ਪਾਲ ਮਜਬੂਰ ਮੁਸਕਰਾ ਪਈ। ਉਸ ਨੇ ਗਮ ਬਿਲਕੁਲ ਭੁਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਵੀ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਂਤੀ ਆ ਗਈ। ਪਾਲ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਮਰਦ ਇਸਤਰੀ ਤੋਂ ਕੀ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ, ਜੇ ਸੱਚੇ ਦਿਲੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਦੇਂਦਾ ਹੋਵੇ ਜਦੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਮਰਦ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਮਝਦੀ ਹੈ, ਮੈਂ ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ। ਉਸ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਸਮਝ ਕੇ ਪੂਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਵੀ ਧੰਨ ਮਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਆਪਣੀ ਸ਼ਰਮ ਤੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਿਕਲ ਤੁਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਰਦ ਬਹੁਤ ਬੇਕਦਰੇ ਦੇਖੇ ਅਤੇ ਸੁਣੇ।

ਮੈਂ ਸਮਝ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਬਿਲਕੁਲ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਉਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਗਿਲਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਦੇ ਰਿਹਾ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਚਮਕਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ, 'ਜੇ ਮਰਦ ਬੇਕਦਰੇ ਹਨ ਤਾਂ ਤੀਵੀਂ ਵੀ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਪਾਲ! ਉਹ ਦਿਨ ਲੰਘ ਗਏ, ਜਦੋਂ ਸੋਹਣੀਆਂ ਤੇ ਸੱਸੀਆਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ । ਅੱਜ ਦੀ ਪੰਜਾਬਣ ਤੋਂ ਏਡੇ ਵੱਡੇ ਸੁਪਨੇ ਅਸੰਭਵ ਹਨ।

'ਤੁਸੀਂ ਕਦੋਂ ਕੁ ਬਾਰਾਂ ਵਰ੍ਹੇ ਮੱਝਾਂ ਚਾਰੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਸੋਹਣੀ ਦਾ ਕੂੜਾ ਆਪਣੀ ਇੱਜ਼ਤ ਨੂੰ ਛਿੱਕੇ ਤੇ ਟੰਗ ਕੇ ਢੋਇਆ ਸੀ।

'ਇੱਜ਼ਤ ਵੱਡਿਆਂ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਫਕੀਰ ਨੂੰ ਇਸ ਨਾਲ ਕੀ ਵਾਸਤਾ, ਪਰ ਜੇ ਤੁਸਾਂ ਮੱਝਾਂ ਹੀ ਚਰਵਾਉਣੀਆਂ ਹਨ, ਤਦ ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਇਨਕਾਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।

'ਤੁਸੀਂ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਜਾਂਦੇ ਹੋ, ਫਿਰ ਗ਼ਜ਼ਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲਗਣ ਦੇਂਦੇ ।

ਮੈਂ ਕੁਝ ਕਹਿਣ ਹੀ ਲੱਗਾ ਸਾਂ ਕਿ ਦੋ ਲਾਲੇ ਅੰਦਰ ਆ ਗਏ। ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਕਹਿ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ, ਪਰ ਅਸੀਂ ਫਿਰ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਾਨਣੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਉਂ ਡੇਰੇ ਆ ਲਾਏ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਆਪਣਾ ਹੀ ਘਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਅਸਾਂ ਵੀ ਤੇ ਹੁਣ ਤਕ ਆਪਣਾ ਘਰ ਹੀ ਸਮਝਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀ ਖੁਦਗਰਜ਼ੀ ਵਲ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦੇਂਦਾ। ਠੀਕ ਐਬ ਦੂਜੇ ਦੀ ਦਿਸਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਪਾਲ ਨੂੰ ਉਠ ਚਲਣ ਲਈ ਸਿਰ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਝਟ ਆਪਣਾ ਚਮੜੇ ਦਾ ਬੈਗ ਚੁੱਕ ਕੇ ਖਲੋ ਗਈ। ਅਸੀਂ ਲਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦਸੌਰੀ ਮਾਲ ਦੀ ਬਹਿਸ ਲਈ ਇਕੱਲ੍ਹੇ ਕਰ ਆਏ। ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਤੋਂ ਦੀ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਲਕੇ ਕੋਲ ਆ ਗਏ। ਜਿਥੇ ਇੰਜਣ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਉਤਾਹਾਂ ਟੈਂਕੀ ਵਿਚ ਚੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕੋਲ ਹੀ ਤਾਰ ਦੇ ਵਲਗਣ ਵਿਚ ਸੁਹਣਾ ਘਾਹ ਤੇ ਟਾਹਲੀਆਂ ਦੀ ਛਾਂ ਸੀ । ਸਦਾ ਬਹਾਰ ਗੁਲਾਬ ਵੀ ਖਿੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਅਸੀਂ ਦੁਪਹਿਰੇ ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਜਾਣਾ ਚੰਗਾ ਨਾ ਸਮਝਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਵਲਗਣ ਵਿਚ ਟਾਹਲੀਆਂ ਦੀ ਢੋਅ ਲਾ ਕੇ ਛਾਵੇਂ ਬਹਿ ਗਏ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰ ਰੇਲ ਦੀ ਲੀਹ ਤੋਂ ਆਦਮੀ ਲੰਘਦੇ ਰਹੇ।

ਮੈਂ ਕੁਝ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਕਿਹਾ, 'ਮੈਂ ਮਿਲਟਰੀ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ।

'ਕਿਉਂ?।‘