ਮਾਨਵੀ ਚਿੰਤਨ ਦਾ। ਅੱਜ ਤੱਕ ਇਹ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਇਸੇ ਆਧਾਰਤ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਤੋਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪੁਨਰ ਵਿਆਖਿਆ ਲਈ ਅਜਨਬੀਕ੍ਰਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ⁸⁴

ਇਸ ਆਲੋਚਨ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਅਤੇ ਸਾਰਥਕਤਾ ਨਿਰਾਰਥਕ ਅਰਥਾਂ 'ਚ ਪੇਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਕੁਝ ਵੀ ਮੌਲਿਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਸਭ ਕੁਝ ਪੁਰਾਣੇ ਲਿਖੇ ਨੂੰ ਮੁੜ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਮਾਨਵੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਰੂੜੀਗਤ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਅਤੇ ਸਾਰਥਕਤਾ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ੁੱਧ ਸਾਹਿਤਕਤਾ ਅਤੇ ਸੁਹਜ ਸਿਰਜਣਾ ਰਾਹੀਂ ਮਾਨਵ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਦੁਜੈਲਾ ਮੰਨਦੀ ਹੈ। ਇਉਂ ਸਾਹਿਤ ਕਲਾਵਾਚੀ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਲਖਾਇਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਮਾਨਵੀ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਨਾਲ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪਾਠ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਸਿਧਾਂਤਕ ਮੋਹ ਸਦਕਾ ਰਚਨਾਵੀ ਪਾਠ ਦੁਜੈਲੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਪਹੁੰਚ . ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਹਾਰਕ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਮਿੱਥਾ, ਪਰੀ ਕਹਾਣੀਆ, ਲੋਕ ਕਹਾਣੀਆ ਆਦਿ ਦੀ ਵੇਰਵੇ ਮਈ ਵਿਆਖਿਆ ਵੱਲ ਰੁਚਿਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਵੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅੰਤਰੀਵੀ ਮਹੱਤਵ ਅਣਗੌਲਿਆ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਮਨੁੱਖੀ ਜਜਬਿਆਂ, ਹਾਵਾਂ-ਭਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜੁਗਤਾਂ/ਸੰਦਾ/ਮਾਡਲਾ ਅਤੇ ਸੰਗਠਨੀ ਕੋਟੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਰਚਨਾ ਦੇ ਮਾਨਵੀ ਜਗਤ ਦੀ ਭਾਵੁਕ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸਾਰਥਕਤਾ ਭਾਸਾਗਤ ਜੁਗਤਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮਾਨਵੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਰੋਲ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵ ਚਿੰਤਨ ਨੂੰ ਇਕਹਿਰੀ ਯੋਗਤਾ ਰਾਹੀਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਉਚਾਰ, ਇਕਕਾਲਕ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਕਾਲਕ, ਸਿੰਟੈਗਮੈਟਿਕ ਅਤੇ ਪੈਰਾਡਿਗਮੈਟਿਕ ਆਦਿ ਨੂੰ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਰਿਸ਼ਤੇ ਤੋਂ ਸਮਝਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਚਾਰ, ਇਕਕਾਲਕ ਅਤੇ ਪੈਰਾਡਿਗਮੈਟਿਕ ਸੰਬੰਧਾ ਦੀ ਇਕਹਿਰੀ ਯੋਗਤਾ ਰਾਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਦੋਂ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵ ਚਿੰਤਨ ਵਿਚ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਰਾਹੀਂ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਕਹਿਰੀ ਉਸਾਰੀ ਰਾਹੀਂ ਸਾਹਿਤ ਕਿਰਤ ਦੀਆਂ ਬਹੁਮੁਖੀ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਅਤੇ ਸੀਮਿਤ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਜਿਹੜੀਆਂ ਸੰਗਠਨ ਦੀ ਅੰਤਰਮੁਖਤਾ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਸਾਹਿਤ ਪਾਠਾਂ ਦਾ ਇਕਹਿਰਾ ਅਧਿਐਨ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਨਾਲ ਇਕੱਲੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਚੋਣਵੇਂ ਪਾਠਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਮੁੱਚਤਾ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਰਚਨਾ ਦਾ ਹੋਰ ਪਾਠਾਂ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਸਾਰਥਕ ਅਧਿਐਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਚੁਣਵਾਂ ਅਧਿਐਨ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਕੇ ਅੰਸ਼ਿਕ, ਅਧੂਰਾ ਅਤੇ ਇਕਹਿਰਾ ਅਰਥ ਸਿਰਜਣ ਵੱਲ ਹੀ ਰੁਚਿਤ ਰਹੀ ਹੈ।

ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਆਧਾਰ ਅਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਪਹੁੰਚ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਸੰਕਟ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਆਪਣੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗਤ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਕਾਰਨ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਅੰਤਰ-ਮੁਖੀ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਕਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਰੂਪਾਇਤ ਵਸਤੂ ਵਿਚ ਰੂਪ