ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਾਮੂਲੀਅਤ ਤੋਂ ਮੁਨਕਰ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਮਾਡਲ ਇਕਕਾਲਕ ਅਤੇ ਬਹੁਕਾਲਕ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਬਹੁਤੇ ਆਲੋਚਕ ਇਕਕਾਲਕ ਮਾਡਲ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸੇ ਮਾਡਲ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਯੋਗ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਬਹੁਕਾਲਕ ਮਾਡਲ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਰੁਚੀ ਦੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਾਵਿ ਜਗਤ ਵਿਚ ਬਹੁਕਾਲਕ ਵਿਧੀ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਕਬੂਲ ਕੇ ਉਸਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕਤਾ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ 'ਚ ਉਭਾਰਦਾ ਹੈ :

ਕਾਵਿ ਜਗਤ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੇਵਲ ਸਿਨਕਰਾਨਿਕ (ਇਕਾਲਿਕ) ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਕੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸਗੋਂ ਡਾਇਕਰਾਨਿਕ (ਬਹੁਕਾਲਿਕ) ਵਿਧੀ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਬਹੁਕਾਲ ਦਾਤਾ ਇਕਾਲ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਇਕਾਲ ਦਾ ਬਹੁਕਾਲ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਡਾਇਕਰਾਨਿਕ ਨੂੰ ਨਿਰੋਲ ਰਵਾਇਤੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੇਵਲ ਇਤਿਹਾਸਕ ਆਖ ਕੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰੱਖਣਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦਾ। ⁵⁰

ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਆਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਮਾਡਲ ਯੁਕਤ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਿਸ਼ਟਮੀ ਚੇਤਨਾ ਤੇ ਤਾਂ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਉਹ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੀ ਦਵੰਦਾਤਮਿਕਤਾ ਅੱਗੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਗਾਉਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਵਿਕੋਲਿਤਰੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਉਹ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਤੇ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੇ ਸਮਿਨਵੈ ਅਤੇ ਪੂਰਕਤਾ, ਮਾਨਵੀ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਵਿਚ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਦ੍ਰਿੜ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਪਕੜ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਵਿਚ ਸਵੈ-ਵਿਰੋਧ ਹੈ।"ਸਿਸਟਮੀ ਵਿਸ਼ਵ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਾਲਾ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਦਵੰਦਸ਼ਾਸਤ੍ਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚੋਂ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵੱਲ ਰੁਚਿਤ ਨਹੀਂ। ਗਿਆਨਸ਼ਾਸਤ੍ਰੀ ਚਿੰਤਨ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਉਣ ਦੀ ਰੁਚੀ ਤੋਂ ਇਹ ਸੂਚਨਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਦੀ ਥਾਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਪੂਰਕ ਹੋ ਕੇ ਮਾਨਵੀ ਚਿੰਤਨ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸਾਰਥਕ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ⁵¹

ਉਪਰੋਕਤ ਧਾਰਨਾ ਵਿਰੋਧ ਭਰਪੂਰ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਅਤੇ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੋਵੇਂ ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਸੰਕਲਪ ਹਨ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਇਕ ਵਿਸ਼ਵ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਨੂੰ ਇਕ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਧੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦੋਵਾਂ ਵਿਚ ਬੁਨਿਆਦੀ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਸਮਝੇ ਬਰੀਰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਪੂਰਕ ਮਿਥਣਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਸੰਕਟਮਈ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਆਭਾਸ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਚਿੰਤਨ ਵਿਸ਼ਵ ਚਿੰਤਨ ਵਿਚ ਚਲ ਰਹੇ ਅਲਤਿਊਸਰ ਚਿੰਤਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੈ। ਇਹ ਚਿੰਤਨ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਬੱਧ ਕਰਨਾ, ਦੋਵਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿਧਾਂਤਕ ਸਾਂਝਾ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧਾ ਦੀ ਨਿਖੇੜਤਾ ਬਿਨਾਂ ਚਿੰਤਨ ਵਿਚ ਵਰਤੀਆਂ ਅੰਤਰ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਨੂੰ ਹੂ-ਬ-ਹੂ ਅਪਨਾਉਣਾ, ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਸ਼ਵ ਚਿੰਤਨ ਦੀਆਂ ਸਥਾਪਨਾਵਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਉਤਾਰਾ ਹੈ। ਵਿਕਸਤ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਨਾਲ ਹਮਕਦਮ ਹੋ ਕੇ ਚੱਲਣ ਦਾ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਇਸ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ, ਨਿਮਨ ਲਿਖਤ ਕਥਨ ਤੋਂ ਇਹ ਗੱਲ ਹੋਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ