ਫਿਰ ਕਿਸ ਦਿਨ ਚਲਿਆ ਜਾਵੇ ?'

‘ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਜੀਅ ਚਾਹੇ, ਇਕ ਗੁਲਾਮ ਨੂੰ ਵੀ ਉਜ਼ਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।‘

'ਗੁਲਾਮ ਕਹਿਣ ਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ?'

'ਗੁਲਾਮਾਂ ਦੇ ਪੂਛਾਂ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਜਿਹੜਾ ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਦੇ ਵੱਸ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਬਸ ਉਸਨੂੰ ਗੁਲਾਮ ਹੀ ਪੁਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

'ਕੀ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਕਿਸੇ ਦਾ ਗੁਲਾਮ ?'

'ਕਿਸੇ ਵਿਚ ਹਿੰਮਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਹੁਸਨ ਦੀ ਮਲਕਾ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮ ਰੱਖ ਸਕੇ।'

‘ਤੁਸੀਂ ਬਲਬੀਰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿੰਨੇ ਚਿਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਮ ਦੇ ਪਿੰਜਰੇ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਬਹਾਰ ਨੂੰ ਉਡੀਕ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਮਰਦ ਦਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿੰਨਾ ਪਿਆਰ ਹੀ ਇਸਤਰੀ ਬੁਲਬੁਲ ਲਈ ਅਟੁੱਟ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਸੀਖਾਂ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਪਿਆਰ ਵਿਚ ਅਸਲੋਂ ਖਿੱਚੀ ਗਈ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਫ਼ਲਸਫੇ ਅੱਗੇ ਬੇਜ਼ਬਾਨ ਹਾਂ।

'ਹੱਛਾ, ਚਲਣ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕਦੋਂ ਕੁ ਦਾ ਹੈ?'

'ਮੈਂ ਅੱਜ ਸ਼ਾਮ ਇਕ ਪਿੰਡ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਪਾਸੋਂ ਹੋਰ ਇਕ ਘੰਟੇ ਤੱਕ ਚਲੀ ਜਾਵਾਂਗੀ।'

'ਮੇਰੇ ਘਰ ਵੀ ਇਕ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਆਏ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਵਾਪਸ ਮੁੜਨਾ ਹੈ। ਚਲੋ ਬਜ਼ਾਰੋਂ ਲੱਸੀ ਪਾਣੀ ਪੀ ਕੇ ਚਲੀਏ।'

ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਓਥੋਂ ਉਠ ਕੇ ਸੜਕ ਦੀ ਲਾਈਨ ਲਾਈਨ ਤੁਰ ਪਏ । ਫਾਟਕ ਤੋਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਲ ਭੌਂ ਗਏ। ਇਕ ਹਲਵਾਈ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਦੀ ਲੱਸੀ ਪੀਤੀ ਤੇ ਭੁੱਖੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਕੁਝ ਬਰਫ਼ੀ ਵੀ ਖਾਧੀ। ਇਕ ਭਾਈ ਦੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਲੱਸੀ ਵਿਚ ਭਿੱਜੀਆਂ ਵੇਖ ਪਾਲ ਦਾ ਹਾਸਾ ਨਿਕਲ ਗਿਆ, ਪਰ ਗੁੱਝਾ। ਮੈਂ ਥਲਿਓਂ ਉਸ ਦਾ ਪੈਰ ਦਬਾਇਆ ਅਤੇ ਅੱਖ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਹਰਕਤ ਨੂੰ ਸਭਿਅਤਾ-ਹੀਣ ਕਿਹਾ। ਮੈਂ ਨੌਕਰ ਨੂੰ ਰੁਪਿਆ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਾਡੇ ਪੈਸੇ ਕਟ ਲਵੇ ਪਾਲ ਨੇ ਆਖਿਆ ਕਿ ਪੈਸੇ ਮੈਂ ਦੇਵਾਂਗੀ। ਮੈਂ ਨੌਕਰ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾਲ ਚਲੇ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ।

'ਪਾਲ ਮੇਰੇ ਪੈਸੇ ਤੁਹਾਡੇ ਹੀ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਕੋਈ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾ ਕਰੋ।

ਅਸੀਂ ਦੁਕਾਨ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲੇ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਵਿਗੜੇ ਪੰਪ ਲਈ ਲੋਹੇ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਦੋ ਤਿੰਨ ਕਾਬਲੇ ਲਏ। ਪਾਲ ਨੇ ਅੱਧ ਸੇਰ ਅੰਗੂਰ ਲੈ ਕੇ ਮੇਰੇ ਥੈਲੇ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿੱਤੇ।

'ਤੁਸਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਦੱਸੀ ਹੀ ਨਾ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਕਦੋਂ ਚਲੀਏ ?'

'ਇਸ ਸੋਮਵਾਰ ਸਹੀ।' ਮੈਂ ਅੰਗੂਰ ਮੂੰਹ ਪਾਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

'ਬਹੁਤ ਹੱਛਾ! ਮੇਰੇ ਦੌਰੇ ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਣਗੇ।

ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਅਸੀਂ ਤਾਂਗਿਆਂ ਵਾਲੇ ਅੱਡੇ ਵਿਚ ਆ ਗਏ। ਮੈਂ ਜਾਣ ਲਈ ਆਗਿਆ ਮੰਗੀ।