ਵਾਰ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਕ ਕਿਸੇ ਲਿਖਤ ਦੀਆ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਜਾ ਕੇ ਰਚਨਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਅਗਲੇ ਦੌਰ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਜਿਥੇ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿਧੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਨੁਭਵ ਸਾਰ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਤੇ ਸੁਹਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਮਸਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਛਿੜੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਥੇ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਬਾਹਰਮੁਖਤਾ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਰੁਚੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਹੈ।
ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਚਰਚਾ ਵਸਤੂਗਤ ਰਹੀ ਹੈ, ਰੂਪਗਤ- ਚੇਤਨਾ ਪ੍ਰਤੀ ਇਸ ਨੇ ਬਹੁਤਾ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ । ਕਥਨ ਦੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਵਸਤੂਆਂ ਅਤੇ ਰੂਪ ਦੀ ਦਵੰਦਾਤਮਕਤਾ ਦੀ ਚਰਚਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਈ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਵਿਹਾਰਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਰੂਪ ਦੀ ਅਵਹੇਲਨਾ ਹੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਗਲਪ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੇ ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਗਲਪ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਵਿਤਾ, ਨਾਟਕ, ਵਾਰਤਕ ਆਦਿ ਸੰਬੰਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਆਲੋਚਨਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵਿਧਾਗਤ-ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੂਰਨ ਭਾਂਤ ਵਿਕਸਿਤ ਅਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੀ।"123ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਧਾਗਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਏਨੀ ਸੁਚੇਤ ਨਹੀਂ ਜਿੰਨੀ ਕਿ ਵਸਤੂਗਤ-ਚੇਤਨਾ ਪ੍ਰਤੀ ਰਹੀ ਹੈ।
ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਸਾਹਿਤਕ ਧਾਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਸਮਝਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਗਤ ਜਾਂ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਧਾਰਾਵਾਂ ਵਜੋਂ ਪਹਿਚਾਣਿਆ ਹੈ। ਇਕ ਧਾਰਾ ਦੇ ਵਿਗਠਨ ਤੋਂ ਦੂਸਰੀ ਦਾ ਪਨਪਣਾ ਆਦਿ ਦੀ ਰੁਚੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਇਕ ਚਿੰਤਕ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦ ਦਾ ਨਾਂਅ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, "ਕਾਵਿ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਵੇਖਣ ਦੀ ਵਿਧੀ ਇਸ ਮਸਲੇ ਵੱਲ ਸਾਡਾ ਧਿਆਨ ਦੁਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀ ਆਲੋਚਨਾ ਸੁਚੇਤ ਜਾਂ ਅਚੇਤ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਹੈ ਫਾਰਮੂਲੇਸ਼ਨ ਦੀ ਪਕੜ ਵਿਚ ਰਹੀ ਹੈ। "124
ਇਸ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਨੂੰ ਉਭਾਰਦਿਆਂ ਇਕ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਕ ਦਾ ਮੌਤ ਵੀ ਵਾਚਣਯੋਗ ਹੈ, "ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ, ਵੱਖ ਵੱਖ ਲੇਖਕਾਂ, ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤਾਂ ਜਾਂ ਸਾਹਿਤਕ ਲਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਇਕੋ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਸਮਾਜਕ ਇਕਾਈ ਦੇ ਅੰਤਰ-ਸੰਬੰਧਤ ਅੰਗਾਂ ਵਜੇ ਨਹੀਂ ਵੇਖ ਸਕੀ, ਸਗੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖੋ ਵੱਖ ਸੁਤੰਤਰ, ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲੋਂ ਅਸੰਬੰਧਤ ਇਕਾਈਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ।"125 ਇਉਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਪਛਾਨਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਟੁਕੜਿਆਂ 'ਚ ਵੰਡ ਕੇ, ਗਤੀਹੀਣਤਾ ਅਤੇ ਸਥਿਤੀਗਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਮਝਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸਮੁੱਚਤਾ ਵਿਚ ਮੁਲਾਕਣ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਖੰਡਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਅਧਿਐਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੇ ਭਾਵੇਂ ਕੰਮਾਂਤਰੀ ਚੇਤਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਆਪ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਰਹੇ ਨਵੇਂ ਅਧਿਐਨ ਕਾਰਜਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬਾਦ ਰੂਪ 'ਚ ਨਹੀਂ ਜੁੜ ਸਕੀ। ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਆਲੋਚਕ ਗਿਣੇ ਮਿਥੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦੇ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਚ ਆਲੋਚਨਾ ਨਾਲ ਰੁਜ਼ਾਰਾ ਚਲਾ ਲੈਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸਮਕਾਲੀ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨਾਲ ਇਸਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸੰਬਾਦ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ
