ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਅੰਤਰਮੁਖਤਾ ਦੀ ਥਾਂ ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਨੇ ਬਾਹਰਮੁਖਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰਤੀ ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਤਿਲਾਂਜਲੀ ਦੇ ਕੇ ਤਰਕ ਅਤੇ ਵਿਸਲੇਸ਼ਣਮਈ ਰੂਪ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਨੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤਕ ਵਿਰਸੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਪਣਾਈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੱਧਕਾਲੀ ਧਾਰਮਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਵਾਲੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇਤਿਹਾਸਕ ਯੁੱਗ ਦੀ ਪੈਦਾਵਰ ਸਮਝ ਕੇ ਉਸਦਾ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਅਧਿਐਨ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਤਕ ਵਿਰਸੇ ਦੇ ਗੌਰਵ ਨੂੰ ਜਗਾਇਆ । ਬਾਹਰਮੁਖਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਲੁਪਤ ਅਰਥਾਂ ਵੱਲ ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪੁਰਾਤਨ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਜੋਂ, ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਇਕ ਅਹਿਮ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ਸਮਝਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਪੁਰਾਤਨ ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ । "¹¹⁹

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਰੂਪ ਅਤੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਸੰਬੰਧ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਨੇ ਸਵੈ-ਵਿਰੋਧਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਅਨਿੱਖੜ ਸਮਝ ਕੇ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਮਝਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ। ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਰਤਾਰੇ ਵਜੋਂ ਸਮਝਣਾ ਵੀ ਇਸਦੀ ਗਿਣਨਯੋਗ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ।

ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਨੇ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਯਥਾਰਥ ਬੰਧ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕਤਾ ਵੱਲ ਮੋੜਿਆ ਅਤੇ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਨਿਰੰਤਰ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ, ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਅਧਿਐਨ ਹੇਠ ਲਿਆਦਾ । ਇਸ ਨੇ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਮਾਨਵੀ ਮੁੱਲ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਸਾਰਥਕਤਾ ਪ੍ਰਤੀ ਮੇੜਿਆ।

ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਇਹ ਪਹਿਲੂ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਦੇ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਆਲੋਚਨਾ ਇਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਦੇਣ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਇਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਮਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਤਤਕਾਲੀਨ ਸਮਾਜਿਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਵਿਚ ਸਮੁੱਚੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਮਜਬੂਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਇਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ । ¹²⁰

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੇ ਮਾਰਕਸੀ ਦਰਸਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦਰਸਾ ਕੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਨੂੰ ਜਨ-ਹਿੱਤ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਵਰਤਣ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਮਹੱਤਵਸਾਲੀ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਨਿਰੋਲ ਮਨ-ਪ੍ਰਚਾਵਾ ਜਾਂ ਸੁਹਜ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਮਾਨਵੀ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਖਾਤਰ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਜੋ ਜਮਾਤ ਰਹਿਤ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਜੋਂ ਨਿਰੂਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਜਮਾਤੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਪਿਰਤ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੇ ਪਾਈ। ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਵਿਆਖਿਆ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।

ਇਸ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੀ ਇਹ ਮਹੱਤਵਯੋਗ ਦੇਣ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰਤੀ ਇਕ ਚਿੰਤਨ ਨੂੰ ਵੀ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ, ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਇਕ ਨਵੀਂ ਚੇਤਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ। ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਮੈਟਾ-ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਇਸ ਨੇ ਇਕ