ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਦੀ ਦਲੇਰੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਦੀ ਰੁਚੀ ਨੂੰ ਨੱਪੀ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਹਰ ਨਾਟਕਕਾਰ ਦਾ ਯਤਨ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨ ਦਾ ਅਨੁਪਾਲਨ ਕਰਨ ਦਾ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ।"¹¹⁶

ਨਾਟਕ ਸਿਰਫ ਸ਼ਬਦੀ ਪਾਠ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਮੰਚ ਪਾਠ ਵੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਟਕ ਮੰਚਣ ਕਲਾ ਤੇ ਬਗੈਰ ਸੰਪੂਰਨ ਨਹੀਂ । ਸ਼ਬਦੀ ਪਾਠ ਅਤੇ ਮੰਚੀ ਪਾਠ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਜੈਫਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਇਸਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਸੰਭਵ ਸੀ। ਸਾਡੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਧਿਆਨ ਇਸ ਪਾਸੇ ਗਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਨਾਟ ਆਲੋਚਨਾ ਕੋਈ ਗੰਭੀਰ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਧਾਰਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੀ। "ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਨਾਟ-ਸਮੀਖਿਆ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਸਵੀਕਾਰਨ ਅਤੇ ਨਾਟਕ ਦੇ ਰੰਗ-ਮੰਚੀ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਨਣ-ਹਿੱਤ ਕਿਸੇ ਸੂਤਰ-ਬੱਧ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਕਾਰਨ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਦੇ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤ ਦੀ ਤਾਲਾਸ਼ ਵਰਗੇ ਅਹਿਮ ਮਸਲੇ ਹਾਲੇ ਵੀ ਅਣਸੁਲਝੇ ਪਏ ਹਨ।¹¹⁷

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੇ ਮੁਲਾਂਕਣ :

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਧਾਰਾ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਕ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਪਰਿਪੇਖ ਲੈ ਕੇ ਉਦੈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਧਾਰਾ ਨੇ ਸੁਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਜੀਵਨ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਿਧਾਂਤਕ ਆਧਾਰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਤ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਤੀ ਇਕ ਨਿਸਚਿਤ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਪਣਾਈ। ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਆਰੰਭਲੀ ਸਥਿਤੀ ਬਹੁਤੀ ਸੰਤੋਸ਼ਜਨਕ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਕਿਸੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਆਧਾਰ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਕਾਰਨ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਇਕ ਗੰਭੀਰ ਜਟਿਲ ਅਤੇ ਸੂਖ਼ਮ ਵਰਤਾਰਾ ਸਮਝਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਪ੍ਰਭਾਵਵਾਦੀ, ਸਤਹੀ ਅਰਥਾਂ ਅਤੇ ਸਰਲ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ । ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੇ ਜਿਥੇ ਸਾਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਪਿਰਤ ਪਾਈ ਉਥੇ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਮਸਲੇ ਵਜੋਂ ਸਮਝਿਆ। ਇਸ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਨੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਮੁੱਲਵਾਨ ਬਣਾਇਆ। ਇਸ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੀਆਂ ਜਿੱਥੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਗਿਣਨਯੋਗ ਹਨ ਉਥੇ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ 'ਚ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਦੀਆਂ ਹਨ।

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਆਲੋਚਨਾ ਆਰੰਭ ਹੋਈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਭਾਵੁਕ ਪ੍ਰਤਿਕਰਮਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੀਕ੍ਰਿਤ ਗਿਆਨ ਵਜੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ। 'ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਉਤੇ ਆਧਾਰਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਸਿਧਾਂਤ-ਬੱਧ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਗਈ। ¹¹⁸ ਸਿਧਾਂਤ-ਬੱਧ ਅਲੋਚਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਭਾਸ਼ਾ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦੇ ਰਸਤੇ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸੰਕਲਪਾਤਮਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਪਰਿਚਯ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਿਆ। ਇਹ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਉਸ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜ, ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ, ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਰਤਾਰਿਆ ਪ੍ਰਤੀ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ