ਜਾਤੀਗਤ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿੱਧਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਇਕ ਸਮਾਜਕ ਸੰਸਥਾ ਹੈ।"7
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੈਨਾਥਨ ਕੁਲਰ ਵੀ ਲੈੱਗ ਨੂੰ ਇਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਗਤ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੈਰੈਲ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਉਚਾਰ ਕਾਰਜ । ਇਸ ਆਧਾਰਿਤ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸਿਰਜਣਾਵਾਂ ਦਾ ਸਮੁੱਚ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਮੂਹਕ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਉਪਰੰਤ ਆਪਣਾ ਸਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਚਾਰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਹੋਂਦ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਸਮੂਹਕ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਅਧੀਨ ਉਸਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਆਂਤਰਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੀ ਵਿਆਕਰਣ ਦੇ ਨਿਸਚਿਤ ਨੇਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਭਾਸ਼ਾ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਸਿਰਜਤ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮਾਜ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਉਚਾਰ ਦਾ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪ੍ਰਬੰਧ 'ਚੋਂ ਉਚਾਰ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਚਾਰ ਮੋੜਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਉਚਾਰ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਚਾਰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਕਾਰਜ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸਦਾ ਸੁਤੰਤਰ ਵਿਗਿਆਨ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਆਂਤਰਿਕ ਨੇਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾਹੈ।
ਸਮਾਜਕ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਚਿੰਨ੍ਹ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਰਾਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸੁਨੇਹਾ ਸਿਰਜਣ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ੍ਹਦੇ ਹਨ। ਮਨੁੱਖ ਅਰਥ-ਸਿਰਜਕ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੈ, ਇਹ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਨਿਸਚਿਤ ਚਿੰਨ੍ਹ - ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ 'ਚ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਰੂਪ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸਿਰਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੰਚਾਰ-ਵਿਧੀ ਰਾਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਚਾਰ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਉਚਾਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਸਿਰਜਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਸੂਖ਼ਮ ਅਤੇ ਜਟਿਲ ਅੰਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਸਾਹਿਤ ਰੂਪ ਦਾ ਪਿਆ ਅਮੂਰਤ ਬਿੰਬ ਭਾਸ਼ਾ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲਿਖਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ ਉਚਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਸੰਕਲਪਾਂ ਵਜੋਂ ਵਰਤਦੇ ਹੋਏ ਉਚਾਰ ਨੂੰ ਸੰਰਚਨਾ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਹਿਤ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਢਿਆਂ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਉਚਾਰ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਾਂਗ ਵਿਚਾਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਅਸੀਂ ਸੰਰਚਨਾ (Structure) ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧ (System) ਦਾ ਨਾਂ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਸਾਡੇ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਵਸਤੂ ਤਾਂ ਕੋਈ ਸੰਰਚਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਅਸਾਂ ਆਖਰ ਉਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਜਾਂ ਸਿਸਟਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।9
ਸੰਰਚਨਾ ਅਤੇ ਸਿਸਟਮ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਇਕ ਅੰਤਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਨਿਖੇੜਾ-ਸੰਕਲਪ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਸੰਰਚਨਾ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਨੇਮਾਂ ਕਰਕੇ ਦੂਸਰੀਆਂ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਦੇ ਕੁਝ ਨੇਮ ਪੂਰੀ ਦੀ ਪੂਰੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਸਾਂਝੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਸਾਂਝੇ ਨੇਮਾ ਦੀ ਪਛਾਣ ਸਿਸਟਮ ਵਜੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਮਾਡਲ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਮਾਡਲ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਸਾਹਿਤ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਿਸਟਮਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਨਣ 'ਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੈ।
ਸੰਰਚਨਾ ਤਾਂ ਇਕ ਇਕੱਲੀ ਕਾਰੀ ਰਚਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ
