ਸਨ। ਇਹ ਸ਼ੁੱਧ ਸਾਹਿਤਕਤਾ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕਰਕੇ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਪਾਠ-ਅਧਿਐਨ ਰਾਹੀਂ ਆਂਤਰਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਕਾਰਜਸੀਲ ਨੇਮਾਂ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਵੱਲ ਰੁਚਿਤ ਹਨ। ਇਸੇ ਲਈ ਇਹ ਰਚਨਾ ਦੀ ਨਿਰਪੇਖਤਾ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ-ਰਾਜਨੀਤਕ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਭਾਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਹਿਤ ਸਮੀਖਿਆਵਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਛਾਣ ਚਿੰਨ੍ਹ ਸਹਿਤ ਸਮਝਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਾਂਗੇ।

ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮੀਖਿਆ :

ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ-ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗਤੀ ਵਿਚ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਦੁਆਰਾ ਹੋਇਆ ਪਰ ਉਸਦਾ ਬਹੁਤਾ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਕੰਮ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਵਿਚ ਰਚ ਮਿਚ ਨਾ ਸਕਿਆ। ਵਿਹਾਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਭਾਗ ਦੁਆਰਾ ਹੋਈ, ਜੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਦਿੱਲੀ ਸਕੂਲ ਨਾਲ ਮਕਬੂਲ ਹੋਈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਇਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਵਕਤਾ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਹੈ, ਉਸਦੀ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲਤਾ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸੱਤਵੇਂ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਆਖਰੀ ਵਰ੍ਹਿਆਂ 'ਚ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਈ। ਇਸ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲਤਾ ਵਿਚ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਮਿਆਂ ਤੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੀ ਸਮੂਲੀਅਤ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ਤੇ ਚਲ ਰਹੇ ਚਿੰਤਨ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕਾਂ ਦਾ ਤੁਆਰਫ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਵਿਸ਼ਵ ਚਿੰਤਨ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਅੰਤਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਰੂਪਵਾਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ, ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਅਤੇ ਚਿੰਨ੍ਹ-ਵਿਗਿਆਨ ਵਰਗੀਆਂ ਵਿਧੀਆ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਨਵੇਂ ਸੰਕਲਪ, ਅਧਿਐਨ ਪਰਿਪੇਖ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਲੈ ਕੇ ਆਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕ ਵਰਗ ਨਾਲ ਹੋਈ ਪਰ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਪਛਾਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਸਿਰਫ਼ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਹੀ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲਤਾ ਦਿਖਾਈ। ਨੌਵੇਂ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਇਸ ਵਿਧੀ ਤੋਂ ਪਾਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਸ਼ਵ ਚਿੰਤਨ ਵਿਚ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ ਉਤਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਵਚੇਤਨ ਜਿਹੇ ਸੰਕਲਪ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਪਛਾਣ ਵਿਚ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਿਗਿਆਨ, ਅਵਚੇਤਨ ਜਿਹੀਆ ਵਿਧੀਆਂ ਤੋਂ ਚਰਚਾ ਵੀ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ਹੈ । ਇਉਂ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਪਛਾਣ, ਪ੍ਰਾਪਤੀ, ਸੀਮਾਂ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵੀ ਨਿੱਖਰਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਈ ਹੈ।

ਪੂਰਵ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਲਈ ਮਾਰਕਸੀ ਸੁਹਜ ਸ਼ਾਸਤਰ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਭਾਰੂ ਸੀ । ਇਸ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤ, ਕਰਤਾ, ਸਮਾਜਕ-ਰਾਜਨੀਤਕ ਚੇਤਨਾ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਨੁਭਵ-ਸਾਰ, ਅਤੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸਣ ਆਦਿ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਰਚਨਾ ਦੀ ਜਮਾਤੀ ਚੇਤਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਵੰਡ, ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਅਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਨਿਰਖ-ਪਰਖ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਰਚਨਾ ਦੇ ਵਸਤੂਗਤ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਰਚਨਾਕਾਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਹੋਣ ਦੀ ਮੰਗ ਆਮ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤਕ ਸੰਰਚਨਾ ਨਿਕਟ-ਅਧਿਐਨ, ਪਾਠ ਆਧਾਰਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਸਾਹਿਤਕਤਾ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਜੇ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਇਹ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੌਰ