ਵਾਲੇ ਲੋਕ, ਸਮਾਜ ਜਾਂ ਦੇਸ਼ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਬੇ-ਹੁਰਮਤੀ ਕਰਨੋਂ ਕਦੇ ਬਾਜ ਨਹੀਂ ਆਏ। ਈਰਾਨ ਅਤੇ ਇਰਾਕ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਚੰਗੇਰਾ ਕਿਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ "ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਵਾਹਦ-ਹੂ-ਲਾ ਸ਼ਰੀਕ ਦੀ ਮਖ਼ਲੂਕ ਹਾਂ।" ਸਰਬੀਆ ਅਤੇ ਬੋਸਨੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਿਸ ਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਹੈ ਕਿ ਵਾਹਦਾਨੀਅਤ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਾਂਭ ਸਥਾਪਨ ਕਰਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਉਪਜਾਇਆ ਗਿਆ। ਸੰਸਾਰਕ ਜਾਂ ਲੋਕਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਵਿਰੋਧ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਜਾਂ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚਲੇ ਵਿਰੋਧ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਪਾਰ-ਲੋਕਿਕ ਜਾਂ ਆਸਮਾਨੀ ਆਦਰਸ਼ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਮਿਟਾਉਣ ਦੇ ਯਰਨ ਨਾਲ ਵਝੇਗੀ ਬੁੱਧੀ-ਹੀਣਤਾ ਕਿਆਸਣੀ ਵੀ ਔਖੀ ਹੈ। ਸ਼ੁਕਰ ਹੈ ਪੱਛਮੀ ਯੋਰਪ ਦੇ ਬਾਰਾਂ ਦੇਸ਼ ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਕ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ਕਿ ਦੁਨੀਆਂ ਇਕ ਰੱਬ ਦੀ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਵਾਹਦਾਨੀਅਤ ਦੇ ਖ਼ਿਆਲ ਦਾ ਖੋਖਲਾਪਨ ਮਨੁੱਖੀ ਮਿੱਤਰਤਾ ਦੀ ਏਨੀ ਵੱਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਚੁੱਕ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ।

 ਮੇਰਾ ਇਹ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਇਹ ਭਾਵ ਨਹੀਂ ਕਿ ਰੱਬ ਇਕ ਨਹੀਂ; ਇਕ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਏਕਤਾ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਨਹੀਂ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਏਕਤਾ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਉਂ ਕਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਏਨੇ 'ਚੰਗੇ' ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਸੋਚਣਾ ਵੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੇਰਾ-ਫੇਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹ ਏਨੇ 'ਸਿਆਣੇ' ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਭੁਲੇਖੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹਨ। ਪਰ ਕੀ ਉਹ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਸਾਂ ਰੱਬ ਨੂੰ ਅਮਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਜਾਂ ਫਲਾਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ, ਉਸ ਨਦੀ ਕੰਢੇ ਜਾਂ ਇਸ ਪਹਾੜ ਉੱਤੇ ਬੈਠਾ, ਸੁੱਤਾ, ਖਾਦਾ ਜਾਂ ਨਹਾਉਂਦਾ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਅਨੇਕਤਾ ਵਿਚ, ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਬਹੁ-ਰੂਪਤਾ ਵਿਚ ਕਿਸੇ 'ਏਕਤਾ' ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਵੇਖਿਆ ਹੈ। ਇਉਂ ਅਨੇਕਤਾ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਜਗਤ ਦੀ ਅਨੇਕਤਾ ਕਿਸੇ ਰੱਬੀ ਏਕਰਾ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਵਟ ਗਈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਅਨੇਕਤਾ ਆਪਣੇ ਇਸੇ ਅਨੇਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਬਣ ਗਈ, ਸੁਹਣੀ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪਈ, ਪਿਆਰ ਰੂਪ ਹੋ ਗਈ, ਆਨੰਦਮਈ ਅਤੇ ਆਨੰਦ-ਸ੍ਰੋਤ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਅਨੇਕਤਾ ਦੇ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਨੂੰ, ਅਨੁਭਵੀ ਪੁਰਸ਼ ਵਾਸਤੇ ਪੂਜ ਬਣਨ ਲਈ, ਕਿਸੇ ਅਲੋਕਿਕ ਰੂਪ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹੋਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੀ ਨਾ ਰਹੀ। ਇਕ ਪੱਥਰ ਆਪਣੇ ਪੱਥਰ-ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਪੂਜ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਕ ਬਿਰਖ ਉਸੇ ਬਿਰਖ-ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਰੱਬ ਹੋ ਨਿੱਬੜਿਆ। ਕੋਈ ਕਿਸ ਨੂੰ ਪੂਜਦਾ ਹੈ ? ਇਹ ਜਾਣਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਕੋਈ ਪੱਥਰ ਪੂਜੇ, ਕੋਈ ਪੁਸਤਕ ਪੂਜੇ; ਕੋਈ ਪਸ਼ੂ ਪੂਜੇ, ਕੋਈ ਪੰਛੀ ਪੂਜੇ: ਕੋਈ ਨਦੀਆਂ ਪੂਜੇ, ਕੋਈ ਪਰਬਤ ਪੁਜੇ ਕੋਈ ਸੂਰਜ ਪੂਜੇ, ਕੋਈ ਚੰਦਰ ਪੂਜੇ; ਹਰ ਪੂਜ-ਵਸਤੂ ਵਿਚ ਇਕ ਏਕਤਾ ਵਿਆਪਕ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਪੂਜੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੀ ਸੂਝ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸਰਵ ਵਿਚ ਸਮਾਈ ਹੋਈ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਹੀ ਪੂਜ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ? ਜ਼ਰਾ ਉੱਚੀ ਬੋਲੇ। ਹਾਂ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਠੀਕ ਆਖਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਮੇਰੀ ਫ਼ਿਕਰੇ-ਬਾਜ਼ੀ ਹੈ। ਬਾਂਦਰਾਂ, ਚੂਹਿਆਂ, ਕੀੜੀਆਂ ਅਤੇ ਸੱਪਾਂ ਨੂੰ ਪੂਜਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਵਿਆਪਕ ਏਕਤਾ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਏਕਤਾ ਦੇ ਅਨੁਭਵੀ ਨਹੀਂ ਆਖਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਅਨੇਕਤਾ ਦੀ ਪੂਜਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਹ ਆਖਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਏਕਤਾ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਪੂਜਾ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ