ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਸਾਹਿਤਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਲ-ਬਿੰਦੂ ਅਤੇ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਅਧਿਐਨ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਪਾਠ ਆਲੋਚਨਾ ਜਾਂ ਇਕ ਟੈਕਸਟ ਦੇ ਨਿਕਟ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਟੈਕਸਟ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਪੇਖ ਤੋਂ, ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਤੋਂ ਵਿਰਵਾ ਕਰਕੇ ਦੇਖਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਹਿਤਕ ਸੰਰਚਨਾ ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਕੇ ਪਾਠ ਦੀ ਆਤਿਰਕਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਤੇ ਜ਼ੇਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਸਾਹਿਤਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਸਮੁੰਚ ਰਾਹੀਂ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਗਿਆਨ ਆਨੰਦ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਹਿਤਕ ਸੰਰਚਨਾ 'ਚੋਂ ਮਨ-ਇੱਛਤ ਟੁਕੜੀਆਂ ਨੂੰ ਵਰਤਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਨੇਮ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਸਮਝਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਸੰਚਾਰ ਸਮੁੱਚੇ ਕਾਰਜ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਇਕਕਾਲਕ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਸਰਬਾਂਗੀ ਅਧਿਐਨ ਹਿੱਤ ਵਰਤਦੇ ਹਨ।

ਬਹੁਕਾਲਕ ਵਿਧੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੰਰਚਨਾ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ, ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਤੋਂ ਵਿਛੁੰਨ ਕੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਦੀ ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਦੇ ਅਰਥ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਆਧਾਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦਰਸਾ ਕੇ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਨੂੰ ਮਾਨਵੀ ਹਿੱਤਾਂ ਦੇ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਹੈ। ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸਮੁੱਚਤਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਵਾਹ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੁਹਾਵਰਾ ਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਰੂੜੀਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਸਮਾਜਕ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦੀ ਦੇਣ ਹਨ, ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਅਧਿਐਨ ਵਿਧੀ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾਕਾਰੀ -ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

ਉਪਰੋਕਤ ਮਾਡਲਾਂ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਚਿੰਤਨ ਸਿਧਾਂਤਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨੇਮਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਤੱਤ ਸੰਰਚਨਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ, ਮਾਨਵ-ਵਿਗਿਆਨ, ਗਣਿਤ ਵਿਦਿਆ ਅਤੇ ਜੀਵ ਵਿਗਿਆਨ ਜਿਹੇ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵੀਂ ਅਧਿਐਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਆਲੋਚਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਰੂਪਾਇਤ ਕਰਦੇ ਹਨ "ਇਹ ਉਹ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਸਮੁੱਚੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਂਤਰਿਕ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਉਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੱਤਾਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਲੱਭਣ ਦੀ ਵਿਧੀ ਹੈ। ^"20

ਹਰ ਇਕ ਰਚਨਾ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਜਾਂ ਸਮੂਹ ਮਾਤਰ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਮੁੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੰਕਲਪਵਾਚੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਨੂੰ ਖੋਜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਤੱਤ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਆਤਰਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਿਖੇੜਾ ਕਰਕੇ ਸਮੁੱਚਤਾ ਵਿਚ ਆਂਤਰਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਤੱਤ ਦੀ ਛੋਟੀ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਇਕਾਈ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਰਚਨਾ ਸਮੁੱਚੀ ਇਕਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, "ਇਕੱਲਾ ਅਰਥ ਆਪਣੇ ਆਪ ਕੋਈ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ। ਸਾਰੇ ਤੱਤ ਰਲ ਕੇ ਇਕ ਇਕਾਈ, ਇਕ ਸੰਗਠਨ ਸਿਰਜਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵੱਖਰੇ ਅੰਤਰ- ਸੰਬੰਧਿਤ ਅਤੇ ਪਰਸਪਰ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।²¹

ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ-ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਇਕ ਭਾਸ਼ਕ ਰਚਨਾ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਜਿਸਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਦਾ ਅਸਲ ਅਰਥ ਹੈ, ਰਚਨਾ ਅੰਦਰ ਤੋਤਾ ਦੀ ਅੰਤਰ-ਸੰਬੰਧਿਤਾ ਅਤੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲ