ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੜਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਬਿਲਕੁਲ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਆਧਾਰਿਤ ਮੱਧਕਾਲੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਨਿਖੇੜਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ । ਇਹ ਆਲੋਚਨਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਣਤਰ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਨ ਵਾਲੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ-ਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਕੇ ਸ਼ੁੱਧ ਸਾਹਿਤਕਤਾ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਅਧਿਐਨ ਵਸਤੂ ਮਿੱਥ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਸ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੇ ਨਿਖੇੜੇ ਸਾਹਿਤ ਜੁਗਤਾਂ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਆਪਣੇ ਅਸਲ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਹੋ ਜਾਦੇ ਹਨ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਮੱਧਕਾਲੀ ਕਵਿਤਾ (ਗੁਰਮਤਿ ਕਾਵਿ) ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਨਿਖੇੜਾ ਬਾਣੀ' ਅਤੇ 'ਕਵਿਤਾ' ਰਾਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਇਹ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਆਪਣਾ ਅਧਿਐਨ ਮੂਲ ਸੰਰਚਨਾ ਤੇ ਟਿਕਾਉਂਦੀ ਹੋਈ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਬ੍ਰਹਮ-ਕੇਂਦਰਿਤ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸਥਾਪਨਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਨਿਖੇੜਾ ਇਤਿਹਾਸਕਤਾ ਉਤੇ ਨਾ ਖੜਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਨਿਰੋਲ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਬਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਬਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਬਗੈਰ ਸਮਝੇ ਕਿਰਤਾ ਦੀ ਆਂਤਰਿਕਤਾ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਚ ਵਿਸਵਾਸ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। "ਕਾਵਿ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਰੂਪ ਸੁਹਜ ਨਾਲ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਵਾਸਤਾ ਪਰਮਾਰਥ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸੁਹਜਾਰਥ ਹੈ। ਬਾਣੀ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮੁਕਤ ਆਵਸਥਾ ਦਾ ਆਨੰਦ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਪ੍ਰਾਭੌਤਿਕ ਹੈ। ਕਾਵਿ ਦਾ ਆਨੰਦ ਰਸਾਤਮਕ ਆਨੰਦ ਹੈ। ਇਕ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਬ੍ਰਹਮ ਚੇਤਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਦੂਸਰੇ ਦਾ ਰਸਅਨੁਭੂਤੀ ।"⁵⁴

ਇਸ ਤਰਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਇਕ ਹੋਰ ਆਲੋਚਿਕਾ ਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਅਧਿਆਤਮਕਤਾ ਨੂੰ ਮੁਹਾਵਰਾ ਸਮਝਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕੇਂਦਰੀ ਬਿੰਦੂ ਮਿੱਥ ਲੈਂਦੀ ਹੈ, "ਨਿਰਨੇ ਵਜੋਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੱਧਕਾਲੀ ਕਾਵਿ ਰੱਬ-ਕੇਂਦਰਤ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਕੇਂਦਰਿਤ ਵੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਮਨੁੱਖ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਾਵਿ ਵਿਚ ਵੀ ਰਬੀ ਭਉ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਚੇਤਨਾ ਬੜੀ ਬਲਵਾਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ "⁵⁵

ਇਉਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਸੰਗਠਨੀ ਕੋਟੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਸਟਮ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਤੇ ਬਲ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਬਾਕੀ ਸਭ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਵੀ ਕੋਟੀਆ ਰਾਹੀਂ ਸਮਝਦੀ ਹੋਈ ਆਪਣੀ ਸਥਾਪਨਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆ ਗੱਲਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸੰਗਠਨੀ ਕੋਟੀਆਂ ਨਾਮ. ਸ਼ਬਦ ਤੇ ਬ੍ਰਹਮ ਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਨਾ ਤਾਂ ਨਾਮ ਦਾ ਹੀ ਕੋਈ ਲੁਕਿਆ ਰਹੱਸ ਹੈ, ਨਾ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾ ਇਸ ਲਈ ਜਦੋਂ ਵੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਕਾਵਿ ਸਾਸਤ੍ਰ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਿਸਾ ਵਿਚ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ⁵⁶

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਸ਼ੁੱਧ ਸਾਹਿਤਕਤਾ ਅਤੇ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਕੋਟੀਆਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਰਚਨਾ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਸੰਬਾਦ ਰਚਾਉਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਖੁਦ ਗਿਆਨ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਪਰਿਪੇਖ ਨਾਲੋਂ ਵਿਛੁੰਨ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਤਾ ਰਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਇਕ ਖੋਜ-ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦਾ ਕਥਨ ਉਲੇਖਯੋਗ ਹੈ, ਬ੍ਰਹਮ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਭਾਰਤੀ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਦੇ ਗਿਆਨ ਸ਼ਾਸਤਰੀ (Epistemological) ਯੁਗਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਪਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗਿਆਨ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਯੁਗਾਂ ਦੇ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਬ੍ਰਹਮ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪਰਿਪੇਖ ਤੋਂ ਤੋੜ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਿਖੇੜਿਆਂ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਲਿਹਾਜ ਨਾਲ ਬ੍ਰਹਮ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ