ਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਕਾਰਨ ਹੈ, ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਕਾਰਨ ਵੀ ਹਨ। ਅੰਦਰੂਨੀ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਕ ਖੋਜ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ, "ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਧੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਬਹਿਰੂਨੀ ਦਵੰਦਾਤਮਿਕਤਾ ਦਾ ਇਕ ਵਿਹਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮੱਰਥ ਵਿਧੀ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਦੀ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲਤਾ ਘਟਾਉਵਾਦੀ (Reductionist) ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਅੰਤਰੰਗ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੀ। ਕੁਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਇਹ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਧੀ ਜਿਸ ਕੋਲ ਅੰਤਰੰਗ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਸਹੀ ਪਰਿਪੇਖ ਪੇਸ ਕਰਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ, ਬਹਿਰੰਗ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਹੀ ਪਾਠ ਸਿਰਜਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਪਰਿਵੇਸ਼ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬਹਿਰੰਗਤਾਵਾਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ।³⁰

ਉਪਰੋਕਤ ਅੰਦਰੂਨੀ ਕਾਰਨਾ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਪੱਖਾ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਕਰਦਾ ਨਿਮਨ ਲਿਖਤ ਕਥਨ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਇਸਦੇ ਬੀਜ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਹੀ ਸਨ. ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਰਗ (ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਆਲੋਚਕ) ਆਪਣੇ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਬੁਰਜੁਆ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿਚੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਮੌਲਿਕਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨਵੀਂ ਆਲੋਚਨਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਸਿਰਜ ਸਕਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰਥ ਸੀ।"³¹

ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਨਿਕਟ-ਅਧਿਐਨ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ 'ਨਿਮਖ ਚਿਤਵੀਏ ਨਿਮਖ ਸਲਾਹੀਏ ਦੀ ਲੜੀ ਥਾਣੀ ਸੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਇਸ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਸਤਾਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ, ਤਰਲੋਕ ਸਿੰਘ ਕੰਵਰ, ਜਗਬੀਰ ਸਿੰਘ ਆਦਿ ਦੇ ਨਾਂਅ ਲਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੀ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲਤਾ ਰੂਪਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ, ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਧੀ ਅਤੇ ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਮਾਡਲਾਂ ਦਾ ਸਮਿਨਵੈ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਚਿੰਤਨ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਹੂ-ਬ-ਹੂ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ, ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਬਾਦ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੀ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਹ ਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਸਿਧਾਂਤਕ ਸਾਰਥਕਤਾ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਇਸ ਉਤੇ ਢੁਕਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਥੋੜਾ ਬਹੁਤਾ ਸੰਬਾਦ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਲੋਂ ਰਚਾਇਆ ਗਿਆ ਪਰ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਸੰਬਾਦ ਉਲਾਰ ਬਿਰਤੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਆਲੋਚਕ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਚਿੰਤਨ ਵੱਲ ਰਜੂਅ ਕਰਨਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਇਹ ਕਥਨ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ: ਇਸ ਦੀ ਵੱਡੀ ਦੇਣ ਪੱਛਮੀ ਸਾਹਿਤ ਚਿੰਤਨ ਧਾਰਾਵਾਂ ਵੱਲ ਰਜੂਅ ਕਰਨ ਤੇ ਕਰਾਉਣ ਦੀ ਹੈ । ਰੂਸੀ ਰੂਪਵਾਦ, ਅਮਰੀਕੀ ਨਵਾਲੋਚਨਾ, ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਅਤੇ ਥੀਮ-ਵਿਗਿਆਨ ਜਹੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਇਸੇ ਦੀ ਮਦਦ ਸਦਕਾ ਪੰਜਾਬੀ ਚਿੰਤਨ-ਜਗਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਸਕੀ ਹੈ। ਸਿਧਾਂਤ ਸਪੋਸਟਤਾ ਪ੍ਰਤਿ ਇਸ ਦਾ ਏਨਾ ਕੁ ਮੁਹ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਵਾਰ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਵਿਹਾਰ ਦੇ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਖਲਤ-ਮਲਤ ਕਰ ਦੇਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ ।³²

ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਸੱਰਚਨਾਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਚਲਦੀ ਹੈ ਜੇ ਪੱਛਮੀ ਚਿੰਤਨ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ

ਵਿਗਿਆਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਵੀ ਇਸ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵ ਚਿੰਤਨ ਵਾਂਗ ਆਪਣੀ ਸਥਾਪਤੀ ਅੰਤਰੰਗ ਵਿਧੀ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ। ਪਾਠ ਆਧਾਰਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਅੰਤਰੰਗ ਵਿਧੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਸਮੀਖਿਆ ਦੀ ਸੰਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਬਾਹਰੇ ਤੱਤਾਂ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਬਹਿਰੰਗ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਆਲੋਚਨਾ ਕਿਹਾ ਜੋ ਖੰਡਨ ਮੰਡਨ ਦੀ ਬਿਰਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਫੈਸਲੇ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਨਿਖੇੜਾ ਪੱਛਮੀ ਚਿੰਤਕ ਨਾਰਥਰੋਪ ਫਰਾਈ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਕਿ ਸਮੀਖਿਆ ਆਲੋਚਨਾ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੀ ਇਸ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪੁਨਰ ਪਛਾਣ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਰਚਨਾ ਦਾ ਕਾਲਕ੍ਰਮਕ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਇਕ ਵਿੱਥ ਤੋਂ ਰਚਨਾ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਿਰਜਦੀ ਹੈ। ਆਲੋਚਨਾ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਫੈਸਲੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਖੰਡਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਜਾਂ ਮੰਡਨ ਬਿਰਤੀ ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਆਧਾਰਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਬਹਿਰੰਗ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਤੀ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਨਜ਼ਰੀਆ ਪੇਸ ਕਰਦੀ ਹੈ। "ਬਹਿਰੰਗ ਆਲੋਚਨਾ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਵਿਚ ਵਸਤੂ ਵਜੋਂ ਆਪਣਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਉਸਦੀ ਸਾਹਿਤਕਤਾ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਸਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਤਾ, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕਤਾ, ਸਮਾਜਿਕਤਾ ਆਦਿ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਵੱਲ ਰੁਚਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਵਸਤੂ ਤਾਂ ਕੋਈ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਵਿਸ਼ਾ ਇਤਿਹਾਸ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ, ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਜਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਿਲਗੇਤਾ ਹੈ ਸਕਦਾ ਹੈ।³⁴

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਹਿਰੰਗ ਵਿਧੀ ਦੇ ਅੰਤਰੰਗ ਵਿਧੀ ਦੇ ਨਿਖੇੜ ਰਹੀ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਪੂਰਵ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰਇਸੇ ਅਧਾਰਿਤ ਨਿਖੇੜਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਬਾਰੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਲੋਚਕ ਅੱਜ ਦਿਨ ਤੱਕ ਮਨਮਰਜੀ ਦੀਆਂ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਹੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। "³⁵

ਤਰਲੋਕ ਸਿੰਘ ਕੰਵਰ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ :

ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਕੇਵਲ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਮੁੱਚੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਸੰਕਟਗ੍ਰਸਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਦਿਆਂ ਆਲੋਚਨਾ ਬਾਰੇ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਜਾਏ ਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਜੋਂ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਏਗਾ ਕਿ ਆਲੋਚਨਾ ਇਕ ਸੰਜਮ ਵਿਹੀਨ ਚਤੁਰਤਾ, ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਪੱਧਰ ਉਤੇ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ।³⁶

ਹਰਚਰਨ ਕੌਰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਮਾਡਲ ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਆਪਣਾ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਲਿਖਦੀ ਹੈ, ਕਿ "ਪੰਜਾਬੀ ਸਮੀਖਿਆ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਦੁਕਾਲਿਕ (ਬਹੁਕਾਲਕ) ਅਧਿਐਨ ਵਿਧੀ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਹੀ ਕੰਮ ਸਾਰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ।³⁷ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਧਾਰਨਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ : ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ ਦੇ ਅਧਿਏਤਾ ਆਮ ਕਰਕੇ ਏਨੀ ਨਿਸਚਿਤ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਤੇ ਬਾਹਰੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਕਾਰਜ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵਿਰਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ. ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਸ ਦੇ ਰਚਨਾ ਜਗਤ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਤੇ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਅਣਗੌਲੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ³⁸

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੂਰਵਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਤੋਂ ਅਸੰਤੁਸਟੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ 'ਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਥਾਂ-ਪੁਰ-ਥਾਂ ਅਜਿਹੇ ਵਿਚਾਰ ਦੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ