ਅਜੋਕੇ ਸਾਧਾਰਣ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਉਪ੍ਰੋਕਤ ਸੱਚ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਪੁਰਾਤਨ, ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸਾਹਿਤ, ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਇਸ ਸੱਚ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਗਵਾਹੀ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਹੈ। ਯੂਨਾਨੀ ਮਹਾਂਕਵੀ ਹੋਮਰ ਆਪਣੇ ਮਹਾਂਕਾਵ 'ਇਲੀਅਡ' ਵਿਚ ਟ੍ਰਾਏ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜੰਗਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਡੇਰਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵੇਦ ਵਿਆਸ ਜੀ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਨਾਮ ਦੇ ਯੁੱਧ ਨੂੰ ਇਕ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਸਰਵ-ਨਾਸ਼ ਦੀ ਸੌਂਪਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਯਿਸੂ ਮਸੀਹ ਤੋਂ ਪੰਜ ਕੁ ਸੌ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਯੂਨਾਨੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਹੋਰੋਡੋਟੱਸ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ "ਜੇਰਕਸੀਜ਼ ਦੀ ਸੈਨਾ ਨਾਲੋਂ ਵਡੇਰੀ ਸੈਨਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਮਨੁੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਦੁਰਲੱਭ ਹੈ। ਇਹ ਸੈਨਾ ਜਦੋਂ ਕੂਚ ਕਰਦੀ ਹੈ ਉਦੋਂ ਗੁਰਦੋ-ਗੁਬਾਰ ਨਾਲ, ਇਕ ਦਿਸ-ਹੱਦੇ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਦਿਸ-ਹੱਦੇ ਤਕ ਸਾਰਾ ਆਕਾਸ਼ ਢੱਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੈਨਾ ਦੁਆਰਾ ਮਾਰੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਡੇਰੀਆਂ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ।" ਇਸੇ ਹੋਰੋਏਟਸ ਤੋਂ ਪੈਂਤੀ ਕੁ ਸਾਲ ਪਿੱਛੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਇਕ ਹੋਰ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ, ਬੁਸਾਈਡੀਡੀਜ਼ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ "ਪਿਲੋਪੋਨੀਸ਼ੀਆ ਦੀ ਜਿਸ ਜੰਗ ਦਾ ਅੱਖੀਂ ਡਿੱਠਾ ਹਾਲ ਮੈਂ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਵਡੇਰੀ ਜੰਗ ਮਨੁੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਕਦੇ ਹੋਈ ਹੀ ਨਹੀਂ।"

ਇਹ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਵੀ ਵੱਡੀਆਂ ਕਿਉਂ ਨਾ ਆਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹੋਣ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਕਲ ਇਹ ਮੰਨਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮਹਾਨ ਸਿਕੰਦਰ ਦੀ ਸੈਨਿਕ ਸਫਲਤਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਡੇਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਯੂਨਾਨੀਆਂ ਤੋਂ ਪਿੱਛ ਰੋਮਨ, ਰੋਮਨਾਂ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਤੁਰਕ, ਤੁਰਕਾਂ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਜਰਮਨ, ਜਰਮਨਾਂ ਤੋਂ ਪਿੱਛ ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਅਤੇ ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਹਿਟਲਰ ਦਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਚੰਗੇਜ਼ਾਂ, ਹਲਾਕੂਆਂ, ਕੈਮੂਰਾ, ਬਾਬਰਾਂ, ਅਹਿਮਦਾਂ ਅਤੇ ਨਾਦਰਾਂ ਦਾ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਜਾਣਾ ਇਹ ਸਿੱਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧਰਤੀ ਦੇ ਤਲ ਉੱਤੇ ਲੜੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਹਰ ਜੰਗ ਨਿਰਦੇਤਾ, ਕਠੋਰਤਾ, ਕੁਰੂਪਤਾ, ਕਲੇਸ਼, ਬਰਬਾਦੀ, ਬੇ-ਹੁਰਮਤੀ, ਹੱਤਿਆ, ਹਿੰਸਾ, ਹਿਰਦੇ-ਹੀਣਤਾ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ-ਪੁਣੇ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡਦੀ ਆਈ ਹੈ। ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਦੋ ਸੰਸਾਰ ਯੁੱਧ ਹੋਏ ਹਨ। ਦੂਜੇ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਆਕਾਰ, ਪਾਸਾਰ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਮਨੁੱਖ-ਵਿਰੋਧੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਨਿਰਲੱਜਤਾ ਅਤੇ ਪਾਸ਼ਵਿਕਤਾ ਵਿਚ ਪਛਾੜਨ ਦਾ ਪ੍ਰਣ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਠੀਕ ਇਸ ਸਮੇਂ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ ਕਿ ਬੋਸਨੀਆਂ, ਸਰਬੀਆ, ਸੋਮਾਲੀਆ, ਸੁਡਾਨ, ਈਥੋਪੀਆ, ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ, ਮੋਜ਼ਮਬੀਕ, ਵਲਸਤੀਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਕਿੰਨੀਆ ਕੁ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਯੁੱਧ-ਦੇਵ ਦੀ ਭੇਟਾ ਚੜ੍ਹਾਈਆਂ ਜਾ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਸ਼ਰਮਸਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।

ਜੇ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਣ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ, ਕੋਮਲਤਾ ਵੱਲ ਨੂੰ ਵਿਕਸਣ ਦੀ ਰੁਚੀ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਹਰ ਜੰਗ ਪਹਿਲੀ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਭਿਆਨਕ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ? ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਉੱਤਰ ਲੱਭਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਅਕਲ ਨੂੰ, ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ, ਬੀਬੇ ਰਾਣੇ ਧਰਮ-ਸੰਚਾਲਕ, ਸਿਆਣੇ ਬਿਆਣੇ ਸਾਇੰਸਦਾਨ, ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੁਤਾ ਦੇ ਰੋਗੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ, ਮੁਨਾਵੇ ਅਤੇ ਮਾਇਆ ਦੇ ਲੋਭੀ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇਦਾਰ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦੀ ਕਾਰੇ ਲਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ, ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਦੋਸ਼ੀ