ ਸੁਖ ਦਾ ਸਾਹ ਲਿਆ। ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਏ। ਘਰ ਵਿਚ ਇਕ ਮੇਲਾ ਜਿਹਾ ਲਗ ਗਿਆ। ਸਾਰੇ ਹੀ ਖੁਸ਼ ਸਨ, ਪਰ ਮੇਰੀ ਖੁਸ਼ੀ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ। ਛੁੱਟ ਕੇ ਆਣ ਤੇ ਜੋ ਗੱਲਾਂ ਨਹੀਂ ਸੁਣੀਆਂ ਸਨ, ਉਹ ਵੀ ਸੁਣੀਆਂ। ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਭੁਲਾ ਕੇ ਮੈਂ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸੌਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਨੀਂਦ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਰਾਹੀ ਬਣ ਕੇ ਤੁਰ ਗਈ ਸੀ।

6

ਮੈਂ ਹਵਾਲਾਤ ਵਿਚ ਬੰਦ ਰਹਿ ਚੁੱਕਾ ਸਾਂ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਕੁਝ ਸ਼ੱਕੀ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਫਿਰੇ ਦਿਮਾਗਾਂ ਨੂੰ ਕੌਣ ਸਮਝਾਂਦਾ ਕਿ ਸਚਾਈ ਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਅਵੱਸ਼ ਜੇਲ੍ਹ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਨੁਕਤਾਚੀਨੀ ਬੜੀ ਛੇਤੀ ਆਰੰਭ ਦੇਂਦੇ ਹਾਂ, ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਕਿ ਉਸ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਸਮਰੱਥਾ-ਸੂਝ ਵੀ ਰਖਦੇ ਹਾਂ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ? ਸਮਰੱਥਾ ਸਕਤੀ ਬਿਨਾਂ ਕੀਤੀ ਨੁਕਤਾਚੀਨੀ ਭੱਖਦੀ ਲੋਹ ਤੇ ਪਈ ਕਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਓਸੇ ਪਲ ਆਪੇ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਵੇਖਦੀ ਹੈ।

ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿਆਣਾ ਹੋਣਾ ਵੀ ਗੁਨਾਹ ਬਣ ਗਿਆ। ਮੂਰਖ ਨੂੰ ਆਪੇ ਦੀ ਸੋਝੀ ਨਹੀਂ । ਆਖ਼ਰ ਇਨਸਾਨ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਵੇ? ਕੀ ਫਿਲਾਸਫਰ ਹੋ ਕੇ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਹੋ ਜਾਵੇ? ਇਹ ਖ਼ੁਦਗਰਜੀ ਹੈ। ਵਿਦਿਆ ਅਮਲ ਬਿਨਾਂ ਸੱਤਾਹੀਣ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵਿਦਿਆ ਅਤੇ ਸਚਾਈ ਤੇ ਯਕੀਨ ਵੀ ਨਾ ਰਹੇਗਾ ਕਿ ਇਹ ਜਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ ਹਨ। ਸੱਚ ਸੁਆਦ ਬਣ ਕੇ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ। ਇਉਂ ਜਾਪਦਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਸਿਰ 'ਚੋਂ ਕੁਝ ਪੰਘਰ ਕੇ ਅੱਖਾਂ ਰਾਹ ਨਿਕਲੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਮੇਰੀ ਕਿਸੇ ਪਾਸੇ ਵਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਂਦੀ, ਓਦੋਂ ਕੁਦਰਤੀ ਗੁਰੂਦੇਵ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਰੂਹ ਨੂੰ ਤਸਕੀਨ ਦੇਣ ਲਈ ਹੀ ਪਿਆਰੇ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।

'ਨਿਗੁਣੀ ਸੋਚ ਇਕ ਰਾਤ ਵਿਚ ਕਾਲੇ ਤੋਂ ਚਿੱਟੇ ਹੋ ਜਾਣ ਤੱਕ ਦਾ ਪਾੜਾ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ।'ਸੱਚਦਾਨੰਦ' ਤੇ ਕੀਤਾ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਲੱਖਾਂ ਹਨੇਰੀਆਂ ਤਹਿਆਂ ਦਾ ਭਸਮਕ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਵੇਦਾਂ ਦੀ ਮਗਜ਼ਮਾਰੀ ਏਹੋ ਹੈ ਕਿ ਕਰੋੜ ਜਨਮ ਦਾ ਤਪ ਏਸੇ ਵਿਚ ਸੰਤੁਸਟ। ਫਿਰ ਕਿਉਂ ਨਿਰਾਰਥ ਕਾਮਨਾ ਲਈ ਕਲਪਿਆ ਜਾਵੇ। ਬਾਰ ਬਾਰ ਕੀਤੀ ਸ਼ੰਕਾ ਤੇ ਕਲਪਨਾ ਦਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਆਪਣਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਪੂਰਨ ਨਹੀਂ।

(ਗੁਰੂਦੇਵ)