ਹੋਂਦ। ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਤੱਖਣ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਭਾਸ਼ਾ, ਸਾਹਿਤ ਸਭਿਆਚਾਰ, ਸਮਾਜ ਆਦਿ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਕੁਝ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਰਚਨਾ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਹੀ ਇਕ ਸੁਤੰਤਰ ਅਸਤਿਤਵ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਉਹ ਤੱਤ ਜੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਰਤੀਬ 'ਚ ਬੱਝੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਜੜ ਅਤੇ ਚੇਤਨ ਦੋਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਜੀਵ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿਚਲੇ ਤੱਤ ਚੇ ਤਨ ਹੋਂਦ ਦੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹਨ।

ਮਨੁੱਖ ਇਕ ਸਿਰਜਣਸ਼ੀਲ ਜੀਵ ਹੈ। ਉਹ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਅੰਤਰ-ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜਕ ਸਿਰਜਣਾ ਵਿਚ ਲੱਗਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਸਿਰਜਣਾਵਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸਮਾਜ, ਭਾਸ਼ਾ, ਸਾਹਿਤ, ਸਭਿਆਚਾਰ ਆਦਿ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਹਨ. ਵਿਕਸਤਸੀਲ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਤੱਖਣਯੋਗ ਹੋਂਦ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਰੂਪ ਅਖਤਿਆਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸੰਬੰਧ ਤੱਤਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਦੇ ਅਸੀਂ ਸੰਰਚਨਾ ਦਾ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਸੇ ਨੂੰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਨਾਂਅ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ।

ਜਾਂ ਪਿਆਜੇ (Jean Piaget) ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਉਹਨੇ ਸਮੁੱਚਤਾ, ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਨਿਯਮਤਤਾ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ। ਸਮੁੱਚਤਾ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਸੰਰਚਨਾ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਤ ਹੋ ਕੇ ਇਕ ਸਮੁੱਚ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਮੁੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ 'ਚ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋਂਦ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਪਰਿਵਰਤਨਸੀਲਤਾ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਸੰਰਚਨਾ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਇਸ 'ਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਤੱਤ ਦੇ ਖਾਰਜ ਹੋਣ ਬਾਅਦ ਸੰਰਚਨਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਇਸ ਲੱਛਣ ਨੂੰ ਸਵੈ-ਨਿਯਮਤਤਾ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ।²²

ਵਿਸ਼ਵ ਚਿੰਤਨ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਉਦੈ ਹੈ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੋਰ ਚਿੰਤਨ ਵਿਧੀਆਂ ਵੀ ਸਾਹਿਤਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਇਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਚਿੰਤਕ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, "ਲਗਭਗ 1925 ਤੋਂ 1960 ਤੱਕ ਵੱਖਰੀਆਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਪਹੁੰਚ ਵਿਧੀਆਂ ਸਮਿਲਤ ਹੋਈਆਂ। ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆ ਦੀ ਮੰਗ ਵਜੋਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਨਵ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਨਾਂਅ ਹੇਠ ਰੱਖ ਕੇ ਵਿਚਾਰਨੀਆਂ ਯੋਗ ਹੋਣਗੀਆਂ।"²³

ਇਥੇ ਨਵ-ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਰੂਪਵਾਦ ਦੇ ਅਮਰੀਕੀ ਅਤੇ ਰੂਸੀ ਸਕੂਲਾਂ ਵੱਲ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪੋਸਟ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਚਿੰਤਕ ਨੇ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਹੈ, ਰੂਪਵਾਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਦੇ ਵੱਡੇ ਕੇਂਦਰ ਸਨ। ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਰੂਸ । ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਨਵਾਲੋਚਨਾ' (New Criti cism) ਸੀ ਅਤੇ ਰੂਸ ਵਿਚ ਰੂਪਵਾਦ ਦਾ ਨਾਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋਇਆ।"²⁴

ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਰੂਪਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਲੱਭਤਾਂ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦਾ ਰੂਸੀ ਰੂਪਵਾਦ ਨਾਲ ਇਸ ਕਰਕੇ ਵੀ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਆਧਾਰ ਨੂੰ ਨਿਮਨ ਲਿਖਤ ਕਥਨ ਵਧੇਰੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਰੂਪ 'ਚ ਪੇਸ਼