ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਤਰਲੋਕ ਸਿੰਘ ਕੰਵਰ ਦੀਆਂ ਟੂਕਾਂ ਹਨ।

ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਪ੍ਰਚੰਡ ਭਾਵੁਕ ਉਤੇਜਨਾ ਨੂੰ ਜਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਉਦੇਸਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਵੀ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਕਾਵਿ ਦੂਜੈਲੇ ਮੁੱਲ ਦਾ ਹੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਵੀ ਕਾਵਿ ਰਚਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਵੀ ਕਾਵਿ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ-ਮੁੱਲ-ਸੰਪੰਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਹਿਚਕਚਾਉਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ।⁶¹

ਇਸ ਥਾਂ ਤੇ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਆਲੋਚਕ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਮਿਥਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕਾਵਿ-ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਦੂਜੈਲਾ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਹੋਰ ਥਾਂ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਲਿਖਦਾ ਹੈ:

ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਤੀਸਰੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤੇ ਸਿਰਕੱਢ ਸਾਇਰ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਸਫਰ ਵਿਚ ਜੇ ਉਸਦੀ ਕਾਵਿਕ ਗਤਿਮਿਤਿ ਸੰਬੰਧੀ ਕੋਈ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਬਣਾਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਵੇਦਨਾ ਤੇ ਪ੍ਰਤੱਖਣ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਗ੍ਰਭੂਮਨ ਦੇ ਸਕਣ ਵਾਲੀ ਸਮਰੱਥਾ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਪਾਸ ਹੀ ਹੈ 1⁶²

ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਇਸੇ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਪਾਸਾਰ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਤੋਂ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਤਿੱਖੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸ਼ੁੱਧ ਸਾਹਿਤਕਤਾ ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦਿੰਦੀ ਹੋਈ ਤੁਹਜ ਸਿਰਜਣਾ ਨੂੰ ਹੀ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕਤਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਇਸ ਪੱਖ ਤੋਂ ਏਨੀ ਉਲਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰਕ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਕਾਵਿ-ਖੇਤਰ ਦੀ ਵਸਤੂ ਤੋਂ ਹੀ ਇਨਕਾਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬ ਕਾਵਿ ਧਾਰਾ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀ ਹੈ ਇਹ ਧਾਰਨਾ:

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਾਵਿ ਤਾਂ ਖੈਰ, ਚਿਹਨਾਤਮਕ ਕਥਨ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਹੈ ਹੀ, ਓਥੇ ਕਾਵਿ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਸਤੂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਇਤਨਾ ਸਮਰੂਪ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਕਿ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਅਭਿਵਿੰਜਨ ਵਾਸਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਅਭਿਵਿਅੰਜਨ ਕਲਾ ਨੂੰ ਇਸ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਅਸਲੇ ਨਾ ਹੋਣ ਬਰਾਬਰ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਜਾਚੇ ਇਹ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾ ਅਭਿਵਿਅੰਜਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਰਿਣ ਦਾਨ ਲਈ ਹੀ ਯਾਦ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ ਨਹੀਂ । ਲੱਖਣਾ ਅਤੇ ਅਭਿਵਿਅੰਜਨਾ ਦੀ ਜੋ ਮਾੜੀ ਮੋਟੀ ਵਰਤੋਂ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਇਸ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ ਵਿਚੋਂ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।⁶³

ਉਪਰੋਕਤ ਧਾਰਨਾ ਜਿਥੇ ਦਵੈਖ, ਅਤੇ ਵਿਰੋਧ 'ਚੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਥੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਕਲਾ ਕਲਾ ਲਈ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬੁਰਜੁਆ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾ ਦੇ ਸਰਬਪੱਖੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਤੇ ਸਾਰਥਕਤਾ ਨੂੰ ਸਰਲ ਧਾਰਨਾ ਅਪਣਾ ਕੇ ਤੱਜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸੰਕਟ ਵਿਹਾਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅੱਜ ਤੱਕ ਪਨਪ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਹਾਰਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਟੈਕਸਟ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਰਚਨਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਮੁਕਤ ਚਿਤਰ ਉਘਾੜਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਇਤਿਹਾਸ-ਮੁਕਤ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਟੈਕਸਟ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਮਕਾਨਕੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਿਧਾਂਤ ਉਪਰ ਘਟਾਓਵਾਦੀ ਬਿਰਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਢੁਕਾਉਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ-ਸਾਹਿਤਕਤਾ ਦਾ ਮਸਲਾ ਵੀ ਦੁਜੈਲਾ ਅਤੇ ਗਣਿਤਮੁਖੀ ਹੋ