ਦੀਆਂ ਆਧਾਰ ਸਥਾਪਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। "⁵⁷

ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਮੱਧਕਾਲੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਰੋਟੀਆਂ, ਜੁੱਟਾਂ ਵਿਚ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਅਧਿਐਨ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਰਚਨਾ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ, ਰੂਪਕਤਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਸੰਗਠਨ ਦਾ ਗਿਆਨ ਤਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਉਸਦਾ ਅਸਲਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੱਤ, ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ, ਸੰਰਚਨਾਕਾਰੀ ਚੇਤਨਾ ਪਰੋਖੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਰਚਨਾ ਦੀ ਤਕਨੀਕੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਤਾਂ ਉਪਲਬਧ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਕਾਵਿ ਸਿਧਾਂਤ, ਸੁਹਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਜੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇਤਿਹਾਸਕ ਯੁੱਗ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਆਪਣੇ ਜਮਾਤੀ ਜਾਂ ਲੋਕ-ਹਿੱਤੂ ਪੈਂਤੜੇ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਧਿਐਨ ਵਸਤੂ ਤੋਂ ਪਰੇਰੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਬਾਣੀ ਵਿਚਲੇ ਮਾਨਵੀ ਸਰੋਕਾਰ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਮੁੱਢੋਂ ਹੀ ਖਾਰਜ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਸਮੁੱਚੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸਰਬਕਾਲ ਤੇ ਬਿਨਾਂ ਪਰਖਣ ਲਈ ਪਰਿਪੇਖ ਹੀ ਨਹੀਂ ਉਸਾਰਦੀ। ਵਿਕੋਲਿੱਤਰੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਉਤੇ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਅਧਿਐਨ ਸਰਬਕਾਲੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਹੀ ਵਿਸਤਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਇਹ ਲੋਕਿਕ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਖੰਡਨ ਇਹ ਲੌਕਿਕ ਸੱਚ ਦੀ ਖਾਤਰ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਸਰਬਲੇਕਿਕ ਆਨੰਦ ਦੀ ਖਾਤਰ ਹੈ। "⁵⁸

ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਮੱਧਕਾਲੀ ਕਾਵਿ ਸੰਬੰਧੀ ਇਕ ਵਿਰੋਧ ਵੀ ਉਪਜਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਆਲੋਚਕ ਨਿਰੋਲ ਭਾਸ਼ਾਈ ਮਾਡਲਾਂ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਮੱਧਕਾਲੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵੱਲ ਰੁਚਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਾਹਿਤ-ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਯੁਕਤ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਚਲਦੇ ਹਨ. ਇਉਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਵੀ ਉਲੀਕੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਨਾਮ ਸੰਕਲਪ ਬਾਰੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮਾੜਲ ਆਧਾਰਤ ਧਾਰਨਾ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੈ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਸੰਪਰਦਾਈ ਪੱਧਰ ਉਪਰ ਚਰਚਿਤ ਨਾਮ ਜਿਥੇ ਧਰਮ-ਯੁਕਤ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਤੇ ਰਹੱਸਮਈਅਤਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਉਥੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਮਾਡਲ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਇਥੇ ਨਾਮ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਉਸ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੇਮ ਨਾਲ ਜੁੜਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮਾਨਵੀ ਜਗਤ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਨਿਖੇੜਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫੇਰ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਮੂਲਕ ਸੂਤਰ ਉਤੇ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। "⁵⁹

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਬਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਦੂਜੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਇਕ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਨੂੰ ਉਲੀਕਦੀ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਕਾਵਿ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਵੀ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਬਾਣੀ ਮੂਲ-ਰੂਪ ਵਿਚ ਧਾਰਮਿਕ ਕਾਵਿ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਸਿਰਜਤ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ, ਸੰਗੀਤ, ਧਰਮ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦਾ ਵਿੱਚਿੜ ਸੰਜੋਗ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਰੀਚਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੱਧਕਾਲ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਚੇਤਨਾ-ਵਿਧੀ (Mode of Conciousness) ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਰਾਹੀਂ ਵਿਅਕਤ ਕਰਨ ਵੱਲ ਰੁਚਿਤ ਹੈ । "⁶⁰

ਉਪਰੋਕਤ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣਯੋਗ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆਯੋਗ ਅਧਿਐਨ ਵਸਤੂ ਅਲੱਗ / ਅਲੱਗ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦਾ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸੰਕਟ ਉਜਾਗਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਕਟ ਉਸ ਸਮੇਂ ਚਰਮ ਸੀਮਾ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇਕ ਆਲੋਚਕ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਮੇਂ ਇਕ ਕਵੀ ਬਾਰੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ